.శ్రీగణేశాయ నమః.

.. సూర్యసిద్ధాన్తః ..

సూర్యసిద్ధాన్తః  సౌరదీపికా

మాధవ ప్రసాదకృతసౌరదీపికయా భాష్యేన చ సహితః .

అథ నిర్విఘ్నేన పరిసమాప్తకామో నిఖిలజగదాదికారణభూతదేవ దేవనమస్కారరూపం శిష్టాచారప్రాప్తకర్తవ్యతాకం మఙ్గలమాచరతి గ్రన్థకారః .

అచిన్త్యావ్యక్తరూపాయ నిర్గుణాయ గుణాత్మనే .

సమస్తజగదాధారమూర్తయే బ్రహ్మణే నమః .. 1 ..

  చిన్తితుం ధ్యానం కర్తుం యోగ్యం నేతి . మనోఽవిషయమిత్యర్థః . తథా వ్యజ్యత ఇతి వ్యక్తం న వ్యక్తమవ్యక్తం వాచాప్యప్రతిపాద్యమిత్యర్థః .. * యతే వాచో నివర్తన్తేఽప్రాప్య మనసా సహేతి శ్రుతేః .. ఏవంభూతం రూపం యస్య తస్మై

  సత్వరజస్తమోగుణాతీతాయేత్యర్థః .

  గుణా ఆత్మా స్వరూపం యస్య తస్మై . ప్రకృతిరూపాయేత్యర్థః . గుణానాం సామ్యావస్థా ప్రకృతిరిత్యుక్తేః.

  సమస్తస్య స్థావరజఙ్గమాత్మకస్య జగత ఉత్పత్తిస్థితివినాశవత ఆధారాం ఆశ్రయభూతా బ్రహ్మవిష్ణుశివరూపా మూర్తేయః స్వరూపాణి యస్య తస్మై . బ్రహ్మవిష్ణుశివాత్మకాయేత్యర్థః .

  బృహత్త్వాదపరిచ్ఛిన్నత్వాజ్జగద్వ్యాపకాయేశ్వరాయ ..

  కాయవాక్ చేష్టోపలక్షితేన మానసేన్ద్రియబుద్ధివిశేషేణ నమస్కారం కరోమీత్యర్థః .. 1 ..

సూర్య ఏతచ్ఛాస్త్రం సూర్యాంశపురుషద్వారా హేతి ప్రతిపాదనాయ కథామవతారయతి .

అల్పావశిష్టే తు కృతే మయనామా మహాసురః .

రహస్యం పరమం పుణ్యం జిజ్ఞాసుర్జ్ఞానముత్తమమ్ .. 2

వేదాఙ్గమగ్ర్యమఖిలం జ్యోతిషాం గతికారణమ్ .

ఆరాధయన్ వివస్వన్తం తపస్తేపే సుదుశ్చరమ్ .. 3

సౌరదీపికా.

  సత్యయుగే

  కించిచ్ఛిష్టే సతి

  మయాఖ్యః

  మహాదైత్యః

  గ్రహనక్షత్రాదీనాం

  గతేః సంస్థానచలనమానాదిజ్ఞానస్య కారణ ప్రతిపాదకం

  అత్యన్తం

  గోపనీయం

  పుణ్యజనకమ్

  శ్రేష్ఠం

  వేదస్యాఙ్గం

  ఉత్కృష్టమ్

  సమగ్రం

  జ్ఞాయతేఽనేనేతి జ్ఞానం శాస్త్రం జ్యోతిఃశాస్త్రమితి ఫలితార్థః

  జ్ఞాతుమిచ్ఛుః

  సూర్యమ్

  సేవయన్సన్

  సుతరాం దుఃఖైః క్లేశైశ్చరితుం కర్తుం శక్యమిత్యర్థః .

  తపశ్చర్యా

  కృతవాన్ .

అత్ర యత్తు అల్పావశిష్టే ఇత్యస్య వ్యాఖ్యాయాం సుధావర్షిణ్యాం కటపయ క్రమేణ త్రింశదధికశతవర్షమితా సంఖ్యా నిష్కాశితా సా సమ్భవన్త్యపి నిర్మూలా జ్ఞేయా . సూర్యసిద్ధాన్తే తాదృశపరిభాషయాఙ్క గ్రహస్యాదర్శనాత్ .. 2 .. 3 ..

తతస్తుష్టోఽర్కే మయాయేదం దత్తవానిత్యాహ—

తోషితస్తపసా తేన ప్రీతస్తస్మై వరార్థినే .

గ్రహాణాం చరితం ప్రాదాన్మయాయ సవితా స్వయమ్ .. 4 ..

సౌరదీపికా.

  సుదుశ్చరేణ

  అరాధనేన

  సన్తోషం ప్రాపితః అతఏవ

  ప్రసన్నః

  సాక్షాత్

  సూర్యః

  వరం స్వాభిమతం జ్యోతిఃశాస్త్రమర్థయతే తస్మై

  పూర్వకథితాసురాయ

  మయనామ్నే

  ఖేటానాం

  జ్ఞానం

  దత్తవాన్ గ్రహాణాం చరితే జ్ఞానవాన్ భవేతి వరమదాదిత్యర్థైః .. 4..

అథ వరదానప్రకరణమాహ—

శ్రీసూర్య ఉవాచ

విదితస్తే మయా భావస్తోషితస్తపసా హ్యహమ్ .

దద్యాం కాలాశ్రయం జ్ఞానం గ్రహాణాం చరితం మహత్ .. 5 ..

శ్రీసూర్య ఉవాచ-తేజఃసమూహై ర్దేదీప్యమానోఽర్కో  మయాసురం ప్రత్యవదదిత్యర్థః .

  సూర్యేణ

  తవ

  అభిప్రాయో జ్యోతిఃశాస్త్రజిజ్ఞాసారూపః

  జ్ఞాతః .

  సూర్యః

  యతః

  త్వత్కృతారాధనేన

  సన్తోషం ప్రాపితః అతః

  శాస్త్రమ్

  కాలాధీనం

ఖేటానాం

  అపరిమేయం

 మాహాత్మ్యమ్

 దాస్యామి . యత్త్వమిచ్ఛసి తదేవంభూతం గ్రహాణాం చరితం దాస్యామీత్యర్థః .. 5 ..

న మే తేజః సహః కశ్చిదాఖ్యాతుం నాస్తి మే క్షణః .

మదంశః పురుషోఽయం తే నిఃశేషం కథయిష్యతి .. 6 ..

  మమ సూర్యస్యేత్యర్థః

  తేజోధారకః

  మత్సాన్నిధ్యముపాశ్రితః  కోఽపి జీవః

  న వర్తతే .

  మమ

  వక్తుం

  అవసరో

  న వర్తతే . అనవరతభ్రమణాదితి ఫలితమ్ .

  అగ్రస్థః

  మమ సూర్యస్యాంశః, మదుత్పన్న ఇత్యర్థః

  పురుషవ్యక్తిః

  తుభ్యం

  సమ్పూర్ణం జ్యోతిఃశాస్త్రం

  వదిష్యతి .. 6 ..

అథ సూర్యవచనానువాదముపసంహరన్ సూర్యాంశపురుషమయాసురసంవాదోపక్రమమాహ—

ఇత్యుక్త్వాన్తర్దధే దేవః సమాదిశ్యాంశమాత్మనః ..

స పుమాన్ మయమాహేదం ప్రణతం ప్రాఞ్జలిస్థితమ్ ..7..

సౌరదీపికా.

  సూర్య్యః

  పూర్వోక్తమ్

  కథయిత్వా

  స్వస్య

  అంశపురుషం

  సమ్యగాజ్ఞాప్య

  అన్తర్హితవాన్ మయనేత్రాగోచరతాం జాత ఇత్యర్థః .

  సూర్యాజ్ఞప్తః

  పురుషః

  ప్రకర్షేణ నతం నమ్రం

  ప్రకృష్టో యః కరాగ్రయోః సమ్పుటీకరణరూపోఽఞ్జలిస్తత్ర చిత్తైకాగ్ర్యేణావస్థితం

  మయాసురం ప్రతి

  వక్ష్యమాణమ్

  అవదీత్ .. 7 ..

తదేవాహ— సూర్యశపురుష ఉవాచ .

శృణుష్వైకమనాః పూర్వం యదుక్తం జ్ఞానముత్తమమ్ .

యుగే యుగే మహర్షీణాం స్వయమేవ వివస్వతా .. 8 ..

హే మయాసుర !

  ఏకస్మిన్నేవ మనో యస్యాసౌ సన్, ఏకాగ్రచిత్తో భూత్వేత్యర్థః . త్వం

  నేత్రరూపం శ్రేష్ఠమిత్యర్థః

  శాస్త్రం

  శ్రోత్రద్వారాత్మనః సంయోగేన ప్రత్యక్షం కురు, తత్-కిం జ్ఞానం

  పురా

  సూర్యేణ

  సాక్షాదేవ

  ప్రతిమహాయుగం

  మహామునీనాం ప్రతి

 కథితమ్ .. 8 ..

శాస్త్రమాద్యం తదేవేదం యత్పూర్వం ప్రాహ భాస్కరః .

యుగానాం పరివర్తేన కాలభేదోఽత్ర కేవలమ్ .. 6  ..

  వక్ష్యమాణం

  సూర్యోక్తమేవ

  ప్రథమం

  జ్యోతిఃశాస్త్రం వర్తతే .

  ప్రాక్కాలే

  సూర్యః మహర్షీం ప్రతి

  ప్రకర్షేణోక్తవాన్ .

  మహాయుగానాం

  పునః పునరావృత్త్యా

 శాఖే

  యాతైష్యకాలస్యైవ భేదః . తద్భగణాదినాం భేదో నేత్యర్థః . సూర్య్యోక్తమదుక్తయోః కాలమాత్రస్యైవ భిన్నత్వమితి కమలాకరాదీనామాశయః . తథా కాలభేదోఽర్థాత్కాలవశేన గ్రహచారేషు కిఞ్చిద్వైలక్షణ్యం భవతీతి యుగాన్తరే తదన్తరం ప్రసాధ్య గ్రహేషు దేయమితి ప్రాచీనానా మాభిప్రాయః . తదిదమన్తరం పూర్వగ్రన్థే బీజమిత్యామనన్తీత్యలం పల్లవితేన . విస్తరస్తు శ్రీమద్గురుమహామహోపాధ్యాయ పం. దుర్గాప్రసాదద్వివేద రచితాయా మధిమాస పరీక్షాయాం ద్రష్టవ్యమ్ .. 9 ..

అథ కాలనిరూపరణమాహ—

లోకానామన్తకృత్కాలః కాలోఽన్యః కలనాత్మకః .

సద్విధా స్థూలసూక్ష్మత్వాన్మూర్తశ్చామూర్త ఉచ్యతే ..10 ..

సౌరదీపికా.  కాలో ద్విధా .

  జీవానామపలక్షణత్వాదచేతనానామపి

  వినాశకః

  అఖణ్డదణ్డాయమానయం రాజానుయాయీ మృత్యురూప ఏకః .

  ద్వితీయః

  గణనాత్మకః

  ఖణ్డకాలః .

  ద్వితీయఖణ్డకాలః

  మహత్త్వాణుత్వభేదాత్

  ద్వివిధః అస్తి .

  ఇయత్తావచ్ఛిన్నపరిమాణోమూర్తః . అమూర్తస్తద్భిన్నః

  కథ్యతే స్థూలః కాలో మూర్తః, సూక్ష్మశ్చ అమూర్తే ఇతి క్రమేణ కథ్యత ఇత్యర్థః .. 10 ..

మూర్తామూర్తకాలావాహ—

ప్రాణాదిః కథితో మూర్తస్త్రుట్యాద్యోఽమూర్తసంజ్ఞకః ..

షడ్భిః ప్రాణైర్వినాడీ స్యాత్తత్ష్ట్యా నాడికా స్మృతా .. 11 ..

  దశగుర్వక్షరాణామవ్యవహితానాముచ్చారణపరిమితికాలః ప్రాణః . గుర్వక్షరలక్షణం చ—సానుస్వారం విసర్గాన్తో దీర్ఘో యుక్తపరశ్చ యః .

వర్ణస్తం  గురుమిత్యాహుశ్ఛన్దఃశాస్త్రవిశారదాః . స చ స్వస్థసుఖాసనస్య పుంసః ఏతాదృశః ప్రాణః కాల ఆదిర్యస్యైతాదృశః కాలః

  మూర్తసంజ్ఞకః

  ఉక్తః .

  త్రుటిరాద్యా యస్యైతాదృశః .

  సూక్ష్మకాలః కథితః . త్రుటిలక్షణం తు సిద్ధాన్తాశిరోమణౌ—యోఽక్షణోర్నిమేషస్య ఖరామభామః స తత్పరస్తచ్ఛతభాగ ఉక్తా త్రుటిః .

  షట్ప్రమాణైః

  అసుభిః

  పానీయపలం విఘటికేత్యర్థః

  భవేత్ .

  పానీయపలానాం షష్ట్యా

  ఘటికా

   కథితా, గణకైరితి శేషః .. 11 ..

1. సూచ్యా భిన్నే పద్మపత్రే త్రుటిరిత్యభిధీయతే .

తత్షష్ట్యా లేఖక ప్రోక్తం తత్షష్ట్యా ప్రాణ ఉచ్యతే ..

10సూర్యసిద్ధాన్త సం .

[అం

అథ దినమాసావాహ –

నాడీషష్ట్యా తు నాక్షత్రమహోరాత్రం ప్రకీర్తితమ్ .

తత్రిశతాభవేన్మాసః సావనోఽర్కోదయైస్తథా ..12..

సౌరదదీపికా .

  ఘటీనాం షష్ట్యా తు

  నాక్షత్ర సంబన్ధి

  దినరాత్రిమాణమ్

  కథితమ్ . అశ్విన్యాదినాక్షత్రాణాం కాలేనైకోభ్రమో భవతీత్యర్థః.

  నాక్షత్రాహోరాత్రేణ త్రింశత్సంఖ్యయా

  నాక్షత్రమాసః

  స్యాత్ .

  తేనైవ ప్రకారేణ .

  త్రింశతార్కోదయైః సూర్యాహోరాత్రైః

  సావనో మాసః స్యాత్ .. 12 ..

అథ సౌరచాన్ద్రమాస నిరూపణ పూర్వకం వర్షం వదన్ దివ్యం దినమాహ—

ఐన్దవస్తిథిభిస్తద్వత్సంక్రాన్త్యా సౌర ఉచ్యతే .

మాసైర్ద్వాదశభిర్వర్షం దివ్యం తదహరుచ్యతే .. 13 ..

.

  పూర్వోక్తప్రకారేణ

  త్రింశతా తిథిభిః

  చాన్ద్రో మాసః స్యాత్ . తచ్చ దర్శన్తావధికః పూర్ణిమాన్తావధికశ్చ శాఖేషు ముఖ్యతయా ప్రతిపాదితః . అత్ర శాస్త్రే తు దర్శన్తావధిక ఏవ ముఖ్యః .

  సంక్రాన్త్యవధికేన కాలేన . పూర్వసంక్రాన్తేరపరసంక్రాన్తిపర్యన్తమిత్యర్థః  .

  సౌరమాసః

  కథ్యతే .

  ద్వాదశప్రమాణైః

  సౌరమాసైః

  సౌరవర్షం భవతి . వా యన్మానేన మాసాస్తన్మానేన వర్షం జ్ఞేయమ్ .

 వర్షం సౌరవర్షమిత్యర్థః

  దివి భవం దివ్యం దేవసమ్బన్ధీత్యర్థః . ధ్రువస్థాననివాసినాం దేవానాం సమ్బన్ధీత్యర్థః .

  అహోరాత్రమ్

  కథ్యతే .. 13 ..

 సూర్యసంబన్ధీ మాసః తదుత్పన్నకాలస్య మనుష్యమానేన ఘటికాల్పత్వాతు దివ్యమానేన తు ప్రాణాదల్పత్వాదమూర్తత్వ జన్యసమత్వమితి ఉచ్యతే . దివ్యం ద్యురాత్రం పరిభాషితమ్ . యథా ధ్రువబిన్దుగతస్థైకస్యైవ క్షితిజ నాడీవృత్తం స్వల్పాన్తరాత్ సర్వేషాం దైవానాం క్షితిజ స్వీకృత్య దివ్యదినాదిమాన స్వీక్రియతే.

అథ దేవాసురయోర్వర్షమాహ—

సురాసురాణామన్యోఽన్యమహోరాత్రం విపర్యయాత్ .

తత్షష్టిః షడ్గుణా దివ్యం వర్షమాసురమేవ చ .. 14..

12 సూర్య సిద్ధాన్త సం .

[ అం

సౌరదీపికా.

 దేవదైత్యానాం సౌమ్య యామ్య ధ్రువాధఃస్థితానామ్

  పరస్పరం

 వ్యత్యాసాత్

  దినరాత్రి ప్రమాణం భవతి . యదా దేవానాం దినం తదా దైత్యానాం రాత్రిః, యదా దేవానాం రాత్రిః తదైవాసురాణాం దినం భవతీత్యర్థః .

  తేషాం దివ్యాహోరాత్రాణాం షష్టిః

  షడ్భిర్గుణితా షష్ట్యధిక శతత్రయమిత్యర్థః .

  దేవసమ్బన్ధి

  అసురసమ్బన్ధి

  వర్షప్రమాణం భవతి .  ఏవకారాద్దినరాత్ర్యోర్భేదేఽపి మానేన తయోర్వర్షభేదో న స్యాత్ .. 14..

అథ చతుర్యుగప్రమాణమాహ—

తద్వాదశసహస్రాణి చతుర్యుగముదాహృతమ్ .

సూర్యాబ్దసంఖ్యయా ద్విత్రిసాగరై రయుతాహతైః .. 15 ..

సన్ధ్యాసన్ధ్యాంశసహితం విజ్ఞేయం తచ్చతుర్యుగమ్ .

కృతాదీనాం వ్యవస్థేయం ధర్మపాదవ్యవస్థయా .. 16 ..

  తేషాం దివ్యాబ్దానాం ద్వాదశసహస్రాణి

  చతుర్ణాం యుగానాం కృతత్రేతాద్వాపరకల్యాఖ్యానాం సమాహారో యోగస్తదాత్మకమేకం మహాయుగమిత్యర్థః .

 ఉక్తమ్ .

  అయుతేన గుణితైః

  ద్వాత్రింశదధికైశ్చతుఃశతమితైః . వింశతిసహస్రాధిక త్రిచత్వారింశల్లక్షాణీత్యర్థః

 ఏతన్మితైః

  సౌరవర్షప్రమాణేన స్యాత్ .

  తత్తేన  దేవాసురమానేనోక్తం చతుర్యుగం ద్వాదశసహస్రవర్షాత్మకం మహాయుగం

  యుగస్యాద్యన్తయోః క్రమేణ ప్రత్యేకం సన్ధ్యాసన్ధ్యాంశాభ్యాం యుక్తం

  జ్ఞాతవ్యమ్ .

  కృతత్రేతాద్వాపరకలియుగానాం

  ధర్మచరణానాం స్థిత్యా

  వక్ష్యమాణా

  స్థితిర్జ్ఞేయా . న తు సమకాలప్రమాణం స్థితిః . అయమర్థః . కృతయుగే చతుశ్చరణో ధర్మే ఇతి తస్య మానమాధికమ్ . త్రేతాయాం త్రిచరణో ధర్మస్తేన తన్మానాపేక్షయా  త్రేతామానం న్యూనమ్ . ఏవం ద్వాపరే ద్విచరణో ధర్మస్తేన త్రేతాపేక్షయా తన్మానం న్యూనమ్ . ద్వాపరమానాదపి కాలమాన న్యూనం తత్ర ధర్మ్మస్యైకచరణత్వాత్ . ఏవం చతుర్యుగే ధర్మస్య దశ చరణాః భవన్తి  తతోఽనుపాతేన దశభిశ్చరణైశ్చతుర్యుగమానం తదా కృతత్రేతాదిపాదైశ్చతుస్త్రిద్వేకసంఖ్యామితైః కిమితి  కృత త్రేతా ద్వాపర కలియుగానాం మానం స్యాదితి .. 15 . 16 ..

అథ కృతాదియుగానాం మానం సవిశేషమాహ—

యుగస్య దశమో భాగశ్చతుస్త్రిద్ధ్యేకసంగుణః .

క్రమాత్కృతయుగాదీనాం షష్ఠాంశః సన్ధ్యయోః స్వకః..17..

.

  చతుర్యుగప్రమాణస్య

  దశమాంశః

  చతుస్త్రిద్వ్యేకైః క్రమేణ గుణితః .

  గుణక్రమాత్

  కృతత్రేతాద్వాపరకలియుగానాం మానం స్యాత్ .

  ఆత్మీయః

  షష్ఠో విభాగః సన్ధ్యయోః, ఆద్యన్తసన్ధ్యయోః మానం స్యాత్. ఆద్యన్తసన్ధ్యయోరైక్యకాలో భవతీత్యర్థః ..17

అథ కల్పమానార్థ మనుమానం తత్సన్ధిమానం చాహ—

యుగానాం సప్తతిః సైకా మన్వన్తరమిహోచ్యతే .

కృతాబ్దసంఖ్యా తస్యాన్తే సన్ధిః ప్రోకో జలప్లవః..18..

సౌరదీపికా.

  మహాయుగానాం

  ఏకేన సహితా

  సప్తతిసంఖ్యా

  మూర్తకాలే

  మన్వారమ్భతత్సమాప్తికాలయోరన్తరకాలమానమిత్యర్థః.

  కథ్యతే .

  తస్య మనోరన్తే

  కృతయుగవర్షసంఖ్యా

  జలస్య ప్లవః . జలపూర్ణా సకలా పృథ్వీ భవతీత్యర్థః .

 భూత భావి మన్వోరన్తిమాదిసన్ధిరూపైక కాలేన సమః

  కథితః ..18..

అథ కల్పప్రమాణం సవిశేషమాహ—

ససన్ధయస్తే మనవః కల్పే జ్ఞేయాశ్చతుర్దశ ..

కృతప్రమాణః కల్పాదౌ సన్ధిః పఞ్చదశః స్మృతః ..19..

సౌరదీపికా.

 కల్పకాలే

 ఏకసప్తతిరూపాః

 స్వా-

16 సూర్యసిద్ధాన్త సం .

[1

యమ్భువాద్యాః

 స్వస్వసన్ధిసహితాః

 చతుర్దశసంఖ్యాకాః

  జ్ఞాతవ్యాః . స్వసన్ధియుక్తచతుర్దశమనుభిః కల్పః స్యాదిత్యర్థః .

 కల్పస్యాదౌ

కృతయుగమితః

 పఞ్చదశకః

 సన్ధికాలః .

 కథితః .. 19 ..

అథ బ్రహ్మణో నిదరాత్ర్యోః ప్రమాణమాహ—

ఇత్థం యుగసహస్రేణ భూతసంహారకారకః ..

కల్పో బ్రాహ్మమహః ప్రోక్తం శర్వరీ తస్య తావతీ ..20..

.

 పూర్వోక్త గణనాప్రకారేణ

 యుగానాం సహస్రసంఖ్యయా

 జీవానాం సంహారకర్తా. బ్రాహ్మలయాత్మక ఇత్యర్థః .

 కల్పకాలః

 బ్రహ్మసమ్బన్ధి

 దినం

 కథితమ్ .

 బ్రహ్మణః

  తావత్ప్రమాణా . యుగసహస్రామితేత్యర్థః .

 రాత్రిః స్యాత్ . కల్పద్వయేన బ్రహ్మణోఽహోరాత్రం భవతీతి ఫలితార్థః .. 20 ..

అథ బ్రహ్మణ ఆయుఃప్రమాణం గతాయుఃప్రమాణం చాహ—

పరమాయుః శతం తస్య తయాహోరాత్రసంఖ్యయా ..

ఆయుషోఽర్ధమితం తస్య శేషకల్పోఽయమాదిమః ..21..

సౌరదీపికా.

 బ్రహ్మణః

 పూర్వోక్తయా

 అహోరాత్రమిత్యా . కల్పద్వయరూపయేత్యర్థః .

 శతవర్షమితం

 పూర్ణాయుః జనీహీతి శేషః .

 బ్రహ్మణః

 శతవర్షరూపస్య

 పఞ్చాశద్వర్షమితమ్

 గతమ్ .

 వర్తమానః

 ఆదిభూతః . ప్రథమ ఇత్యర్థః

 శేషాయుర్దాయస్య ఉత్తరార్ధస్య ప్రథమదివసో వర్తమాన ఇతి ఫలితార్థః .. 21 ..

19 సూర్యసిద్ధాన్త సం .. [1

అథ వర్తమానేఽస్మిన్దివసేఽప్యేతద్భతమిత్యాహ—

కల్పాదస్మాచ్చ మనవః షడ్ వ్యతీతాః ససన్ధయః.

వైవస్వతస్య చ మనోర్యుగానాం త్రిఘనో గతః .. 22 ..

సౌరదీపికా.

 వర్తమానత్

 బ్రహ్మదినాత్

 షట్సంఖ్యాకాః

 ఏకసప్తతియుగరూపాః

 స్వసన్ధిభిః సహితాః, సప్తసన్ధిభిః సాహితాం ఇత్యర్థః

 గతాః .

  వైవస్వతాఖ్యస్య

  వర్తమానమనోరిత్యర్థః

 మహాయుగానాం

 త్రయాణం ఘనః సప్తవింశతిరిత్యర్థః .

 అతీతః

 సముచయే .. 22 ..

అథ వర్తమానయుగస్యాపి గతమేతదితి వదన్నభిమతకాలేఽగ్రతో వర్షగణః కార్య ఇత్యాహ—

అష్టావింశాద్యుగాదస్మాద్యాతమేతత్కృతం యుగమ్ .

అతః కాలంప్రసంఖ్యాయ సంఖ్యామేకత్రపిణ్డయేత్ ..23..

సౌరదీపికా.

 వర్తమానాత్

 అష్టావింశతితమాత్ .

 మహాయుగాదిత్యర్థః

 సామ్ప్రతం స్థితం

 కృతయుగమిత్యర్థః

 గతమ్ .

 కృతయుగాన్తాదనన్తరమభిమతకాలే

 వర్షాత్మకకాలం

 గణకేన గణయిత్వా

 మన్వాదీనాం గతవర్షసంఖ్యామ్

 ఏకస్థానే

 సంకలనం కుర్యాత్ .. 23 ..

అథ కల్పాదితో గ్రహాదిభచక్రనిర్మాణకాల గ్రహగతిప్రారమ్భరూపమాహ—

గ్రహర్ క్షదేవదేత్యాది సృజతోఽస్య చరాచరమ్

కృతాద్రివేదా దివ్యాబ్దాః శతఘ్నా వేధసో గతాః ..24.. 47400

.

 ఖేటనక్షత్రామరాసుర మానవ రాక్షస పృథ్వీ పర్వత వృక్షాదికం

 స్థావరజఙ్గమాత్మకం జగత్

 సృజతీతి సృజన్ తస్య .

 జగన్నిర్మాతుః

 బ్రహ్మణః

 శతసంఖ్యాగుణితాః

 చతుఃసప్తత్యధికచతుఃశతాని 47400

 దివ్యవర్షాణి

 వ్యతీతాః .. 24..

అథ గ్రహపూర్వగత్యుపపత్తౌ కారణమాహ—

పశ్చాద్వ్రజన్తోఽతిజవాన్నక్షత్రైః సతతం గ్రహాః .

జీయమానాస్తు లమ్బన్తే తుల్యమేవ స్వమార్గగాః 25 ..

సౌరదీపికా.

 పశ్చిమ దిగభిముఖం

 తారకాదిభిః సహ

 ప్రవహవాయుజనితసత్వరగతివశాత్

 నిరన్తరం

 గచ్ఛన్తః

 స్వస్వకక్షావృత్తస్థాః నక్షత్రైః

 పరాజితాః సన్తః

 సూర్యాదిఖేటాః

 సమమేవ

 స్వస్థానాత్పూర్వదిశి లమ్బాయమానా భవన్తీతి . అయమర్థః .

యదేతద్భచక్రం సఖేచరం భ్రమత్ దృశ్యతే తద్విశ్వసృజాదౌ సృష్ట్వా రేవతీతారాయాం గగనే నివేశితమ్ . తత్ర ప్రవహో నామ వాయుః . స చ నిత్యం ప్రత్యగ్గతిః . తేన సమాహతం భచక్రం సఖేచరం పశ్చిమాభిముఖభ్రమణే ప్రవృత్తమ్ . అతఏవ గ్రహాణాం ప్రత్యగ్గతిః . యత ఏకేనాహా భమణ్డలస్య పరివర్తః . ఏవం చాతిశీఘ్రం నక్షత్రైః సహ పశ్చిమాదిశం యాన్తో గ్రహాః నక్షత్రైరశ్విన్యాదిభిరేవ జీయమానా లమ్బన్తే . పూర్వదిశం గచ్ఛన్తీత్యర్థః . ఏతదుక్తం భవతి . ఏకస్మిన్ దినే నక్షత్రేణ సహోదితో గ్రహస్తేన సహ భ్రమణ కృత్వా పునర్ద్వితీయదినే తన్నక్షత్ర విహాయ లమ్బతే . నక్షత్రోదయానన్తరం తస్యోదయో భవత్యంతో గ్రహస్య ప్రాగ్గతిః . యదా కస్మిశ్చిద్దినే చన్ద్రోఽశ్వినీనక్షత్రే దృష్టః స ఏవాగ్రిమదినే భరణ్యాం దృశ్యతే . అశ్వినీనక్షత్రం తూదపేక్షయా పశ్చిమదిశం గతమతో గ్రహాణాం ప్రాగ్గతిత్వం సిద్ధమ్ .. 25 ..

అథాత ఏవ గ్రహాణాం లోకే ప్రాగ్గతిత్వం సిద్ధమిత్యత అహ—

ప్రాగ్గతిత్వమతస్తేషాం భగణైః ప్రత్యహం గతిః .

పరిణాహవశాద్భిన్నా తద్వశాద్భాని భుఞ్జతే .. 26 ..

.

 అవలమ్బనాత్

 గ్రహాణాం

22 సూర్యసిద్ధాన్త సం .

[1

పూర్వదిశి గతిః గమనం యేషాం తే ప్రాగ్గతయస్తద్భావః ప్రాగ్గతిత్వం సిద్ధమ్ .

 వక్ష్యమాణైః

 ప్రతిదినం

 ప్రాగ్గమనరూపా జ్ఞేయా .

 పరిణాహః కక్షాపరిధిస్తద్వశాత్తదనురోధాత్

 కలాగతిరత్యల్పా న్యూనాధికా భవతీత్యర్థః

 న్యూనాధికా యా కలాగతిస్తద్వశాత్

 రాశీన్

 భోగం కుర్వతే . గ్రహా ఇతి శేషః . గ్రహాణాం రాశ్యాదిభోగజ్ఞానార్థమియమేవ భిన్నాగతిరుపయుక్తా నైకరూపేతి భావః .. 26 ..

అథ భభోగే విశేషం వదన్ వక్ష్యమాణభగణస్వరూపమాహ—ౙ

శీఘ్రగస్తాన్యథాల్పేన కాలేన మహతాల్పగః ..

తేషాం తు పరివర్తేన పౌష్ణాన్తే భగణః స్మృతః .. 27 ..

.

 శబ్దః పూర్వోక్తేర్విశేషసూచకః .

 శీఘ్రగతిగ్రహశ్చన్ద్రాదిః

 భాని నక్షత్రాణిచ

 లఘునా

 సమయేన భుఙ్క్త ఇతి శేషః .

 మన్దగతిర్గ్రహః శనైశ్చరాదిః

 బహుకాలేన భునక్తి .

 భానాం

 భ్రమణేన . తుకారాద్గ్రహగతిభోగజనితేన

రేవత్యన్తే . అశ్వినీతో రేవత్యన్త్యమిత్యర్థః .

 భచక్రభోగాః

 కథితః .

యద్యపి క్రాన్తివృత్తస్థద్వాదశరాశిషు యత్ స్థానమారభ్య చలితో గ్రహః పునస్తత్స్థానం యదా ప్రాప్నోతి స చక్రభోగో భవతి

తథాపి బ్రహ్మణా సృష్ట్యాదౌ క్రాన్తివృత్తే రేవతీయోగతారాయాం స్వస్వకక్షానురోధేనోర్ధ్వాధః క్రమేణ గ్రహాణాం నివేశనం కృతమతస్తదవధితశ్చక్రభోగం కృతమితి భావః .. 27 ..

అథ వికలాదిపరిభాషయా భగణస్వరూపమాహ—

వికలానాం కలా షష్ట్యా తత్షష్ట్యా భాగ ఉచ్యతే ..

తత్రింశతా భవేద్రాశిర్భగణో ద్వాదశైవ తే .. 28..

.

 విలిప్తానాం

 షష్టిసంఖ్యయా

 లిప్తైకా భవతి .

 కలానాం షష్ట్యా

 అంశః

 కథ్యతే ..

 భాగానాం త్రింశత్సంఖ్యయా

 భం

 స్యాత్ .

 రాశయః

 ద్వాదశసంఖ్యారూపైవ

  ద్వాదశరాశిభోగాత్మకః పరివర్తః కథితః .. 28..

24సూర్యసిద్ధాన్త సం .

1

అథ భగణాన్వివక్షుః ప్రథమం సూర్యబుధశుక్రాణాం భౌమగురుశనిశీఘ్రోచ్చానాం చ భగణానాహ—

యుగే సూర్యజ్ఞశుక్రాణాం ఖచతుష్కరదార్ణవాః ..

కుజార్కిగురుశీఘ్రాణాం భగణాః పూర్వయాయినామ్ 29 ..

సౌరదదీపికా .

 ఏకస్మిన్ మహాయుగే

 సూర్యబుధభృగూణాం

 ఖాభ్రఖాంభ్రద్విరామవేదప్రమితాః .

 పూర్వగామినామ్

 భౌమశనిబృహస్పతీనాం యాని శీఘ్రోచ్చాని తేషామపి పూర్వోక్తప్రమితా ఏవ

 ద్వాదశరాశోభోగాత్మకాః కథితాః .. 29 ..

అథ చంద్రభౌమయోర్భగణానాహ—

ఇన్దో రసాగ్నిత్రిత్రీషుసప్తభూధరమార్గణాః ..

దస్రత్ర్యష్టరసాఙ్కాక్షిలోచనాని కుజస్య తు.. 30 ..

సౌరదీపికా.

 చన్ద్రస్య

 షడ్వహ్నిత్రిహుతాశపఞ్చభూధరాద్రిపఞ్చమితాః .

 దన్తాష్టషడఙ్కాకృతిమితా భగ

ణః సన్తి .. 30 ..

అథ బుధశీఘ్రోచ్చగుర్వోర్భగణాహ—

బుధశీఘ్రస్య శూన్యర్తుఖాద్విత్ర్యఙ్కనగేన్దవః ..

బృహస్పతేః ఖదస్రాక్షివేదషడ్ వహ్నయస్తథా .. 31 ..

సౌరదీపికా.

 బుధశీఘ్రోచ్చస్య

 షష్టిసప్తతిత్ర్యఙ్కాత్యష్టిమితా భగణాః సన్తి .

 బిమ్బాత్మకస్య

 గురోః

 నఖద్వివేదషడ్రామప్రమితా భగణాః సన్తి .. 31 ..

అథ శుక్రశీఘ్రోచ్చశన్యోర్భగణానాహ—

సితశీఘ్రస్య షట్ సప్తత్రియమాశ్విఖభూధరాః .

శనేర్భుజఙ్గషట్పఞ్చరసవేదనిశాకరాః .. 32 ..

.

 శుక్రశీఘ్రోచ్చస్య

 షట్సప్తత్రిద్విద్విఖసప్తమితాః

 శనైశ్చరస్య

26 సూర్యసిద్ధాన్త 1

 అష్టషట్పఞ్చరసేన్ద్రమితా భగణాః సన్తి .. 32 ..

అథ చన్ద్రస్యోచ్చపాతయోర్భగణానా—

చన్దోచ్చస్యాగ్నిశూన్యాశ్వివసుసర్పార్ణవా యుగే ..

వామం పాతస్య వస్వగ్నియమాశ్విశిఖి దస్రకాః..33..

.

 చన్ద్రమన్దోచస్య

 రామనఖాష్టాష్టవేదమితాః

 మహాయుగే భగణాః సన్తి .

 చన్ద్రపాతస్య

 పశ్చిమగత్యా విలోమాః

 అష్టరామాకృతిరామద్విమితా భగణా మహాయుగే .. 33 ..

అథ యుగే నాక్షత్రదివస స్తత్స్వరూపావగమాయ గ్రహసావనదినస్వరూపం స్వసంఖ్యాజ్ఞానహేతుకం చాహ—

భానామష్టాక్షివస్వద్రి త్రిద్విద్వ్యష్టశరేన్దవః .

భోదయా భగణైః స్వైః స్వైరూనాః స్వస్వోదయా యుగే ..34..

సౌరదీపికా.

 నక్షత్రాణాం భగణాః స్వతో గత్యభావాత్ప్రవహ వాయునా-

పశ్చిమభ్రమణాత్స్వాదినతుల్యా భవన్తి .

 అష్టద్వయష్టనగాగ్నిజాతిగజదినమితాః

 నాక్షత్రాదివసా భవన్తి .

 స్వకీయైః స్వకీయైః

 పూర్వోక్తైః

 వర్జితాః సన్తః

 మహాయుగే

 నిజనిజసావనదివసా భవన్తి . ఏవమభీష్టకాలేఽపి  గ్రహగత భగణాదినోనా గ్రహసావనదివసా అభీష్టా భవన్తి .. 34..

అథ వక్ష్యమాణచాన్ద్రదివసాధిమాసయోః సంఖ్యాజ్ఞానహేతుకం స్వరూమాహ—

భవన్తి శశినో మాసాః సూర్యేన్దుభగణాన్తరమ్ ..

రావిమాసోనితాస్తే తు శేషాః స్యురధిమాసకాః .. 35..

సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రభగణయోరన్తరం

 చన్ద్రస్య

 చాన్ద్రమాసాః భవన్తి .

 చాన్ద్ర

28సూర్యసిద్ధాన్త సం .1

మాసాః

 రవిమాసైరూనితాః సన్తః

 అవశిష్టాః

 అధిమాసా ఏవ

 భవన్తి .

 తుకారాదత్ర ద్వాదశగుణితం రవిభగణతుల్యా వక్ష్యమాణా రవిమాసా గ్రాహ్యః .. 35 ..

అథ వక్ష్యమాణావమసూర్యసావనయోః స్వరూపమాహ—

సావనాహాని చాన్ద్రేభ్యో ద్యుభ్యః ప్రోజ్ఝ్య తిథిక్షయాః ..

ఉదయాదుదయం భానోర్భూమిసావనవాసరాః .. 36 ..

.

 చన్ద్రసమ్బన్ధిభ్యః

 దివసేభ్యః

 సావనదినాని

 త్యక్త్వా శేషం

 న్యూనాహాని భవన్తీతి శేషః. తిథిశబ్దేనాత్ర సావనదివసో జ్ఞేయః . నను భోదయా భగణైః ఇత్యాదినా పూర్వం సర్వేషాం సావనదివసా ఉక్త్వా ఇత్యత్ర కస్య గ్రాహ్యా ఇత్యతః సూర్యసావనస్వరూపకథనచ్ఛలేనోత్తరమాహ—

 సూర్యస్య

 ఉదయకాలాత్"

30 సూర్యసిద్ధాన్త సం .

1

 అవ్యవహితోదయకాలపర్యన్తమేకో దివసః . ఏతాదృశాః

 కుదినాని భవన్తి .. 36 ..

అథ సావనదినప్రమాణం చాన్ద్రదినప్రమాణం చాహ—

వసుద్వ్యష్టాద్రిరూపాంక సప్తాద్రితిథయో యుగే .

చాన్ద్రాః ఖాష్టఖఖవ్యోమఖాగ్నిఖర్తునిశాకరాః..37..

.

 ఏకస్మిన్మహాయుగే

 అష్టాశ్విగజసప్తభూగోనగసప్తపఞ్చభూమితాః సావనాదివసాః సౌరదివసాపరనామధేయాః భవన్తీతి, శేషః .

 శూన్యాష్టశూన్యచతుష్కత్రిఖషడ్రూపమితాః

 చన్ద్రదివసా భవన్తి .. 37 ..

అథాధిమాసావమయోః సంఖ్యామాహ—

షడ్వహ్నిత్రిహుతాశాఙ్కతిథయశ్చాధిమాసకాః ..

తిథిక్షయా యమార్థాశ్విద్వ్యష్టవ్యోమశరాశ్వినః ..38..

 రసత్రిత్రిగుణనవపఞ్చభూమితాః

 అధిమాసా ఏవాధిమాసకా భవన్తి . చకారాద్యుగసమ్బన్ధినో జ్ఞేయః .

 ద్విపఞ్చద్విద్వ్యష్టఖపఞ్చద్విమితాః

 దినక్షయాః, అవమాం నీత్యర్థః . భవన్తి .. 38..

రవిమాససంఖ్యా క్వహాంశ్చాహ—

ఖచతుష్కసముద్రాష్టకుపఞ్చ రవిమాసకాః ..

భవన్తి భోదయా భానుభగణైరూనితాః క్వహాః ..39..

సౌరదీపికా.

 ఖాభ్రఖాభ్రవేదవసురూపశరమితాః

 సూర్యమాసాః సన్తి .

 పూర్వోక్తైః సూర్యభగణైః

 వర్జితాః

 భవాసరాః

 భూదినాని

 స్యుః .. 39 ..

అథ కల్పే భగణాదీనాహ—

అధిమాసోనరాత్ర్యుక్షచాన్ద్రసావనవాసరాః .

ఏతే సహస్రగుణితాః కల్పే స్యుర్భగణాదతః 40 ..

32 సూర్యసిద్ధాన్త సం .

.

 ప్రాగుక్తాః .

 భగణాః సూర్యాదిభగణా ఆదిర్యేషాం తే భగణాదయః

 అధిమాసాశ్చోనరాత్రయశ్చాధిమాసోనరాత్రయః . ఋక్షం చ

చాన్ద్రం చ సావనం చర్క్ష చాన్ద్రసావనాన్యేతేషాం వాసరా ఋక్షచాన్ద్రసావనవాసరాః . అధిమాసోనరాత్ర్యశ్చర్క్షచాన్ద్రసావనవాసరాశ్చ .

 సహస్రేణ తాడితాః సన్తః

 బ్రహ్మదినే

 భవేయుః ..40..

అథ విచన్ద్రసూర్యాదిగ్రహాణాం మన్దోచ్చపాతభగణానాహ—

ప్రాగ్గతేః సూర్యమన్దస్య కల్పే సప్తాష్టవహ్నయః ..

కౌజస్య వేదఖయమా బౌధస్యాష్టర్తువహ్నయః .. 41 ..

ఖఖరన్ధ్రాణి జైవస్య శౌక్రస్యార్థగుణేషవః ..

గోఽగ్నయః శనిమన్దస్య పాతానామథ వామతః ..42..

మనుదస్రాస్తు కౌజస్య బౌధస్యాష్టాష్టసాగరాః ..

కృతాద్రిచన్ద్రా జైవస్య త్రిఖాఙ్కశ్చ భృగోస్తథా ..43..

శనిపాతస్య భగణాః కల్పే యమరసర్తవః ..

భగణాః పూర్వమేవాత్ర ప్రోక్తాశ్చన్ద్రోచ్చపాతయోః .. 44..

సౌరదీపికా.

 పూర్వగతేః

 అర్కమన్దోచ్చస్య

 బ్రహ్మదినే

 సప్తాష్టరామమితాః

 ద్వాదశరాశిభోగాత్మకాః ప్రోక్తాః . ప్రాగ్గతేః కల్పే భగణా ఇత్యేషాం ప్రత్యేకం సమ్బన్ధః .

 భౌమసమ్బన్ధినః మన్దోచ్చస్య

 చతురధికం శతద్వయమ్ .

 బుధమన్దోచ్చస్య

 అష్టషష్టయధికశతత్రయమ్ .

 గురుమన్దోచ్చస్య

 నవశతమ్ .

 శుక్రమన్దోచస్య

 పఞ్చత్రింశదధికపఞ్చశతమ్ .

 శనిమన్దోచ్చస్య

 ఏకోనచత్వారింశత్ ప్రోక్తాః .

 అనన్తరం

 భౌమాదిపాతానాం

 పశ్చిమగత్యా

 ఉచ్యన్త ఇతి శేషః .

 కుజసమ్బన్ధినః . తుకారాత్పాతస్య భౌమపాతస్యేత్యర్థః

 చతుర్దశాధికశతద్వయమ్ .

 బుధపాతస్య

 అష్టాశీత్యధికం చతుఃశతమ్ .

 గురుపాతస్య

 చతుఃసప్తత్యధికశతమ్ .

 శుక్రసమ్బన్ధినశ్చకారాత్ పాతస్య శుక్రపాతస్యేత్యర్థః

 త్ర్యుత్త్రరనవశతమ్ .

  మన్దపాతస్య

 ద్విషష్ట్యధికం షట్శతం

 బ్రహ్మదినే

 భచక్రాణి

 చన్ద్రస్య మన్దోచ్చపాతయోః

  భచక్రాణి

 అస్మిన్నధికారే

 గ్రహయుగభగణకథనప్రసఙ్గే

 కథితాః .

 ఏవకారో విస్మరణానిరాసార్థకః.. 41 .. 42 ..

43 .

44..

అథ సృష్టిమారభ్య కృతయుగాన్తం యావద్గతాబ్దజ్ఞానమాహ—

షణ్మనూనాం తు సమ్పిణ్డ్యకాలం తత్సన్ధిభిః సహ ..

కల్పాదిసన్ధినా సార్ధం వైవస్వతమనోస్తథా ..45..

యుగానాం త్రిఘనం యాతం తథా కృతయుగం త్విదమ్ .

ప్రోజ్ఝ్యసృష్టేస్తతః కాలం పూర్వోక్తం దివ్యసంఖ్యయా..46..

సూర్యాబ్దసంఖ్యయా జ్ఞేయాః కృతస్యాన్తే గతా అమీ ..

ఖచతుష్కయమాద్ర్యగ్నిశరరన్ధ్రనిశాకరాః .. 47 ..

సౌరదీపికా.

 స్వాయమ్భువాదిగతానాం షణ్మనూనాం

 సౌరవర్షాత్మకం

 తేషాం షణ్మనూనాం షట్సన్ధిప్రమాణైః

 సార్ద్ధం

 కల్పారమ్భీయసంధినా కృత

యుగమితయేత్యర్థః

 సహితం

 ఏకీకృత్య

 తుకారాదాయుషోఽర్ధమితం తస్యేత్యస్య నిరాసః .

 వర్తమానసప్తమవైవస్వతాఖ్యమనోః

 మహాయుగానాం

 త్రయాణాం ఘనం సప్తవింశతిమిత్యర్థః

 గతమ్ .

 ఏకీకృత్య,

 వర్తమానాష్టావింశతియుగాన్తర్గతం

 సత్యయుగం

 గతత్వేనైకీకృత్య

 సిద్ధాఙ్కాత్

 సృష్టినిర్మాణకాలం

 దివ్యమానేన

 ప్రాకథిత కాలం

 సౌరవర్షమానేన షట్యధికశతత్రయగుణితేన దివ్యమానేనేత్యర్థః

 త్యక్త్వా చః సముచ్చయార్థోఽనుసన్ధేయః

 అవశిష్టాః

 ఖాభ్రఖాభ్రద్విసప్తత్రిపఞ్చనవైకమితాః

 కృతయుగస్యావసానే

 అతీతాః

 బోధ్యాః .. 45 .. 46 .. 47 ..

భాఅషాభాష్య. అపనీ సన్ధియోం కే సహిత ఛః మనుఓం కా సమయ

ఔర కల్ప కే ఆరమ్భసన్ధి కా కాల ఔర వర్తమాన సాతవేం వైవస్వత మను కే సత్తాఈస 27 మహాయుగోం కా ప్రమాణ ఔర యహ వర్తమాన కృతయుణ ప్రమాణ ఇన సబోం కే యోగ మే పహలే కహా హుఆ సృష్టికా నిర్మాణ కాల ఘటా దేనే సే స్టష్టి కే ఓరమ్భ సే లేకర్ కృతయుగ కే అన్త తక 1953720000 గత సౌరవర్ష హోతే హై 45 .. 46 .. 47 .. అపనీ 2 సన్ధియోం కే సహిత యుగోం కా మాన ఔర హై సృష్టి కే ఆరమ్భ సే కృతయుగ కే అన్త తక కే వర్షోం కా ప్రమాణ నీచే లిఖే చక్ర సే స్పష్ట మాలూమ హోతా హై.

యుగనామ  

త్రేతాయుగ .

ద్వాపరయుగా. కలియుగ .

మహాయుగ

 .

యుగప్రమాణ 

3000    .

2000    .

1000   .

ఆద్యన్తసన్ధిప్రమాణ .

800   .

600     .

400    .

200   .

2000

ససన్ధియుగప్రమాణ .

4800  .1200     .

2400    .

1200  .

12000

సౌరవర్షప్రమాణ సే

యుగప్రమాణ 

1440000. 1080000. 720000 .

360000 .

3600000 .

ఆద్యన్తసన్ధిప్రమాణ .288000 .

216000 .

144000 .

72000 .

720000  .

ససన్ధియుగప్రమాణ.1728000 .

1296000. 864000 .

432000 .4320000 .

సృష్టి కే ఆరమ్భ సే కృతయుగ కే అన్తపర్యన్త సౌరవర్షప్రమాణబోధక చక్ర

 .

0.184

 .

   .

12096000 .

 .

. 116640000.

కృతయుగప్రమాణ .

సృష్టినిర్మాణకాల .

. 1706400

శేష సిద్ధాన్తోక్త స్వచతుష్క ఇత్యాది

 .

###

###

###

అథాభీష్టకాలేఽహర్గణసాధనం తతో దినమాసాబ్దప ప్రతిజ్ఞాం—

అత ఊధ్వమమీ యుక్తా గతకాలాబ్దసంఖ్యయా ..

మాసీకృతా యుతా మాసైర్మధుశుక్లాదిభిర్గతైః .. 48..

పృథక్స్థాస్తేఽధిమాసఘ్నాః సూర్యేమాసవిభాజితాః ..

లబ్ధాధిమాసకైర్యుక్తా దినీకృత్య దినాన్వితాః .. 49 ..

ద్విష్ఠాస్తిథిక్షయాభ్యస్తాశ్చాన్ద్రవాసరభాజితాః ..

లబ్ధోనరాత్రిరహితా లఙ్కాయామార్థరాత్రికః .. 50 ..

సావనో ద్యుగణః సూర్యద్దినమాసాబ్దపాస్తతః ..

సప్తభిః క్షయితః శేషః సూర్యాద్యో వాసరేశ్వరః .. 51

.

 కృతయుగాన్తాత్

 ఉపర్యనన్తరామిత్యర్థః

 ఇష్టకాలే గతసౌరాబ్దసంఖ్యయా

 ఖచతుష్కయమాద్ర్యగ్నిశరరన్ధ్రనిశాకరమితాః

 సహితాః సన్తోఽ భీష్టకాలే గతసౌరాబ్దా భవన్తి . ఏతే

 ద్వాదశగుణితా ఇత్యర్థః . ద్వాదశమాసాత్మకత్వాదబ్దస్య ..

 మధుశుక్ల శ్చైత్రశుక్లపక్ష ఆదిర్యేషాన్తే మధుశుక్లాదయస్తైః

 యాతైః

 మాససంఖ్యాభిః

 యోజితాః . అర్థాచైత్రశుక్తప్రతిపద మారభ్య యే గతమాసాస్తైర్యుక్తాః కార్యాః .

 సిద్ధాః సౌరమాసాః

 స్థానద్వయే స్థాప్యాః . తత ఏకత్ర

  యుగాధిమాసైర్గుణ్యాః

 యుగసూర్యమాసైర్భక్తాః లబ్ధాధిమాసకైః, ప్రాప్తాధిమాసకైర్నిరగ్రైః

 ద్వితీయస్థానే యోజ్యా ఇత్యర్థః . ఏవం తే చాన్ద్రమాసాః భవన్తి . తతస్తే

 త్రింశతా సంగుణ్యేత్యర్థః .

 వర్తమానమాసస్య

1 సూర్యసిద్ధాన్త సం .

[38

శుక్లప్రతిపదమారభ్య గతతిథిభిర్యోజ్యాః . స చాన్ద్రోఽహర్గణః స్యాత్ . ఏతే

 స్థానద్వయ స్థాప్యాః . ఏకత్ర

 యుగావమైర్గుణితాః

 యుగచాన్ద్రాహైర్భాజ్యాః

 ప్రాప్తైర్గతావమైరన్యత్రరహితాః సన్తః

 లఙ్కాదేశే

 అర్ధరాత్రకాలికః

 సావనమానాత్మకః

 అహర్గణః స్యాదితి శేషః .

 సాధితాహర్గణాత్

 సూర్యేమారభ్య

 వారపతి,మాసపతి,వర్షపతయో భవన్తి . తత్రాయమహర్గణః

 సప్తసంఖ్యాభిః

 శేషితః కార్యః సప్తభిర్విభాజ్య శేషితః కార్య ఇత్యర్థః

 అవశిష్టః

 అర్కవారాదిఫః

 వారస్వామీ గతో భవతి . తదగ్రిమో వర్తమానవారేశ్వర ఇత్యర్థతః సిద్ధమ్ .. 48.. 49 .. 50 .. 51 ..

అథ మాసవర్షపయోరానయనమాహ—

మాసాబ్దదినసంఖ్యాప్తం ద్విత్రిఘ్నం రూపసంయుతమ్ ..

సప్తోద్ధృతావశేషౌ తు విజ్ఞేయౌ మాసర్వైర్షపౌ .. 52 ..

. అహర్గణాత్

 మాసదినైరబ్దదినైశ్చ భాగేన లబ్ధ ఫలం

 ద్వాభ్యాం త్రిభిశ్చ గుణితం కార్యం

 రూపేణైకసంఖ్యయా యుతం

 సప్తోద్ధృతేన ఫలత్యాగేనావశిష్టౌ

మాసవర్షస్వామినౌ

 జ్ఞాతవ్యౌ.

 తుకారాద్యక్రమేణ వారేశ్వరగణనా తత్క్రమేణానయోర్గణనా కార్యా . పరమత్ర వర్తమానమాసవర్షపౌ జ్ఞేయౌ .. 5.2 ..

అథ గ్రహానయనమాహ—

యథాస్వభగణాభ్యస్తో దినరాశిః కువాసేరైః ..

విభాజితో మధ్యగత్యాం భగణాదిర్గ్రహో భవేత్ .. 53 ..

.

 అహర్గణః

 యత్కాలికైః. స్వస్వభగణైర్గుణితః

తాత్కాలికసావనదినైః,

42 సూర్యసిద్ధాన్త సం ..

 భక్తః ఫలం

 మధ్యమగతిమానేన...!

 భగణం ద్వాదశరాశ్యాత్మకమాదియైస్య స ఏతాదృశః

 మధ్యమో గ్రహః స్యాదిత్యర్థః .. 53 ..

అథాముం ప్రకారముచ్చపాతయోరానయనాయాతిదిశతి—

ఏవం స్వశీఘ్రమన్దోచ్చా యే ప్రోక్తాః పూర్వయాయినః ..

విలోమగతయః పాతాస్తద్ధచక్రాద్విశోధితాః ..54..

సౌరదీపికా.

 యే పూర్వదిగ్గతయః

 స్వేషాం గ్రహాణాం శీఘ్రోశ్చమన్దోచ్చాః

 పూర్వం కథితాస్తేఽపి

 గ్రహానయనరీత్యా సాధ్యాః .

  పశ్చిమగతయః

 గ్రహాణాం పాతాః

 గ్రహానయనరీత్యా సాధ్యాః . పరం తే

 ద్వాదశరాశ్యాత్మకాత్ .

 వర్జితాః సన్తః పాతా భవంన్తీత్యర్థః .. 54..

అథ సంవత్సరానయనమాహ—

ద్వాదశాఘ్నా గురోర్యాతా భగణా వర్తమానకైః .

రాశిభిః సహితాః శుద్ధాః షష్ట్యా స్యుర్విజయాదయః..55..

సౌరదీపికా.

 అహర్గణానీతగురోః

 గతాః

 సర్వోపరిస్థాః భచక్రభోగాః

 " ద్వాదశభిర్గుణితాః

 యస్మిన్రాశౌ గురుః స్థితస్తత్సహితైః

 గణితాగతమేషాదిరాశిభిః

 యుక్తాః

 షష్టిసంఖ్యయా

 భాగావశేషితాః సన్తః

 విజయాదిసంవత్సరాః భవేయుః .. 55 ..

ప్రభవ ఆది 60 సంవత్సరోంకా నామబోధక చక్రం

1 ప్రభవః

2విభవ

3 శుక్లః 

4 ప్రమోదః 

5 ప్రజాపతిః 

6 ఆంగిరా 

7 శ్రీముఖః

8 భావః

9 యువా  

10 ధాతా   

11ఈశ్వరః  

12 బహుధాన్యః 

13  ప్రమాథీ 

14 విక్రఃమః  

15 వృషః

16 చిత్రభానుః  

67 సుభానుః:  

68 తారణ 

19 పార్థివః  

20 వ్యయః  

అథ లాఘవేన గ్రహానాయనమాహ—

విస్తరేణైతదుదితం సంక్షేపాద్వ్యావహారికమ్ ..

మధ్యమానయనం కార్యం గ్రహాణామిష్టతో యుగాత్ .. 56 ..

అస్మిన్కృతయుగస్యాన్తే సర్వే మధ్యగతా గ్రహాః ..

వినా తు పాతమన్దోచా న్మేషాదౌ తుల్యతామితాః ..57

.

 గ్రహానాయనం

 గణితక్రియాబాహుల్యేన

 ఉక్తమ్

 లోకవ్యవహారోపయుక్తం

 అల్పగణితప్రయాసాత్

 ఖేటానాం

 మధ్యమమానేన గణితమ్ .

 కించిద్యుగం స్వస్వబుధ్యాపరికల్ప్య తతః

 పూర్వోక్తప్రకారేణైవ కార్యమిత్యర్థః .

 ఇదానీన్తనే

కృతయుగస్య

46 సూర్యసిద్ధాన్త సం .

సత్యయుగస్య

 అవసానే

 మధ్యమః

 సప్తగ్రహాః సూర్యాదయః

 పాతమన్దోచ్చాన్ విహాయార్థాత్పాతమన్దోఞ్చాస్తుల్యతాం న ప్రాప్తాః

 మేషరాశిప్రారమ్భే

 సమానతామ్

 ప్రాప్తాః

 తుకారాదన్యస్థానేఽపి తుల్యతాం న ప్రాప్తా ఇత్యర్థః .. 56 .

.. 5.7 ..

అథోచ్చపాతయోర్విశేషమాహ—

మకరాదౌ శశాఙ్కోచ్చం తత్పాతస్తు తులాదిగః ..

నిరంశత్వం గతాశ్చాన్యే నోక్తాస్తే మన్దచారిణః..58..

.

 మకరాదిప్రదేశ

 చన్ద్రస్య మన్దోచ్చం కృతయుగాన్తే వర్తతే .

 చన్ద్రపాతస్తు

 తులాదౌ వర్తతే ..

 అవశిష్టా యే మన్దోచ్చపాతాః

 అల్పగతయః

 కథితాః

 మన్దోచ్చాదయః

 అంశాభావతాం

 న ప్రాప్తాః . చకారాత్కృతయుగాన్తం బోధ్యమ్. అత్ర యత్తు సూర్యసిద్ధాన్తస్య సుధావర్షిణ్యాం, అస్మాదగ్రేకల్పస్యాత్ర సహస్రాంశోయుగమ్ ఇత్యాదయో దశశ్లోకాః కేనచిత్సూర్యమతానభిజ్ఞేన ప్రక్షిప్తాస్తే చ సూర్యమతవిద్భిర్హేయాః-ఇతి. ఇతి లిఖితం తదత్యన్తమాశ్చర్యజనకమ్ . యత ఇమే దశ

మధ్యమధికం .

47

శ్లోకాః భూధరకృతాయాం సోపపత్తికోదాహరణటీకాయాం దృశ్యన్తే . భూధరస్తు

నృసింహరఙ్గనాథాభ్యాం ప్రాచీనః ఏవం లేఖనశైలీ తువర్షాయుతే ధృతిఘ్నే

నవవసుగుణరసరసాః స్యురాధిమాసాః " ఇతి పఞ్చసిద్ధాన్తికా లేఖతోఽపిస్పష్టాః . ఏతత్సూర్యసిద్ధాన్తానుపలబ్ధాః కతిపయశ్లోకాః బృహత్సంహితాయాః భట్టోత్పలవివృతావపి దృశ్యన్త ఇతి గణకైర్మధ్యస్థబుద్ధ్యావిచారణీయమ్ ..58..

పూర్వమిష్టయుగాద్గ్రహానయనం యదుక్తకం తత్రైకప్రకారం స్వయమేవాహ—

కల్పస్యాత్ర సహస్రాంశో యుగం తావత్ప్ర కీర్త్యతే.

చతుర్వింశో యుగస్యాంశః సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగమ్ ..59..

ఏకైకమష్టాదశభిః సూర్యాబ్దైరయుతాహతైః .

తత్రార్కేన్ద్వధిమాసార్కిశుక్రేన్ద్వహ్నాం నిరంశతా .. 60 ..

సౌరదీపికా.

 సౌరతన్త్రే

 బ్రహ్మదినస్య

 సహస్రభాగే యావత్

 తావత్కాలపర్యన్తం

 చతుర్యుగప్రమాణం

 ప్రోచ్యతే .

కల్పసహస్రాంశస్య

 చతుర్విశత్యంశః

అర్కేన్ద్వోః

 యుగమానం కథితమితి శేషః

 ప్రతియుగమానమ్

 అయుతగుణితైః

 వసుచన్ద్రమితసంఖ్యాభిః

 అర్కవర్షైర్భవతి .

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగే

 సూర్యచన్ద్రాధిమాసశనిశుక్రో

౪౮ సూర్యసిద్ధాన్త సం .

చ్చచన్ద్రదినానాం

 నిఃశేషతా భవతి . అన్యేషాం తు సశేషతేత్యర్థః .. 59 . 60 ..

తత్ర యుగే భగణానాహ—

చన్ద్రస్యాఙ్గాష్ట వహ్న్యఙ్గాఖజినా భగణాః స్మృతాః .. సౌరమాసాస్తర్కభూమియమాశ్చైవాయుతాహతాః .. 61. ..

అధిమాసాః నవాష్టాగ్నిరసషట్కాస్తిథిక్షయాః ..

షడంశోనాః సముద్రాఙ్కశూన్యార్థకృతఖేన్దవః .. 62 ..

రసాద్రిశరతర్కాబ్ధినగపఞ్చరసాస్త్విహ..

సషడంశాః కుదివసా నలినీరిపువాసరాః .. 63 ..

ఖాదితర్కేన్దునన్దాద్రిరసతర్కాఃస్మృతాస్తథా ..

కుజస్య భగణా రాశిచతుష్కసహితా అమీ  .. 64 ..

చన్ద్రఖాద్రీషునన్దాః స్యురద్రిఖేన్దురసాః శనేః  ..

జ్ఞశీఘ్రస్య నగాద్ర్యగ్నిసప్తవేదనగాస్తథా .. 6 ..

భగణాస్తే సషడ్భాః స్యుర్భగణాః స్యురమీగురోః ..

సాశాభాని శరాద్రీన్దుతిథయో భగణా అమీ  ..66 ..

నవగోతత్త్వరన్ధ్రాక్షిరూహ్యా దైత్యగురోస్తథా ..

శీఘ్రోచ్చభగణా జ్ఞేయాస్తదా మన్దోచ్చకే విధోః  ..67 ..

సార్ద్రరాశిర్యమాబ్ధ్యాగ్నినఖాః పాతస్య సాశ్వకాః  ..

రసాద్రిరసనన్దాః స్యుః సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగే .. 68 ..

.

 అర్కేన్ద్వోః

 ఏకస్మిన్యుగే

 ఇన్దోః

 నవాష్టాగ్నిరసశూన్యవేద్యమాః

 పర్యయాః

 కథితాః  .  స్మృతా ఇతి ప్రత్యేయతం సమ్బధ్యతే  .

 అయుతగుణితాః

 రసచన్ద్రాశ్విమితాః

 అర్కమాసాశ్చ  .  ఏవకారణ భగణవ్యవచ్ఛేదః  .

 అఙ్కవసుత్రిషడర్తుమితాః

 సుప్రసిద్ధాః  .

 షష్ఠాంశేన రహితాః

 వేదనవఖపఞ్చసముద్రశూన్యేన్దవః

 అవమాని  .

  అస్మిన్యుగే

 షష్ఠాంశసహితాః

 ఋతుసప్తపఞ్చషడ్వేదసప్తశరరసాః

 భూదినాని  .

 తస్మినేవ సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగే

  శూన్యసప్తషడ్రూపనవసప్తరసరసాః

 నలిన్యా రిపుశ్చన్ద్రస్తస్యై వాసరాశ్చాన్ద్రదినానీత్యర్థః స్మృతాః కథితాః  .

 రాశీనాం చతుష్కం రాశిచతుష్కం

50 సూర్యసిద్ధాన్త సం  .

తేన సహితాః యుక్తా రాశిచతుష్టయయుక్తా ఇత్యర్థః,

 అగ్రిమశ్లోకోక్తాః

 రూపశూన్యసప్తపఞ్చగావః

 భౌమస్య

 పర్యయాః

  .

 సప్తశూన్యరూపాఙ్గాః

 మన్దస్య  .

 బుధశీఘ్రోచ్చస్య

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగే

  సప్తసప్తత్రిసప్తసముద్రాద్రయః

 పర్యయాః

 పరన్తు

 భగణాః

 షడ్రాశియుక్తాః సన్తి  .

 బృహస్పతేః

 దశరాశిసహితాః

 అగ్రోక్తాః

 పఞ్చసప్తరూపపఞ్చేన్దవః

 పర్యయాః స్యుః  .

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగే

 శుక్రస్య

 సమీపస్థాః

 నవనవపఞ్చద్వినవలోచనాని

 శీఘ్రోచ్చస్య భగణాః

 జ్ఞేయాః  .

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్యుగే

 చన్ద్రస్య

 మన్దోచ్చమేవ మన్దోచ్చకం తస్మిన్

 అర్ద్ధేన సహితో రాశిః పఞ్చదశభాగసహితో రాశిరితి తాత్పర్యార్థః

 ద్వివేదత్రిశూన్యలోచనాని

 బోధ్యాః  .

 చన్ద్రపాతస్య

 సప్తరాశిసహితాః

 ఋతుసప్తాఙ్గనవతాః భగణాః

 భవేయుః .. 61 .. 62 .. 63 .. 64 .. 65.. .. 66 .. 67 .. 68 ..

అథ భూవ్యాసం భూపరిధిం చాహ—

యోజనాని శతాన్యష్టౌ భూకర్ణో ద్విగుణాని తు .

తద్వర్గతో దశగుణాత్పదం భూపరిధిర్భవేత్ .. 69 ..

52 సూర్యేస్సిద్ధాన్త స .. [ అం  .

.

 ద్విహతాని

 అష్టశతమితయోజనాని

 భువః భూమిగోలస్య కర్ణః భూవ్యాస ఇత్యర్థః  .  కథిత ఇతి శేషః  .

 దశఘ్నాత్

 తస్య భూకర్ణస్య వర్గాత్

 మూలం

 భువః పృథివ్యాః పరిధిః స్యాత్ .. 69  ..

అథ స్ఫుటపరిధ్యానయన దేశాన్తర ఫలానయన తత్సంస్కారం చాహ—

లమ్బజ్యాఘ్నస్త్రిజీవాప్తః స్ఫుటో భూపరిధిః స్వకః  ..

తేన దేశాన్తరాభ్యస్తా గ్రహభుక్తిర్విభాజితా  ..70 ..

కలాది తత్ఫలం ప్రాచ్యాం గ్రహేభ్యః పరిశోధయేత్ ..

రేఖాప్రతీచీసంస్థానే ప్రక్షిపేత్ స్యుః స్వదేశజాః  ..71 ..

.

 పూర్వోక్తప్రకారేణానీతః కుపరిధిః

 స్వదేశీయలమ్బజ్యయా" గుణ్యః

 త్రిజ్యయా భక్తఫలం

 స్వదేశీయః

 స్పష్టః భువః పరిధిః స్యాత్  .

 గ్రహస్యః భుక్తిర్దినగతిః

 స్వరేఖాస్వదేశయోరన్తరగతైర్దేశాన్తరయోజనైర్గుణనీయా

 స్వదేశపరిధినా

 భాజ్యా

 కలాదిక

 దేశాన్తరఫలమిత్యర్థః .

 మధ్యరేఖాతః పూర్వదిశి

 సూర్యాదిఖేటేభ్యః

 వర్జయేదృణం కుర్యాదిత్యర్థః  .

 రేఖాతః పశ్చిమదిశి స్వదేశే సతి

 యోజయేద్ధనం కుర్యాదిత్యర్థః  .  తతస్తే గ్రహాః

 స్వదేశీయాః

 భవేయుః .. 70 .. 71 ..

అథ మధ్యరేఖాస్వరూపం తద్దేశాంశ్చ కాంశ్చిదాహ—

రాక్షసాలయదేవౌకఃశైలయోర్మధ్యసూత్రగాః ..

రోహీతకమవన్తీ చ యథా సన్నిహితంసరః .. 72  ..

 రాక్షసానామాలయః స్థానం లఙ్కేత్యర్థః దేవానామమరాణామోకః శైలం మేరురనయోర్మధ్యే యదృజు సూత్రం తత్ర స్థితా దేశా రేఖాఖ్యాః సన్తి  .

 రోహీతకనామాఖ్యం నగరమ్

 ఉజ్జయినీ

 కురుక్షేత్రం

 స్థితమస్తి

 చకారాత్తథైవాన్యానే పురాణి సన్నిహిత తయా జ్ఞేయాని .. 72  ..

యత్ర రేఖాతః స్వపురస్య పూర్వాపరజ్ఞానం నాస్తి తత్ర దేశాన్తరజ్ఞానమాహా—

అతీత్యోన్మీలనాదిన్దోః పశ్చాత్తద్గణితాగతాత్ ..

యదా భవేత్తదా ప్రాచ్యాం స్వస్థానం మధ్యతో భవేత్  ..73 ..

అప్రాప్య చ భవేత్పశ్చాదేవం వాపి నిమీలనాత్ ..

తయోరన్తరనాడీభిర్హన్యాద్భూపరిధిం స్ఫుటమ్ .. 74 ..

షష్ఠ్యా విభజ్య లబ్ధేస్తు యోజనైః ప్రాగథాపరైః ..

స్వదేశపరిధిర్జ్ఞేయః కుర్యాద్దేశాన్తరం హితైః .. 75  ..

1 శ్రీభాస్కరాచార్యకృతీకర్ణకుతూహలే అన్యాని నగరాణి పఠితాని-పురీ

.  రాక్షసీ దేవకన్యాఽథ కాంచీ, సితః పర్వతః పర్యలీవత్సగుల్మౌ  .

పురీ చోజ్జయిన్యాద్గయా గర్గరాటం, కురుక్షేత్రమేరూ భువో మధ్యరేఖా .. ఇతి .. 2స్వదేశః పరిధౌ ఇతి సుధాకరద్వివేదికృతపాఠాన్తరం సమీచీనమ్  .

56 సూర్యసిద్ధాన్త సం  .

[ శ్ర0

.

 చన్ద్రస్య

 గణితేన చన్ద్రగ్రహణోక్తగణితేనాగతాత్

 సర్వగ్రహణాన్తర్గతోన్మీలనకాలాత్

 ఉల్లఙ్ఘయిత్వా

 అనన్తరకాలే

 ఉన్మీలనం

 యది

 స్యాత్

 తర్హి

 స్వదేశం

 మధ్యరేఖాదేశాత్

 పూర్వదిశి

 స్యాత్తిష్ఠతీత్యర్థః  .

 గణితాగతకాలాతిక్రమణమకృత్వా

 చకారాచన్ద్రోన్మీలనం యది పూర్వమేవ స్యాత్ తర్హి మధ్యరేఖాతః స్వస్థానమిత్యర్థః

 పశ్చిమదిశి

 తిష్ఠతీత్యర్థః  .

 ప్రకారాన్తరేణ

 గణితాగతాద్ దృక్సంసిద్ధాత్

 నిమీలనకాలాత్

 నిశ్చయేన రేఖాపురాత్స్వపురస్య పూర్వాపర జ్ఞానం భవతీతి తాత్పర్యార్థేః

 దృక్సద్ధకాల-గణితాగతకాలయోః

 అన్తరఘటికాభిః

 స్పష్టం

 కుపరిధిం

 గుణయేత్ తాదృశం గుణితస్పష్టపరిధిం

 ఖరసమితసంఖ్యయా

 భక్త్వా

 ప్రాప్తైః

 పూర్వభాగయోజనైః

 అథవా పశ్చిమభాగస్థయోజనైః

 స్వదేశస్య పరిధిః స్వదేశస్థానమణ్డలరూపః

 బోధ్యః  .

 అన్తరయోజనైః

 దేశాన్తరఫలం కలాత్మక

 పూర్వోక్తప్రకారేణ కుర్యీద్గణక ఇతి శేషః  .

 హికారాత్తత్సంస్కారోఽపి పూర్వోక్తప్రకారేణభిన్న ఇత్యర్థః .. 73 .. 74 .. 75 ..

అథ వారప్రవృత్తికాలజ్ఞానమాహ—

వారప్రవృత్తిః ప్రాగ్దేశే క్షపార్ధేఽభ్యధికే భవేత్ ..

తద్దేశాన్తరనాడీభిః పశ్చాదూనే వినిర్దిశేత్  ..76 ..

.

 రేఖాతః పూర్వస్యాం దిశి స్వదేశే స్థితే సతి

 పూర్వకథితదేశాన్తరఘటికాభిః

 యుక్తే

 అర్థరాత్రే

 వారస్య సూర్యాదివారస్య ప్రవృత్తిః ప్రారమ్భః

 స్యాదిత్యర్థః  .

 పశ్చిమ భాగస్థే దేశే  .

తద్దేశాన్తరనాడీభిః  .

 హీనేఽర్ద్ధరాత్రే వారప్రవృత్తిః

 కథయేత్ అత్ర వారప్రవృత్తివిషయే సిద్ధాన్తశిరోమణౌ మధ్యమాధికారే టిప్పణ్యామిదం పద్య లిఖితమ్-కేచిద్వార సవితురుదయాత్ప్రాహురన్యే దినార్ధాద్భానోరర్ధాస్తమయసమయాదూచిరే కేచిదేవమ్ .  వారస్యాది యవన నృపతిర్దిఙ్ముహూర్తే నిశాయాం లాటాచార్యః కథయతి పునశ్చార్ద్ధరాత్రే స్వతన్త్రే .. ఇతి అన్యదపి-సూర్యోదయాద్రావణ రాజధాన్యాం వారప్రవృతి మునయో వదన్తి .. 76  ..

అథ గ్రహస్య తాత్కాలిక కర్ణమాహ—

ఇష్టనాడీగుణాభుక్తిః షష్ట్యా భక్తా కలాదికమ్  ..

౬౦ సూర్యసిద్ధాన్త  .

[

గతే శోధ్యం యుతం గమ్యే కృత్వా తాత్కాలికో భవేత్ ..77 ..

.

 లఙ్గార్ధరాత్రితః గతగమ్యేష్టఘటీభిర్గుణ్యా

 గ్రహస్య మధ్యగతిః

 షష్టిసంఖ్యయా

 భాజ్యా

 లిప్తాదికం ఫలం

 గతేష్టకాలే

 గ్రహే హీనం

 అగ్రిమేష్టకాలే

 గ్రహే ధనం

 విధాయ

 స్వాభీష్టకాలికః

 గణకేన జ్ఞాతః స్యాదిత్యర్థః .. 77  ..

అథ చన్ద్రస్య పరమవిక్షేపమానమాహ—

భచక్రలిప్తాశీత్యంశః పరమం దక్షిణోత్తరమ్  ..

విక్షిప్యతే స్వపాతేన స్వక్రాన్త్యన్తాదనుష్ణగుః ..78 .. [

1 యహ—శ్రీ పహలే అహ—సాధన కియే హై వే అర్ధరాత్ర కే హుయే హై .  ఇస కా;హబ్

.  గత వా గమ్య ఇష్ట ఘటికాయేం అర్ధరాత్ర సే లేనీ చాహిఏఁ .

 చన్ద్రః

 స్వాసన్నక్రాన్తివృత్తప్రదేశాదర్థాత్క్రాన్తివృత్తస్థస్వభోగప్రదేశాత్

 - చన్ద్రపాతేన పాతా కర్షణేనేత్యర్థః

 భచక్రలిప్తానాం ద్వాదశరాశిలిప్తానామశీత్యంశోఽశీతిభాగః

 క్రాంతివృత్తవిమణ్డలయోః సంపాతస్థానాద్రాశిత్రయాన్తం

 దక్షిణస్యాముత్తరస్యాం వా

 త్యజ్యతే .. 78 ..

అథ భౌమాదీనాం పరమవిక్షేపానాహ—

తన్నవాంశం ద్విగుణితం జీవస్త్రిగుణితం కుజః ..

బుధశుక్రార్కజాః పాతైర్విక్షిప్యన్తే చతుర్గుణమ్  ..79]

.

 గురుః

 చన్ద్రపరమవిక్షేపస్య నవభాగం

 ద్విహతం షష్టికలామితమిత్యర్థః  .

స్వపాతేన పరమం దక్షిణోత్తరం విక్షిపతి  .

 భౌమః

 జ్ఞభృగుశనయ:

 వింశత్యధికశతకలామితం

 స్వస్వపాతైః స్వస్వపాతాకర్షణైరిత్యర్థః

 స్వభోగక్రాన్తివృత్తప్రదేశత్యజ్యన్తే .. 79  ..

సూర్యసిద్ధాన్త సం .. ౬౨

అథ పూర్వోక్తముపసంహరన్నాహ—

ఏవం త్రిఘనరన్ధ్రార్కరసార్కార్కా దశాహతాః ..

చన్ద్రాదీనాం క్రమాదుక్తా మధ్యవిక్షేపలిప్తికాః  ..80 ..

ఇతి శ్రీసూర్యసిద్ధాన్తే ప్రథమో మధ్యమాధికారః సంపూర్ణః  .

.

 పూర్వోక్తప్రకారేణ

 త్రిఘన సప్తవింశతిః, రన్ధ్రాణి నవ, అర్కా ద్వాదశ, రసాః షట్, అర్కా ద్వాదశ, అర్కా ద్వాదశైతై

 దశగుణితాః

 ఉక్తాఙ్కక్రమాత్

 చన్ద్రాదిషడ్గ్రహాణాం

 పరమమధ్యశరకలాః

 కథితాః .. 80  ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపికాయాం ప్రథమో మధ్యమాధికారః సమ్పూర్ణః .. 1  ..

. శ్రీగణేశాయ నమః .

.. సూర్యసిద్ధాన్తః ..

అథ స్పష్టాధికారః

సూర్యసిద్ధాన్తః సౌరదీపికా

మాధవ ప్రసాదకృతసౌరదీపికయా భాష్యేన చ సహితః  .

తత్రాదౌ గ్రహాణాం గతిహేతూనాహ—

అదృశ్యరూపాః కాలస్య మూర్తయో భగణాశ్రితాః ..

శీఘ్రమన్దోచ్చపాతాఖ్యా గ్రహాణాం గతిహేతవః .. 1  ..

.

 పూర్వప్రతిపాదితకాలస్య

 వాయవీయశరీరాః

అప్రత్యక్షా ఇతి భావః

 భగణేష్వాశ్రితాః  .

 విగ్రహాః

 శీఘ్రమన్దోచ్చపాతసంజ్ఞకాః

 సూర్యాదిగ్రహాణాం

 గతికారణభూతాః సన్తి  .  ఏతద్వశాదేవ గ్రహా దక్షిణోత్తరపూర్వాపరాదిషు ప్రయాన్తీత్యర్థః .. 1 ..

కథమేతే గతిహేతవో భవన్తీత్యాహ—

తద్వాతరశ్మిభిర్బద్ధాస్తైః సవ్యేతరపాణిభిః ..

ప్రాక్ పశ్చాదపకృష్యన్తే యథాసన్నంస్వదిఙ్ముఖమ్  ..2 ..

ప్రవహాఖ్యో మరుత్తాంస్తు స్వోచాభిముఖమీరయేత్ ..

పూర్వాపరాపకృష్టాస్తే గతిం యాన్తి పృథగ్విధామ్ .. 3  ..

 తేషాముచ్చానాం వాతరూపై రశ్మిభిః కిరణైః  .

 మూర్తాః బిమ్బాత్మకగ్రహాః

 ఉచ్చాదిభిః

 వామదక్షిణహస్తైః

 స్వాభిముఖం

 యథా గ్రహబిమ్బమాసన్నం భవతి తథా

 అకృష్యన్తే  .

అయమభిప్రాయః - ఉచ్చైః స్వస్థానాత్ షడ్రాశిపర్యన్తం స్వస్థానస్య పశ్చాద్భాగ ఏవాసనత్వాత్పశ్చాద్భాగ ఏవ స్వదిగభిముఖమాకృష్యతే

ఆగ్రేమ షడ్రాశిపర్యన్తం చాగ్రత ఏవ స్వస్థానస్యాసన్నత్వాదగ్రత ఏవాకృష్యతే  .

 ప్రవహసంజ్ఞకః

 వాయుః

 గ్రహాన్

 తుకారాదుచ్చాని

 స్వేచ్చసమ్ముఖమ్

 ప్రేరయతీత్యర్థః  .

అతః కారణాత్

 గ్రహాః

 ఉచ్చదైవతైః పూర్వతో పరతో వాపకృష్యమాణాః

 ప్రథమావగతైకరూపభిన్నప్రకారావగతాం ప్రతిక్షణవిలక్షణాం

 గమనక్రియాం

 ప్రాప్నువన్తి  .  వాయువశోత్థప్రత్యగ్గతేర్భిన్నగతయో భవన్తీత్యర్థః .. 2 .. 3 .

అథోచ్చకర్షణప్రక్రారం ధనర్ణప్రకారం చాహ—

గ్రహాత్ప్రాగ్భగణార్ధస్థః ప్రాఙ్ముఖం కర్షతి గ్రహమ్ ..

ఉచ్చసంజ్ఞోఽపరార్ద్ధస్థస్తద్వత్పశ్చాన్ముఖం గ్రహమ్ .. 4 ..

స్వోచ్చాపకృష్ట భగణైః ప్రాఙ్ముఖం యాన్తి యద్గ్రహాః .

తత్తేషు ధనమిత్యుక్తమృణం పశ్చాన్ముఖేషు తు .. 5  ..

.

 గ్రహస్థానాత్

 గ్రహాధిష్ఠితరాశే రాశిషట్కం యావత్ప్రాగ్భగణార్ధసంజ్ఞా తత్రస్థః

 ఉచ్చ-" సంజ్ఞో జీవః

 ప్రహబిమ్బం

 పూర్వాభిముఖం

 ఆకర్షణం కరోతి  .

 అపరరాశిషట్కస్యాపరార్ద్ధసంజ్ఞా తత్రస్థ ఉచ్చః

 గ్రహబిమ్బం

 పశ్చిమదిగభిముఖం

 ఆకర్షణం కరోతీత్యర్థః  .

 స్వస్వోచ్చైరాకర్షితాః

 ఖేటాః

 యత్సంఖ్యామితం

 రాశిభిః

 పూర్వాభిముఖం

 గచ్ఛన్తిః

 తత్సంఖ్యామితం

 గ్రహేషు

 స్వం ఫలం

 పశ్చిమాకర్షితగ్రహస్య రాశ్యాదిభోగేషు

 తుకారాద్యత్సంఖ్యామితం ఫల రూపం పశ్చిమతో గచ్ఛన్తి తత్సంఖ్యామితమిత్యర్థః

 ఏతత్

 ఆద్యకథితమ్ .. 4 .   .

5  ..

అథా దక్షిణోత్తరాకర్షణమాహ—

దక్షిణోత్తరతోఽప్యేవం పాతో రాహుః స్వరంహసా ..

విక్షిపత్యేష విక్షేపం చన్ద్రాదీనామపక్రమాత్  .

.  6 ..

ఉత్తరాభిముఖం పాతో విక్షిపత్యపరార్ధగః ..

గ్రహం ప్రాగ్భగణార్ద్ధస్థో యామ్యాయామపకర్షతి .. 7 ..

.

 యథోచ్చేన పూర్వాపరాకర్షణం తథా

 గణితాగతః

 పాతసంజ్ఞకః

 రహతి త్యజతి గ్రహమితి రాహుః తస్థానాధిష్ఠాతృదేవతావిశేషోఽపి

 స్వవేగేన

 మణ్డల భోగస్థానాత్

 దక్షిణస్యాముత్తరస్యావాదిశి

వి-రవిగ్రహానాం

 శరతుల్యం విక్షేపణం

 కరోతి  .

విశిష్టవాచకపదానాం  విశేషణవాచకపదసమవధానే విశేష్యమాత్రార్థత్వాద్  .  విక్షిపంతీతి తాత్పర్యార్థః .

 గ్రహాత్పశ్చిమవిభాగే రాశిషట్కస్థితః

 రాహు

 గ్రహబిమ్బమ్

 ఉత్తరదిగభిముఖం

 విక్షేపాన్తరేణ త్యజతి  .

 గ్రహస్థానాత్పూర్వదిశి రాశిషట్కస్థితో రాహుః

 దక్షిణస్యాం దిశి

 విక్షిపంతి ..౬ . ౭  ..

అథ బుధశుక్రయోర్విశేషమాహ—

బుధభార్గవయోః శీఘ్రాత్తద్వత్పాతో యదా స్థితః ..

తచ్ఛీఘ్రాకర్షణాత్తౌ తు విక్షిప్యేతే యథోక్తవత్ .. 8 ..

 జ్ఞశుక్రయోః

 శీఘ్రోచ్చాత్

 రాశిషట్కే

  యత్కాలే

 పాతసంజ్ఞకః -

 అస్తి

 తాదృశపాతస్య వేగేనాకర్షణాత్

 బుధశుక్రౌ

 తుకారాద్యత్కాలే పాతః  .  స్థితస్తత్కాల ఇత్యర్థః  .

 దక్షిణస్యాముత్తరస్యాం వా దిశి

 త్యజ్యేతే .. 8 ..

అథ మణ్డలవశాదాకర్షణే భేదమాహ—

మహత్వాన్మణ్డలస్యార్కః స్వల్పమేవాపకృష్యతే ..

మణ్డలాల్పతయా చన్ద్రస్తతో బహ్వపకృష్యతే  ..9  ..

భౌమాదయోఽల్పమూర్తిత్వాచ్ఛీఘ్రమన్దోచ్చసంజ్ఞకైః ..

దైవతైరపకృష్యన్తే సుదూరమతివేగితాః .. 10 ..

అతో ధనర్ణం సుమహత్తేషాం గతివశాద్భవేత్ ..

అకృష్యమాణాస్తైరేవం వ్యోమ్నియాన్త్యనిలాహతాః 11

 సూర్యః

 బిమ్బస్య

 బృహత్త్వాత్

 ఇతర గ్రహాపేక్షయాల్పమేవ

 ఉచ్చసఞ్జ్ఞక జీవేనాకృష్యతే ..

 శశీ

 మణ్డలస్య లఘుత్వేన

 సూర్యాత్

 అధికమ్ .

  ఉచ్చసంజ్ఞకదేవేనాకృష్యతే  .

 కుజాది పఞ్చగ్రహాః

 లఘుబిమ్బత్వాత్

 శీఘ్రోచ్చమన్దోచ్చసంజ్ఞకైః

 దేవవిశేషైః

 అతివేగః శీఘ్రవేగః సంజాతో యేషాం తే అతిజవాః

 అత్యన్తమ్

 ఆకృష్యన్తే ..

 సుదూరాకర్షణాత్

 భౌమాదీనాం

 ఆకర్షణోత్పన్నచలనవశాత్

అత్యధికం ఫలం

 స్వర్ణం

 భవతీత్యర్థః  .

 ఉచ్చపాతదైవతైః

 పూర్వోక్తప్రకారేణ

 ఆకర్షితా ఏతే భౌమాదయః

 స్వస్వాకాశగోలే

 ప్రవహవాయుతాడితాః

 గచ్ఛన్తి ఉచ్చసంజ్ఞకదేవానాంమహత్సు పిణ్డేషు స్వల్పాకర్షణశక్తిరల్పేషు త్వధికా తథా చాసన్నేషు గ్రహ పిణ్డేష్వధికా దూరేషు త్వల్పత్యర్థత ఏవ సిద్ధమ్  .  9  .  10  .  11  ..

అథైవం గతికారణైర్గ్రహాణామష్టభేదాత్మికాం గతిమాహ—

వక్రానువక్రా కుటిలా మన్దా మన్దతరా సమా  .

తథా శీఘ్రతారా శీఘ్ర గ్రహాణామష్టధా గతిః .. 12 ..

 భౌమాదిపఞ్చగ్రహాణాం

  ఇతి

 అష్టప్రకారా

 భుక్తిరస్తి  .

 తథా సముచ్చయార్థే .. 12 ..

అథైనామష్టధాగతిం భేద ద్వయేన క్రోడయతి—

తత్రాతిశీఘ్రా శీఘ్రాఖ్యా మన్దా మన్దతరా సమా  ..

ఋజ్వీతిపశ్చధాజ్ఞేయా యా వక్రా సానువక్రగా  ..13 ..

 అష్టవిధగతిషు

 స్పష్టార్థమేవైతేషామ్

 ఏవం

 పఞ్చప్రకారా

 మార్గీ గతిః

 బోధ్యా  .

 గతిః

 అనువక్రగతినా సహ వర్తమానా  .  వక్రానువక్రా కుటిలేత్యర్థః

 విలోమా గతిర్జ్ఞేయా  .  ఏవం గ్రహాణాం మార్గీ వక్రాచేతి గతిద్వయీ జాతా .. 13  ..

అథ గ్రహాణాం స్పష్టక్రియాం ప్రతిజానీతే—

తత్తద్గతివశాన్నిత్యం యథా దృక్తుల్యతాం గ్రహాః ..

ప్రయాన్తి తత్ప్రవక్ష్యామి స్ఫుటీకర్ణమాదరాత్ .. 14 ..

 పూర్వోక్తప్రకారాగతాష్టవిధగతివశాత్

 ప్రతిదినం

 యేన ప్రకారేణ

 దృగ్గోచరత్వం

 సూర్యాదయః

 ప్రాప్నువన్తి

౯౨

సూర్యసిద్ధాన్త సం  .

[ అం

తాదృశం

 స్పష్టక్రియాగణితప్రకారమ్

 అత్యన్తాభినివేశాత్

 ప్రకర్షేణ కథయామి .. 14 ..

యా అథ స్ఫుటీకరణోపయోగినీనాం జ్యానాముత్పత్తిమాహ—

రాశిలిప్తాష్టమో భాగః ప్రథమం జ్యార్ధముచ్యతే ..

తత్తద్విభక్తలబ్ధోన మిశ్రితం తద్ ద్వితీయకమ్ .. 15 ..

అద్యేనైవం క్రమాత్పిణ్డాన్ భక్త్వా లబ్ధోనసంయుతాః ..

ఖణ్డకాఃస్యుశ్వన్తు వింశజ్జ్యార్ధపిణ్డాఃక్రమాదమీ ..16 ..

 ఏకరాశేర్యా లిప్తాస్తా సామష్టమాంశః

 ఆద్య

 సమ్పూర్ణజీవార్ధమ్

 కథ్యతే  .

 తదేవ ప్రథమజ్యార్ధం తేనైవ ప్రథమజ్యార్ధేన భక్తం లబ్ధేన ప్రథమజ్యార్ధం హీనం యత్ఫలం తేన ప్రథమజ్యార్ద్ధేనైవ యుతం

 ప్రథమజ్యార్ధం

 ద్వితీయజ్యార్ధ భవతి ..

 ప్రథమజ్యార్ధపిణ్డేన

 ఉక్తరీత్యా

 క్రమతః

 జ్యార్ధపిణ్డాన్

 విభజ్య

 లబ్ధేన ప్రథమజ్యార్ధపిణ్డా ఊనాః కార్యాస్తేన చ ఖణ్డేన ద్వితీయాదిఖణ్డా యోజ్యాః

 అసిద్ధజ్యార్ధపిణ్డా భవన్తీత్యర్థః  .  ఏవం

 చతుర్వింశత్సంఖ్యాకాః

 కార్యాః .  అత్ర భాగహారే అర్ధాధికే శేషే లబ్ధౌ రూపం గ్రాహ్యమ్  .

అర్ధాల్పే శేషే శేషం త్యాజ్యమితి వ్యవహారే సత్యపి బ్రహ్మసిద్ధాన్తోక్తస్థలే అర్ధాధికే రూపం న గ్రాహ్యమితి  .

రూపగ్రహణే రూపసమమన్తరంపతతీతి జ్ఞేయమ్  .

బ్రహ్మసిద్ధాంతవాక్యమ్-*ఏకవింశాచ్చ వింశాచ్చ షష్ఠాత్పఞ్చదశాదపి  .

సప్తమాద్ద్వాదశాత్సప్త దశాన్నార్ధోత్తరం మతమ్

 సిద్ధపిణ్డాః

 సమనన్తరమేవోచ్యన్తే .. 15 .  16  .

అథ పూర్వోక్రసిద్ధాన్క్రమజ్యాపిణ్డాన్నిబధ్నాతి—

తత్త్వాశ్వినోఽఙ్కాబ్ధికృతా రూపభూమిధరర్తవః ..

ఖాంకాష్టౌ పఞ్చశూన్యేశా బాణరూపగుణేన్దవః .. 17 ..

శూన్యలోచనపంచైకాశిఛన్ద్ర రూపమునీన్దవః ..

వియచ్చన్ద్రాతిధృతయో గుణరన్ధ్రామ్బరాశ్వినః .. 18 ..

మునిషడ్యమనేత్రాణి చన్ద్రాగ్నికృతదస్రకాః ..

పఞ్చాష్టవిషయాక్షీణికుఞ్జరాశ్వినగాశ్వినః .. 19 ..

రన్ధ్రపఞ్చాష్ఠకయమా వస్వద్య్రఙ్కయమాస్తథా ..

కృతాష్టశూన్యజ్వలనా నగాదిశశివహ్నయః .. 20  .."

షట్పఞ్చలోచనగుణాశ్చన్ద్రనేత్రాగ్నివహ్వయః ..

యమాద్రివహ్నిజ్వలనా రన్ధ్రశూన్యార్ణవాగ్నయః .. 21  ..

రూపాగ్నిసాగరగుణా వస్వగ్నికృతవహ్వయః ..

.

స్పష్టార్థః  .

శ్లోకోక్తక్రమేణైవాన్వయః .. 17 ..18 ..19 ..20 ..21  ..

౯౬ సూర్యసిద్ధాన్త స .. ౨

అథోత్క్రమజ్యాసాధనమాహ—

ప్రోజ్ఝ్యోత్క్రమేణ వ్యాసార్థాదుత్క్రమజ్యార్ద్ధపిణ్డకాః  ..22 ..

.  ఏతానుక్తాన్ క్రమజ్యాపిణ్డాన్

పిణ్డాత్

 విలోమరీత్యా త్రయోవింశతితమపిణ్డమారభ్య ప్రథమ జ్యాపిణ్డాన్తమిత్యర్థః  .

 న్యూనీకృత్య క్రమేణ

 ఉత్క్రమజ్యాపిణ్డా భవన్తి .. 22 ..

అథ పూర్వోక్తసిద్ధాతానుత్క్రమఞ్జ్యాపిణ్డానహ—

మునయో రన్ధ్రయమలా రసషట్కా మునీశ్వరాః  ..

ద్వ్యైష్టైకారూపషడ్దస్రాః సాగరార్థహుతాశనాః  ..23 ..  .

ఖర్తువేదా నవాద్ర్యర్థా దిఙ్నగాస్త్ర్యర్థకుఞ్జరాః ..

నగామ్బరవియచ్చన్ద్రా రూపభూధరశఙ్కరాః .. 24

శరార్ణవహుతాశైకా భుజఙ్గాక్షిశరేన్దవః  .

౧౩౪౫

నవరూపమహీధ్రైకా గజైకాఙ్కనిశాకరాః  ..౧౭౧౯

 ౨.౨౫  ..

గుణాశ్విరూపనేత్రాణి పావకాగ్నిగుణాశ్వినః  .

౨౧౨౩

వస్వర్ణవార్థయమలా స్తురఙ్గర్తునగాశ్వినః  ..

౨౫౪౮

 ౨.౨౬  ..

నవాష్టనవనేత్రాణి పావకైకయమాగ్నయః  .

౨౯౮౯

గజాగ్నిసాగరగుణా ఉత్క్రమజ్యార్ధపిణ్డకాః  ..

 ౨.౨౭  ..

.  .

స్పష్టాథ: .. 23 .. 24 .  25 : 26 .. 27  ..

అథ క్రాన్తిసాధనమాహ—

పరమాపక్రమజ్యా తు సప్తరన్ధ్రగుణేన్దవః  .

తద్గుణా జ్యా త్రిజీవాప్తా తచ్చాపం క్రాన్తిరుచ్యతే  .. ౨.౨౮  ..

.

 త్ర్యూనం చతుర్దశశతం 1397

 పరమక్రాతిజ్యా

 తుకారాచ్చతుర్వింశత్యంశానాం వక్ష్యమాణజ్యానయన ప్రకారసిద్ధేత్యర్థః

 అభీష్టజ్యా

 పరమ క్రాతిజ్యా గుణితా

 త్రిజ్యయా

భక్తా

తస్య ఫలస్య చాపం ధనుః  .

 కాలాత్మికేష్టక్రాన్తిః

 కథ్యతే .. ౨౮  ..

అథ స్పష్టీకర్ణార్థం కేన్ద్రభుజకోటికల్పనమ్—

గ్రహం సంశోధ్య మన్దోచ్చాత్ తథా శీఘ్రాద్విశోధ్య చ ..

శేషం కేన్ద్రపదం తస్మాద్భుజజ్యా కోటిరేవ చ .. 26 ..

గతాద్భుజజ్యా విషమే గమ్యాత్కోటిః పదే భవేత్ ..

యుగ్మే తు గమ్యాద్బాహుజ్యా కోటిజ్యా తు గతాద్భవేత్  ..30 ..

.

 రాశ్యాది గ్రహం

 ప్రాగానీతరాశ్యాదిమన్దోచాత్

 ఊనీకృత్య

 శీఘ్రోచ్చాత్

 చః సముచ్చయే

 ఊనీకృత్య

 రాశ్యాద్యవశిష్టం

 ఉచ్చసమ్బన్ధేన

 మంన్దోచసమ్బన్ధేన మన్దకేన్ద్రమ్  .  శీఘ్రోచ్చసమ్బన్ధేన శీఘ్రకేన్ద్రం భవతీత్యర్థః  .

 కేన్ద్రపదాత్ *

 భుజస్య జ్యా

 కోటిజ్యా

 చః సముచ్చయే  .  కర్తవ్యా  .  తత్ర త్రిభిస్త్రిర్భా రాశిభిరకైకం పదం కల్ప్యమ్  .

 ఏవకారాత్ కేన్ద్రపదాదేవ భుజకోటిజ్యే సాధ్యే  .

 విషమసంఖ్యాత్మకే

 కేన్ద్రపదే సతి

 కేన్ద్రభుక్తాత్

 విషమపదస్థకేన్ద్రభుక్తమేవ భుజ ఇత్యర్థః .

 కేన్ద్రస్య భోగ్యాత్

 విషమపదస్థితకేన్ద్రస్య భోగ్యమేవ కోటి రిత్యర్థః  .

 స్యాత్  .

 సమపదే తు

 భోగ్యాత్

 భుజజ్యా స్యాత్  .

 తుకారాత్సమపదే

 భుక్త్వాత్

 కోటిర్జ్యా

 స్యాత్  .  తత్ర సమపదే రాశిత్రయోనితస్య భుజస్య యచ్ఛేషం సా కోటిరిత్యర్థః .. 29 ..30  ..

లిప్తాస్తత్త్వాయమైర్భక్తా లబ్ధం జ్యాపిణ్డకం గతమ్ ..

గతగమ్యాన్తరాభ్యస్తం విభజేత్తత్త్వలోచనైః .. 31 ..

తదవాప్తఫలం యోజ్యం జ్యాపిణ్డే గతసంజ్ఞకే ..

స్యాత్క్రమజ్యావిధిర్యముత్క్రమజ్యాస్వపి స్మృతః .. 32 ..

౮౨ సూర్యసిద్ధాన్త సం  .

[ అం

.

 యస్య జ్యాకర్తుమిష్టా తస్య లిప్తాః

 పఞ్చవింశత్యధికశతద్వయేన

 హృతాః

 లబ్ధఫలస్య సంఖ్యాతుల్యం

 అతీతం

 జ్యాపిణ్డమేవ జ్యాపిణ్డకం స్యాత్  .  యచ్ఛేషం తత్ .

 గతగమ్యజ్యాపిణ్డయోరన్తరేణ గుణితం

 తత్త్వాశ్విభిః

 తత్ ప్రాప్తఫలం

 పూర్వం యద్గతసంజ్ఞకం జ్యాపిణ్డం ప్రాప్తం తస్మిన్

 యుక్తం కార్యమేవమభీష్టా జ్యా స్యాత్  .

 ఏషః

 క్రమజ్యానయనప్రకారః

 ఉత్క్రమజ్యానయనేష్వపి

 కథితః .. 31 .  32  ..

అథ జ్యాతో ధనురానయనమాహ—

జ్యాం ప్రోజ్ఝ్య శేషం తత్త్వాశ్విహతం తద్వివరోద్ధృతమ్ ..

సంఖ్యాతత్త్వాశివసంవర్గే సంయోజ్య ధనురుచ్యతే .. 33 ..

. యస్య జ్యాకర్తుమిష్టా తస్మిన్

 యా జ్యా శుధ్యతి తాం

 న్యూనీకృత్య

 అవశిష్టం

 తత్త్వయమలైః సంగుణ్య

 పతితఖణ్డాగ్రిమఖణ్డయోరన్తరేణ భక్త ఫలం

 శుద్ధజ్యాసంఖ్యాయాస్తత్వలోచనయోర్ధాతే

 యుక్తం కృత్వేత్యర్థః  .  సింద్ధం

 చాపమ్

 కథ్యతే .. 33  ..

అథ మన్దపరిధ్యంశా వివక్షుః ప్రథమం సూర్యచన్ద్రయోరాహ—

రవేర్మన్దపరిధ్యంశా మనవః శీతగో రదాః ..

యుగ్మాన్తే విషమాన్తేచ నఖలిప్తోనితాస్తయోః ..34 ..

.

 సూర్యస్య  .

 మన్దపరిధిభాగాః

 చతుర్దశ

 చన్ద్రస్య

 ద్వాత్రింశత్

 సమపదాన్తే జ్ఞేయాః  .  యుగ్మపరిధ్యంశా ఇత్యర్థః  .

 విషమపదాన్తే

 సూర్యచన్ద్రమసోః  .

 వింశతికలోనితాః

 చకారాత్పూర్వోక్తా ఏవాంశా జ్ఞేయాః  .  ఇహ గ్రహఫలోపపత్యర్థం మన్దోచ్చనీచవృతాని పూర్వైః కల్పితాని తేషామేతావన్తో భాగాః ప్రమాణాని .. 34 ..

అథ భౌమాదీనాం మన్దపరిధిభాగానాహ—

యుగ్మాన్తేఽర్థాద్రయః ఖాగ్నీ సురాః సూర్యా నవార్ణవాః ..

ఓజే ద్వ్యగావసుయమా రదారుద్రా గజాబ్ధయః  ..35 ..

.   భౌమాదీనాం

 సమపదాన్తే

 పఞ్చసప్తతిః

 త్రింశత్

 త్రయత్రస్త్రింశత్

 ద్వాదశ

 ఏకోనపఞ్చాశత్  .

ఏతే క్రమానుసారేణ పూర్వోక్తమన్దపరిధ్యంశాః స్యుః  .

 విషమపదాన్తే

 ద్విసప్తతిః

 అష్టవింశతిః

 ద్వాత్రింశత్

 ఏకాదశ

 అష్టచత్వారింశత్  .

మన్దపరిధ్యంశాః స్యుః  .

వక్ష్యమాణశ్లోకేన కుజాదీనామితి చాత్రాన్వేతి .. 35 ..

అథ భౌమాదీనాం యుగ్మపదాన్తే శైఘ్ర్యపరిధ్యంశానాహ—

కుజాదీనామతః శైఘ్ర్యా యుగ్మాన్తేఽర్థాగ్నిదస్రకాః ..

గుణాగ్నిచన్ద్రాః ఖనగా ద్విరసాక్షీణి గోఽగ్నయః  ..36 ..

౮౬ సూర్యసిద్ధాన్త సం !

 మన్దపరిధికథనానన్తరం

 భౌమాదిపఙ్చ ఖేటానాం కుజబుధగురుశుక్రమన్దానాం

 సమపదస్యాన్తే

 పఞ్చత్రింశదధికశతద్వయం

 త్రయ స్త్రింశదధికం శతం

 సప్తతిః

 ద్విషష్ట్యుత్తరం శతద్వయం

 ఏకోనచత్వారింశత్

 శీఘ్ర పరిధ్యంశా యథాక్రమేణ కథితేత్యర్థః. .. 36  ..

అథైతేషాం విషమపదాన్తే శైఘ్ర్యపరిధ్యంశానాహ—

ఓజాన్తే ద్విత్రియమలా ద్వివిశ్వే యమపర్వతాః ..

ఖర్తుదస్రా వియద్భేదాః శీఘ్రకర్మణి కీర్తితాః ..37 ..

 విషమపదస్యాన్తే

 ద్వాత్రింశదధికం శతద్వయం

 ద్వాత్రింశదధికం శతం

 ద్విసప్తతిః

 షష్ట్యధికం శతద్వయం

 చత్వారింశత్

 శీఘ్రకర్మవిషయే  .  శీఘ్రఫలానయనార్థేమిత్యర్థః

 కథితాః ..37 ..

అథ పరిధేః స్ఫుటీకర్ణమాహ—

ఓజయుగ్మాన్తరగుణా భుజజ్యా త్రిజ్యయోద్ధృతా ..

యుగ్మవృత్తే ధనర్ణం స్యాదోజాదూనాధికే స్ఫుటమ్  ..38 ..

.

 అభీష్టాంశానాం భుజజ్యా మన్దపరిధిసాధనే మన్దకేన్ద్రభుజజ్యా శీఘ్రపరిధిసాధనే శీఘ్రకేన్ద్రభుజజ్యేత్యర్థః  .

 విషమపరిధ్యంశానాం సమపరిధ్యంశానాం చాన్తరేణ గుణితా

 త్రిజ్యాభక్తా

 విషమపదాన్తీయపరిధేః సకాశాత్

 హీనాధికే సతి క్రమేణ

 సమపదాన్తీయపరిధౌ

 స్వర్ణ కార్యం తర్హి

 పరిధిమానం స్ఫుటం స్యాత్  .  యుగ్మపరిధ్యంశాశ్చేదోజపరిధ్యంశేభ్య ఊనాస్తదా లబ్ధం యుగ్మపరిధ్యంశేషు ధనం కార్యం యది యుగ్మపరిధ్యంశేభ్యో ఽధికాస్తదా లబ్ధం యుగ్మపరిధ్యంశేషు హీనం కార్యమేవం కృతే స్పష్టపరిధ్యంశ భవేయురిత్యర్థః .. 38 ..

అథ భుజకోట్యోః ఫలానయనం మన్దఫలానయనం చాహ—

తద్గుణే భుజకోటిజ్యే భగణాంశవిభాజితే ..

తద్భుజజ్యాఫలధనుర్మాన్దం లిప్తాదికం ఫలమ్ .. 36  ..

 కేన్ద్రభుజజ్యాకోటిజ్యే

 తేన స్ఫుటపరిధనా గుణితే

 భగణాంశైః 360 భక్తే భుజకోటిఫలే స్త: .

 భుజజ్యాఫలస్య ధనుః

 కలాదికం

 మన్దఫలం భవతీత్యర్థః .. 39 ..

అథ చలకర్ణానయనమాహ—

శైఘ్ర్యం కోటిఫలం కేన్ద్రే మకరాదౌ ధనం స్మృతమ్ ..

సంశోధ్యంతు త్రిజీవాయాం కర్కాదౌ కోటిజం ఫలం ..40 ..

తద్బాహుఫలవర్గైక్యాన్మూలం కర్ణశ్చలాభిధః  ..

 శీఘ్రసమ్బన్ధి

 కోటిజ్యయానీత ఫలం

 మకరాదిషడ్రాశిస్థితే శీఘ్రకేన్ద్రే సతి

 త్రిజ్యాయాం

 స్వం

 కథితమ్  .

 కర్కాదిషడ్రాశిస్థితే కేన్ద్రే

 తుకారాత్తస్యామేవ త్రిజ్యాయాం

 కోటిజ్యయోత్పన్నం ఫలం

 త్యాజ్యమ్  .  ఏవం స్పష్టకోటిజ్యా భవతి .

 తస్యాః స్పష్టకోటి జ్యాయా భుజఫలస్య చ వర్గయోగాత్

 పదం

౯౦ శే సూర్యసిద్ధాన్త సం .. [ అం

శీఘ్రాఖ్యః

 శీఘ్రకర్ణ ఇత్యర్థః  .  కథిత ఇతి .. 40  ..

అథ శీఘ్రఫలానయనమాహ—

త్రిజ్యాభ్యస్తం భుజఫలం చలకర్ణవిభాజితమ్ ..41 ..

లబ్ధస్య చాపం లిప్తాది ఫలం శైఘ్ర్యమిదం స్మృతమ్  ..

ఏతదాద్యే కుజాదీనాం చతుర్థే చైవ కర్మణి .. 42 ..

.

 పూర్వోక్తప్రకారేణానీతం భుజఫలం

 త్రిజ్యయా గుణితం

 శీఘ్రకర్ణేన భాజ్యం  .

 లబ్ధఫలస్య

 ధనుః

 తద్ధనురేకం  .

 శీఘ్రసమ్బన్ధి

 కలాదిఫలం

 కథితమ్  .

 శీఘ్రఫలం

 భౌమాదిపఞ్చఖేటానాం  .

 ప్రథమే

 సంస్కార్యమ్ .

ఏవకారాద్ద్వితీయతృతీయయోర్మాన్దంఫలం సంస్కార్యమిత్యర్థః .. 41 .. 42 ..

అథ ఫలానాం క్రమం సూర్యాచన్ద్రమసో: స్పష్టత్వం చాహ—

మాన్దం కర్మైక కర్కేన్ద్వో ర్భౌమాదీనామథోచ్యతే ..

శైఘ్ర్యం మాన్దం పునర్మాన్దం శైఘ్ర్యం చత్వార్యనుక్రమాత్ ..43 ..

.  .

 సూర్యాచన్ద్రమసో:

 ఏకమేవ మాన్దం కర్మ కార్యమేతయోః శీఘ్రోచ్చాభావాత్  .  ఏకేనైవ మన్దకర్మణానయోః స్పష్టత్వం భవతీత్యర్థః .

 అనన్తరం

 కుజాదీనామ్

 స్ఫుటతాం కథ్యత ఇత్యర్థః  .

 ఇతి

 కర్మాణి భవన్తి  .  అయమర్థః  .  ప్రథమం శైఘ్ర్యం ద్వితీయం మాన్దం పునశ్చ తృతీయం మాన్దం చతుర్థం శైఘ్ర్యం కర్మైతత్ క్రమ కృతకర్మ చతుష్టయేన భౌమాదిపఞ్చఖేటాః స్పష్టా భవన్తి .. 43  ..

అత్రాపి విశేషమహ—

మధ్యే శీఘ్రఫలస్యార్ధం మాన్దమర్ధఫలం తథా  ..

మధ్యగ్రహే మన్దఫలం సకలం శేఘ్ర్యమేవ చ .. 44 ..

.

 మధ్యగ్రహే

 స్వసాధితశీఘ్రఫలస్య  .

 దలం సంస్కార్యమ్ .

 మన్దసమ్బన్ధి

 శీఘ్రఫలార్ద్ధసంస్కృతమధ్యగ్రహాత్సాధితమన్దఫలస్యార్ధం

 తస్మిన్నేవ సంస్కార్యమ్  .  శీఘ్రఫలార్ధసంస్కృతే సంస్కార్యమిత్యర్థః  .

 అస్మాత్సాదితం మన్దఫలం

 సమ్పూర్ణం

 మధ్యమఖేటే సంస్కార్యమేవం మన్దస్పష్టో భవతి  .

 అస్మాత్ సాధితం శీఘ్రఫలం

 చకారాత్సమగ్రం శీఘ్రఫలం మన్దస్పష్టే సంస్కార్యమేవం స్ఫుటే గ్రహః స్యాత్  .  ఏవకారాదుక్తరీత్యా సాధితో గ్రహః స్ఫుటః స్యాన్నాన్యథేత్యర్థః ..44 ..

ఫలయోః సంస్కారార్థం ధనర్ణకల్పనామాహ—

అజాదికేన్ద్రే సర్వేషాం శేఘ్ర్యే మాన్దే చ కర్మణి ..

ధనం గ్రహాణాం లిప్తాది తులాదావృష్ణమేవ చ .. 45  ..

.

 సూర్యాదిఖేటానాం

 శీఘ్రకర్మణి మన్దకర్మణి చ

 మేషాదిరాశిషట్కస్థితే దే

 కలాదిఫలం

 స్వం జ్ఞేయమ్  .  గ్రహేషు యోజ్యమిత్యర్థః

 తులాదిషడ్రాశిస్థితే కేన్ద్ర ఇత్యర్థః  .  లిప్తాదిఫలం

 గ్రహేషు హీనం కార్యమిత్యర్థః

 ఏవకారాత్ఫలయోరాననప్రకారభేఽదేపి న ధనర్ణరీతిభేదః చకారోవ్యవస్థార్థకః .. 45  ..

అథ గ్రహాణాం భుజాన్తరఫలమాహ—

అర్కబాహుఫలాభ్యస్తా గ్రహభుక్తిర్విభాజితా ..

భచక్రకలికాభిస్తు లిప్తాః కార్యాగ్రహేఽర్కవత్ ..46 ..

.

 సూర్యాదిగ్రహాణాం స్పష్టగతిః

 సూర్యస్య భుజఫేలేన కలాత్మకమన్దఫలేన గుణితా

 ద్వాదశరాశికలాభిః

 భక్తా  .

 ప్రాప్తఫలకలాః

 సూర్యాదిగ్రహే

 సూర్యస్య ! మన్దఫలతుల్యం

 ధనర్ణం కుర్యాద్యది సూర్యస్య మన్దఫలం ధనం తదా  .  సూర్యాదిగ్రహేషు ధనమృణం చేదృణం కుర్యాదిత్యర్థః .. 46 ..

స్వమన్దభుక్తిసంశుద్ధా మధ్యభుక్తిర్నిశాపతేః ..

దోర్జ్యాన్తరాదికం కృత్వా భుక్తావృణధనం భవేత్  ..47 ..

 చన్ద్రస్య

 మధ్యమగతిః

 చన్ద్రస్య మన్దోచ్చగత్యా హీనా కార్యా  .  తాదృశగతేః సకాశాత్

 దోర్జ్యాన్తరమాదిభూతం యస్యైతాదృశ గతిఫలం

 వక్ష్యమాణప్రకారేణ దోర్జ్యాన్తరగుణా భుక్తిరిత్యాదినా ప్రసాధ్య

 చన్ద్రమధ్యగతౌ

 వక్ష్యమాణరీత్యా హీనం యుక్తం చ

 స్యాదిత్యర్థః .. 47 ..

అథ గ్రహాణాం మన్దస్పష్టగతిం వాసనాసూచనపూర్వగతి—

గ్రుహభూక్తేః ఫలం కార్యం గ్రహవన్మన్దకర్మణి ..

దోర్జ్యాన్తరగుణా భుక్రిస్తత్త్వనేత్రోద్ధృతా పునః .. 48 ..

స్వమన్దపరిధిక్షుణ్ణా భగణాంశోద్ధృతా కలాః ..

కర్కాదౌ తు ధనం తత్ర మకరాదావృణం స్మృతమ్ .. 49  ..

.

 గతిమన్దఫలానయనే

 గ్రహగతిసకాశాత్

 గ్రహస్య మన్దఫలసాధనరీత్యా

 గతిమన్దఫలం

 సాధ్యమిత్యర్థః  .

 గ్రహమధ్యగతిః

 గ్రహస్య తృతీయమన్దకర్మణి దోర్జ్యాకరణే యే భుక్తభోగ్యఖణ్డే తయోరన్తరేణ గుణితా

 పఞ్చవింశత్యధికశతద్వయేన భాజ్యా

 తతోఽనన్తరమిత్యర్థః  .

 స్వస్య మన్దపరిధినాగుణితా

 షష్ట్యధికశతత్రయేణ భక్తా ఫలం

 గతిమన్దఫలకలా భవన్తి  .

 కర్కాదికేన్ద్రే

 గ్రహమధ్యగతౌ

 స్వం

 మకరాదికేన్ద్రే

 క్షయం

 కథితమ్  .

 తుకారాన్మన్దస్పష్టగతిః సిద్ధాభవతీత్యర్థః .. 48 .. 49 ..

అథ స్పష్టగతిసాధనమాహ—

మన్దస్ఫుటీకృతాం భుక్తిం ప్రోజ్ఝ్య శీఘ్రోచ్చభుక్తితః .

తచ్ఛేషం వివరేణాథ హన్యాత్త్రిజ్యాన్త్యకర్ణయోః .. 50 ..

చలకర్ణహృతం భుక్తౌ కర్ణే త్రిజ్యాధికే ధనమ్ ..

ఋణమూనేఽధికే ప్రోజ్ఝ్య శేషం వక్రగతిర్భవేత్ ..51 ..

 అనన్తరం పూర్వసిద్ధాం మన్దస్పష్టగతిం

  శీఘ్రోచ్చగతేః

 హీనం కృత్వా యదవశిష్టం

 తదవశిష్టం కేన్ద్రగతిరూపం

 జ్యాద్వితీయశీఘ్రకర్ణయోః  .  గ్రన్థాన్తరైకవాక్యతార్థమత్ర త్రిజ్యాశబ్దేన ద్వితీయశీఘ్రఫలకోటిజ్యా గ్రాహ్యా  .

 అన్తరేణ  .

 గుణయేత్

 ద్వితీయశీఘ్రకర్ణేన భక్తం ఫలం

 మన్దస్పష్టగతౌ

 : ద్వితీయశీఘ్రకర్ణే త్రిజ్యాతోఽధికేసతి

 యుక్తం

 ద్వితీయశీఘ్రకర్ణే త్రిజ్యాతో న్యూనే సతి

 హీనం కార్యం తర్హి స్పష్ట గతిః స్యాత్ ..

 శీఘ్రఫలాధికే సతి శీఘ్రఫలే

 మన్దస్పష్టగతిం త్యక్త్వా

 యదవశిష్టం తత్

 వక్రా గతిః

 స్యాదిత్యర్థః .. 50  .

.  5.1 ..

అథ వక్రగత్యుపపత్తిమాహ—

దూరస్థితః స్వశీఘ్రోచ్చాద్గ్రహః శిథిలరశ్మిభిః  ..

సవ్యేతరాకృష్టతనుర్భవేద్వక్రగతిస్తదా .. 52 ..

.

 స్వస్య శీఘ్రోచాత్

 దూరగతః  .

త్రిభాధికాన్తరితః

 ఖేటః

 శీఘ్రోచ్చదేవతాహస్తగశిథిలరజ్జుభిః

 వామభాగేతరాకృష్టతనుర్యదా

 తత్కాలే

 విపరీతగతిః స్యాత్ .. 52 ..

అథ వక్రారమ్భభాగాంస్తథా వక్రత్యాగభాగాంశచాహ—

కృతర్తుచన్ద్రే ర్వేదేన్ద్రైః శూన్యత్రేకైర్గుణాష్టిభిః .

శరరుద్రైశ్చతుర్థేషు కేన్ద్రాంశైర్భూసుతాదయః .. 53 ..

భవన్తి వక్రిణస్తైస్తు స్వైః స్వైశ్చక్రాద్విశౌధితైః  .

అవశిష్టాంశతుల్యైః స్వైః కేన్ద్రైరుజ్ఝన్తి వక్రతామ్ ..54 ..

.

 భౌమాదిపఞ్చతారాగ్రహాః

 చతుర్థే-

కర్మసూత్పనైః

 కేన్ద్రభాగైః

 కృత

ర్తుచన్ద్రైరిత్యాద్యుక్తరూపైః క్రమేణ వక్రారమ్భం ప్రాప్నువన్తీత్యర్థః  .

 స్వకీయైః స్వకీయైః

 కేన్ద్రాంశైః

 ద్వాదశరాశిభ్యః

 హీనైః

 శేషసమానైః

 స్వకీయైః

 కేన్ద్రాంశైః

 తుకారాత్క్రమేణ తే భౌమాదయః

 వక్రత్వమ్

 త్యజన్తి .. 53 .. 54 ..

అథ వక్రాన్తభాగానామతుల్యత్వే కారణాన్తరమప్యాహ—

మహత్త్వాచ్ఛీఘ్రపరిధేః సప్తమే భృగుభూసుతౌ ..

అష్టమే జీవశశిజౌ నవమే తు శనైశ్చరః .. 55  ..

సౌర దీపికా  .

 ప్రాగుక్తశీఘ్రపరిధః

 అధికత్వాత్

 శుక్రభౌమౌ

 శీఘ్రకేన్ద్రస్య సప్తమరాశౌ

 బృహస్పతిబుధౌ

 అష్టమరాశౌ వక్రత్వం త్యజతః  .

 శనిస్తు

 నవమరాశౌవక్రత్వం త్యజతి .. 55  ..

౧౦౬ సూర్యసిద్ధాన్త సం  ..

అథ చన్ద్రాదిగ్రహాణాం విక్షేపసాధనమాహ—

కుజార్కిగురుపాతానాం గ్రహవచ్ఛీఘ్రజం ఫలమ్ ..

వామం తృతీయకం మాన్దం బుధభార్గవయోః ఫలమ్ ..56 ..

స్వపాతోనాద్గ్రహాజ్జీవాశీఘ్రాద్భృగుజసౌమ్యయోః ..

విక్షేపఘ్న్యన్త్యకర్ణాప్తా విక్షేపస్త్రిజ్యయా విధోః .. 57 ..

.

 భౌమశనిజీవపాతానాం

శీఘ్రజం

 చతుర్థకర్మసిద్ధఫలం

 గ్రహతుల్యం యథా గ్రహే సంస్కృతం తద్వదిత్యర్థః  .  సంస్కార్యమితిశేషః  .

 తృతీయకర్మసిద్ధం

 మన్దఫలం

  విలోమం సంస్కార్యమ్  .

 స్వస్య ఫలసంస్కృతపాతేన హీనాత్  .

 స్ఫుటగ్రహాత్

 బుధశుక్రయోః  .

స్వపాతోనాత్  .

 శీఘ్రోచ్చాత్  .

భుజజ్యా కార్యా  .  సా జీవా

 మధ్యమశరకలాభిర్గుణ్యా

 చతుర్థకర్ణాప్త ఫలం

 స్పష్టశరః స్యాత్ ..

 త్రిరాశిజ్యయా భాజ్యేత్యర్థః .. 56 .. 57 ..

అథ స్పష్టక్రాన్తిమాహ—

విక్షేపాపక్రమైకత్వే క్రాన్తిర్విక్షేపసంయుతా  .

దిగ్భేదే విద్యుతా స్పష్టా భాస్కరస్య యథాగతా ..58 ..

.

 గ్రహస్పష్టాపమః

 శరాపమ యోరేకదిక్ త్వే సతి

 శరేణ యుక్తా కార్యా  .

 శరాపమయోరన్యదిక్త్వేసతి

 రహితా శేషదిక్కా స్పష్టా క్రాన్తిః స్యాత్ ..

 సూర్యస్య

 పూర్వాగతైవ

 స్పష్టక్రాన్తిః స్యాత్ .. 58 ..

అథ గ్రహాణాం స్వాహోరాత్రానయనమాహ—

గ్రహోదయప్రాణహతా ఖఖాష్ఠైకోద్ధృతా గతిః ..

చక్రాసవో లబ్ధయుతాః స్వాహోరాత్రాసవః స్మృతాః  ..59 ..

.

 గ్రహణాం స్పష్టగతిః

 సాయ గ్రహస్య యో రాశిస్తస్య యే నిరేక్షోదయాస్తైర్గుణితాః

 అష్టాదశ శతేన భక్తాః

 లబ్ధాసుభిర్యుతాః

 షట్శతాధికైకవింశతిసహస్రమితాసవః

 స్వస్వ గ్రహస్యాహోరాత్రాసవః

 కథితాః .. 59 ..

క్రాన్తేః క్రమోత్కమజ్యే ద్వే కృత్వా తత్రోత్క్రమజ్యయా ..

హీనా త్రిజ్యా దినవ్యాసదలం తద్దక్షిణోత్తరమ్ .. 60 ..

.

 గ్రహస్య స్పష్టక్రాన్తేః

 క్రమజ్యోక్రమజ్యాచ  .

 ద్వేప్రాప్తి ప్రసాధ్య

 తయోర్మధ్యే

 క్రాన్త్యుత్క్రమజ్యయా

రహితా

 త్రిభజ్యా కార్యాశేయం

 అహోరాత్రవృత్తవ్యాసార్ధ ద్యుజ్యేత్యర్థః .

 దినవ్యాసదలం

 దక్షిణగోలే దక్షిణగోలే ఉత్తరగోలే చ స్యాత్ .. 60  .

క్రాన్తిజ్యా విషువద్భాఘ్నీ క్షితిజ్యా ద్వాదశోద్ధృతా ..

త్రిజ్యాగుణాహోరాత్రార్ధకర్ణాప్తా చరజాసవః .. 61 ..

తత్కార్ముకముదక్క్రాన్తౌ ధనహానీ పృథక్ స్థితే ..

స్వాహోరాత్రచతుర్భాగే  దినరాత్రిదలే స్మృతే .. 62 ..

యామ్యక్రాన్తో విపర్యస్తే ద్విగుణే తు దినక్షపే

విక్షేపయుక్తేనితయా క్రాన్త్యా భానామపి స్వకే .. 63 ..

 క్రాన్తిక్రమజ్యా

 విషువచ్ఛాయయా గుణ్యా

 ద్వాదశభిర్భక్తా ఫలం

 కుజ్యాస్యాత్ .  సా

 త్రిజ్యా గుణ్యా

 దినవ్యాసదలేన భక్త్వా ఫలం చరజ్యా స్యాత్

 తస్యధనుః

 చరజ్యోత్పన్నాసవశ్చరాసవ ఇత్యర్థః  .

 పూర్వానీత స్వాహోరాత్రస్య చతుర్థాంశే

 స్థానద్వయస్థే

ఉత్తరక్రాన్తౌ సత్యాం చరాత్

యుక్తహీనో కార్యౌ తౌ క్రమేణ

 దినార్ధా రాత్ర్యర్ధే

 కథితే

 దక్షిణక్రాన్తౌ సత్యాం

 దినరాత్రి దలే భవతః యత్ర చరజాసవే ధనం కృతం తత్ర రాత్ర్యర్ధే యత్ర హీనం కృతం తత్ర దినార్ధం స్యాత్ .

 తుకారాత్తే దినరాత్రి దలే

 ద్వాభ్యాం గుణితే కృతే

 దినమాన రాత్రిమానేస్తః  . విక్షేపయుక్తోనితయా ఏవం నక్షత్రశరేణ యుతోనితయా

 నక్షత్రాణాం

 పూర్వోక్త ప్రకారేణానీతయా క్రాన్త్యా

 అపి నక్షత్రాణామపి దినక్షపా ప్రమాణే సాధ్యే ఇత్యర్థః  ..౬౧ . ౬౨ . ౬౩  ..

అథ భభోగమానపూర్వకం తిథిభోగమానం గ్రహస్య నక్షత్రానయనం చాహ—

భభోగోఽష్టశతీలిప్తాః ఖాశివశైలాస్తథా తిథేః .

గ్రహలిప్తా  భభోగాప్తా భాని భుక్త్యా దినాదికమ్ .. 64 ..

.

 అష్టశతకలాః

 నక్షత్రంభోగః

 తిథేర్వింశత్యధికసప్తశతకలాః

 భోగ ఇత్యర్థః

యస్య గ్రహస్యనక్షత్ర జ్ఞాన మభీష్టం తద్గ్రహస్య కలాః

 భభోగేన భక్తాః ఫలం

 గతనక్షత్రాణి భవన్తి  .  శేషం వర్తమాననక్షత్రస్య గతకలాస్తస్మాత్

 గ్రహగత్యా

 గతదినాదికం సాధ్యమ్  .

.  అయమర్థః .. శేషకలాభిరూనం భభోగం భోగ్యకలా భవన్తి .  భుక్తభోగ్యకలాసు గ్రహగత్యా భాజితే ఫలం క్రమేణ గత-గమ్యదినాదికం భవతి .. 64 ..

అథ ప్రసంగాద్యోగానయనమాహ—

రవీందు యోగలిప్తాభ్యో యోగా భభోగభాజితాః .

గతగమ్యాశ్చ షష్టిఘ్న్యో భుక్తియోగాప్తనాడికాః .. .. 65 ..

.

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్యోగకలాభ్యః

 భభోగేన విభక్తా భవతి  .

 గతకలాః

 గమ్యకలాశ్చ

 షష్టిగుణితాః

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్గతియోగేన భజనాల్లబ్ధఘటికా గతైష్యా భవన్తి .. 65  ..

అథ ప్రసంగాత్తిథ్యానయనమాహ—

అర్కోనచన్ద్రలిప్తాభ్యస్తిథయో భోగభాజితాః .

గతా గమ్యాశ్చ షష్టిఘ్నానా నాడ్యో భుక్త్యన్తరోద్ధృతాః .. 66 ..

 వ్యర్కేన్దుకలాభ్యః

 ప్రతిపదాదయః

 తిథిభోగేన విభక్తా భవన్తి  .

 గతకలాః

 గమ్యకలాశ్చ

 షష్టిగుణితాః

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్గత్యన్తంతరేణ భక్తాః ఫలం

 క్రమేణ వర్తమానాతిథేః గతఘటికా గమ్యఘటికాశ్చ భవన్తి .. 66 ..

అథ పఞ్చాఙ్గావశిష్టం కరణానయనం వివక్షుస్తావత్స్థిరకర్ణాన్యాహ—

ధ్రువాణి శకునిర్నాగం తృతీయం తు చతుష్పదమ్ ..

కింస్తుఘ్నం తు చతుర్దశ్యాః కృష్ణాయాశ్చాపరార్ధతః 67

.

 కృష్ణపక్షీయాయాః  .

 చతుర్దశీతిథేః

 ద్వితీయార్ధాద్ ద్వితీయార్ధామారభ్య ఇత్యర్థః

 స్థిరకర్ణాని స్యుః  .  తాన్యాహ

 శకునికరణం ప్రథమమ్ !

 నాగాంఖ్యం ద్వితీయమ్

 చతుష్పదాఖ్య తు తృతీయమ్

 కింస్తుఘ్నాఖ్యం చతుర్థే కరణమస్తి  . అయమర్థః . ప్రతిమాసం కృష్ణపక్షీయచతుర్దశ్యా అపరార్ధే శకునికరణమ్ . అమాపూర్వార్ధే నాగకరణమ్ .  అమాయా ఉత్తరార్ధే చతుష్పదాఖ్యం కరణమ్ .  శుక్లపక్షీయ ప్రతిపత్పూర్వార్ధే కింస్తుఘ్ననామకరణమితి ..

అథ చరకరణాన్యాహ-

బవాదీని తతః సప్త చరాఖ్యకరణాని చ ..

మాసేఽష్టకృత్వ ఏకైకం కరణానాం ప్రవర్తతే .. 68 ..

.

 స్థిరకరణకథనానన్తరం శుక్లపక్షీయప్రతిపదపరార్ధతః

 బవకరణమాదియేషాం తాని

 బవమ్, బాలవమ్, కౌలవమ్, తైతిలమ్, గరమ్, వణిజమ్, విష్టిః ,

 ఇతి సప్తసంఖ్యాకాని

 చర

 కరణాని భవన్తి  .

 ఏకస్మిశ్చాన్ద్రమాసే

 బవాదిసప్తకరణానాం మధ్యే

 ఏకమేకం కరణం

 అష్టావృత్తిః

 ప్రకర్షేణ భవతీత్యర్థః .. 68 ..

అథ సర్వేషాం కరణానాం భోగం స్ఫుటగతేః సమాప్తిం చాహ—

తిథ్యర్ధభోగం సర్వేషాం కరణానాం ప్రకల్పయేత్  .

.

ఏషా స్ఫుటగతిః ప్రోక్తా సూర్యాదీనాం ఖచారిణామ్ 69.

.

 చరకరణానాం స్థిరకరణానాం చ

 తిథ్యర్ధకాలమితావస్థానం

 కల్పనాం కుర్యా దిత్యర్థః

 సూర్య ఆదిర్యేషాం తే సూర్యాదయస్తేషాం

 ఖేటానాం

 అదృశ్యేత్యాదిప్రకల్పయేదిత్యన్తం యావత్

 స్పష్టగతిః స్పష్టక్రియాజ్ఞానసంపాదికా

 తుభ్యం ప్రతి మయా కథితా  .

ఏతేన స్పష్టాధికారః పరిపూర్తిమాప్త ఇతి సూచితమ్ .. 69 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశ మాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపికాయాం ద్వితీయః స్పష్టాధికారః సమ్పూర్ణః .. 2 ..

అథ త్రిప్రశ్నాధికారః  .

తత్ర వినా ప్రశ్ర్నం గురోస్తత్ప్రతిపాదనేచ్ఛాముదయాద్వినా చ తదిచ్ఛ ఛాత్రాణాం తజ్ఞజ్ఞానాసమ్భవాత్త్రయాణాం దిగ్దేశకాలానాం ప్రశ్నాః సోత్తరా యస్మిన్నధికారే స త్రిప్రశ్నాధికారః  .

తత్ర ప్రథమం దిగ్జ్ఞానమాహ—

శిలాతలేఽమ్బుసంశుద్ధే వజ్రలేపేఽపి వా సమే ..

తత్ర శంక్వఙ్గులైరిష్టైః సమం మణ్డలమాలిఖేత్ .. 1 ..

తన్మధ్యే స్థాపయేచ్ఛకుం కల్పనా ద్వాదశాగులమ్ ..

తచ్ఛాయాగ్రం స్పృశేద్యత్ర వృత్తే పూర్వాపరార్ధయోః .. 2 ..

తత్ర బిన్దూ విధాయోభౌ వృత్తే పూర్వాపరాభిధౌ .

తన్మధ్యే తిమినా రేఖా కర్తవ్యా దక్షిణోత్తరా .. 3 ..

యామ్యోత్తరదిశోర్మధ్యే తిమినా పూర్వపశ్చిమా ..

దిఙ్మధ్యమత్స్యైః సంసాధ్యా విదిశస్తద్భదేవ హి  ..4 ..

.

 దిక్సాధనోపక్రమే

 అమ్బునా జలసమీకృత్

 శిలాప్రదేశే

 అథవా

 అనేకవస్తుమిశ్రితపదార్థస్య లేపో యస్మిన్ స వజ్రలేపస్తస్మిన్ వజ్రలేపకృత చత్వరాదౌ

 సమస్థానే భూమిపృష్టే

 అభీప్సితై:

 శఙ్గుః ప్రమాణాఙ్గులైః

 అవక్రం నతోన్నతరహితమ్

 వృత్తమ్ క్షితిజాఖ్యం

 రచయేత్  .

 తద్వృత్తకేన్ద్రే

 కల్పనయాద్వాదశసఙ్ఖ్యాకాంగులాని తుల్యాని యస్మింస్తం ద్వాదశవిభాగాత్మకమిత్యర్థః

 కాష్ఠాదినిర్మితం దణ్డం

 న్యసేదిత్యర్థః  .

 స్థాపితశఙ్గోచ్ఛాయాగ్రం

 లిఖిత మణ్డలే

 దినస్య పూర్వాహ్నపరాహ్నయోః

 యస్మివిభాగే

 స్పర్శ కుర్యాత్

 ద్వౌ

 బిన్దురూపచిహ్నే

 పూర్వాపరాఖ్యౌ

కృత్వా

 పూర్వాపర బిన్దౌ మధ్యే

 మత్స్యేన

సరళా రేఖా

కార్యా

సా యామ్యోతరా రేఖా భవతి  .

 దక్షిణోత్తరదిశో:

 మధ్యస్థానే

 మత్స్యేన

 పూర్వాపరా రేఖా కార్యేత్యర్థః  .

 పూర్వోక్తప్రకారేణైవ

దిగ్ ద్వయా న్తరోత్పన్నమత్స్యైః  .

మత్స్యాన్తరమత్స్యైరిత్యర్థః

 నిశ్చయేన

 కోణదిశః

సంసాధ్యాః సమ్యక్ ప్రకారేణ సాధ్యాః .. 1  .

2  .

3  .

4 .

అథ తాత్కాలికచ్ఛాయాగ్రస్థానమాహ—

చతురస్ర బహిః కుర్యాత్సూత్రైర్మధ్యాద్వినిర్గతైః..

భుజసూత్రాంగులైస్తత్ర దత్తరిష్టప్రభా స్మృతా .. 5..

సౌరదీపికా.

 దిగ్రేఖాసమ్పాతరూపమధ్యచిహ్నాత్

 నిఃసృతైః

 అష్టదిగ్రేఖారూపసూత్రైః

 వృత్తాద్బహిః

 సమచతుర్భుజం వర్గక్షేత్రం

 రచయేదిత్యర్థః .

 సమచతుర్భుజే

 వక్ష్యమాణభుజమితసూత్రస్యాంగులైః

 పూర్వాపరసూత్రాదర్ధజ్యావదీయమానః

 ఇష్టచ్ఛాయా

 కథితా .. 5 ..

ప్రాక్పశ్చిమాశ్రితా రేఖా ప్రోచ్యతే సమమణ్డలమ్ ..

ఉన్మణ్డలం చ విషువన్మణ్డలం పరికీర్త్యతే .. 6 ..

సౌరదీపికా.

 పూర్వపశ్చిమసమ్బద్ధా సాధితా .

  పూర్వపరరేఖా

 సమవృత్తం

 కథ్యతే. వృత్తాన్తఃస్థితా పూర్వాపరరేఖా సమమణ్డలపదేనోచ్యత ఇత్యర్థః .

 సైవ రేఖోన్మణ్డలం .

 సైవ రేఖా విషువవృత్తం చ

 కథ్యత ఇత్యర్థః .. 6..

అథాగ్రజ్ఞానమాహ—

రేఖా పాచ్యపరా సాధ్యా విషువద్భాగ్రగా తథా..

ఇష్టచ్ఛాయావిషువతోమధ్యమగ్రాభిధీయతే .. 7..

.

 పలభాగ్రగా దక్షిణోత్తరరేఖాయాం విషు వచ్ఛాయా యత్ర లగ్నా తత్స్థానస్పర్శినీత్యర్థః .

 పూర్వాపరరేఖానుకారా రేఖా

 పూర్వాంపరరేఖాయాః సమానాన్తరేత్యర్థః .

 కార్యేత్యర్థః .

 ఇష్టచ్ఛాయాగ్రపలభాగ్రరేఖయోః

 పూర్వలిఖితచతురస్రేఽఙ్గలాత్మకమన్తరమ్

 కర్ణవృత్తాగ్రా

 కథ్యతే .. 7..

అథ ప్రసంగాశాతచ్ఛాయాతః కర్ణజ్ఞానం తచ్ఛుద్ధిం చాహ—

శంకుచ్ఛాయాకృతియుతేమూలం కర్ణోఽస్య వర్గతః ..

ప్రోజ్ఝ్య శంకుకృతిం మూలం ఛాయా శంకుర్విపర్యయాత్ ..8..

సౌరదీపికా.

 శంకోశ్ఛాయాయాశ్చ వర్గయోగస్య

 పదం

 ఛాయాకర్ణః స్యాత్ .

 ఛాయాకర్ణస్య

 కృతేః సకాశాత్

 శంకువర్గం

 పాతయిత్వా

 శేషస్య పదం

 ప్రభాస్యాత్ .

 ఛాయాసాధనవైపరీత్యాత్ . కర్ణ వర్గే ఛాయావర్గహీనే యచ్ఛేషం తస్య మూలమిత్యర్థః .

 ద్వాదశాంగులశంకుః స్యాత్ .. 8 ..

అథాయనాంశానామానయనమాహ—

త్రింశత్కృత్యో యుగే భానాం చక్రం ప్రాపరిలమ్బతే..  తద్గుణాద్భూదినైర్భక్తాద్ద్యుగణాద్యదవాప్యతే .. 9 ..

తద్దోస్త్రిఘ్నా దశాప్తాంశా విజ్ఞేయా అయనాభిధాః ..

సౌరదీపికా.

 మహాయుగే

 నక్షత్రాణాం

 వృత్తం క్రాన్తివృత్తమిత్యర్థః .

 త్రింశతాకృతిర్వింశతిః . త్రింశద్గుణితవింశతిః . షట్శతమితి యావత్ .

 పూర్వభాగే

 ధ్రువాధారభగోలస్థానాన్తవారమవలమ్బతే . అర్థా స్వమార్గే ప్రతీచ్యా కియద్భిర్భాగైరచలిత్వా తతః పరావర్త్య స్వస్థానం ప్రాప్య . పునశ్చ తావద్భిరంశైః పూర్వస్యాం చలతి తతోఽపి పరావర్త్య యథాస్థితం  మవతీత్యేకో విలక్షణో భగణః . తేన ప్రాగిత్యుపలక్షణమ్ . సంవాద కాలే ప్రాగవలమ్బనేన ప్రాక్పరిలమ్బత - ఇత్యుక్తమ్ .

 షట్శతగుణితాత్

 అహర్గణాత్

 యుగల కుదినైః

 హృతాత్

 యల్లభ్యతే

 తస్య

 భుజః కార్యః

 భుజాంశాస్త్రిభిర్గుణితాః, కార్యాః

 తేభ్యో దశభక్తేన లబ్ధాః

 అయనాఖ్యాః

 విశేషేణ బోధ్యాః .. 9..

స్పష్టాధికారే కాన్త్యాధానయనముక్తం తత్కేవలాద్గ్రహాన్న సాధ్యమిత్యాహ—

తత్సంస్కృతాద్గ్రహాత్క్రాన్తిచ్ఛాయాచరదలాదికమ్..10..

సౌరదీపికా.

 అయనాంశసంస్కృతాత్

 గణితాగత ఖేటాత్

 క్రాన్తిరపమశ్ఛాయా వక్ష్య మాణాః. చరదలం చరమాదిశబ్దాల్లగ్నమాయనవలనమాయనదృక్కర్మ చ సంగృహ్యతే. తత్ సాధ్యమ్ .. 10 ..

అథాయనాంశానాం ప్రత్యక్షసిద్ధత్వమాహ—

స్ఫుటం దృక్తుల్యతాం గచ్ఛేదయనే విషువద్వయే .

ప్రాక్ చక్రం చలితం హీనే ఛాయార్కాత్కరణాగతే ..11..

అన్తరాంశైరథావృత్య పశ్చాచ్ఛేషైస్తథాధికే .

సౌరదీపికా.

 దక్షిణాయనే తథా ఉత్తరాయణేకక్ర్కాదౌ మకరా దౌ చేత్యర్థః .

 గోలసన్ధౌ మేషా దౌ వా తులా దౌ చహ్నితం చక్రం

  దృష్టిగోచరతాం

 ప్రత్యక్షం

 భవే దయనద్వయే  పరమక్రాన్తిత్వాద్విషువద్వయే చ క్రాన్త్యభావాదిత్యర్థః .

 ఛాయార్కో వక్ష్యమాణస్తస్మాచ్ఛాయార్కాత్

 గణితాగతస్ఫుటార్కే

 న్యూనే సతి

 భచక్ర

 పూర్వభాగే

 గతమ్ .

 ఛాయా ర్కాఊత్కరణాగతేఽధికే సతి

 గణితాగతకరణాగత సూర్యయోరన్తరాంశైః

 భచక్రం పరివర్త్య

 ప్రత్యక్

 చలితమిత్యర్థః . జ్ఞేయమ్ .. 11 ..

అథ చరాద్యుపజీవ్యాం పలభామాహ—

ఏవం విషువతీ ఛాయా స్వదేశే యా దినార్ధజా .. 12 ..

దక్షిణోత్తరరేఖాయాం సా తత్ర విషువత్ప్రభా ..

- సౌరదీపికా.

 స్వాభీష్టదేశే

 అయనాంశసంస్కృతసూర్యోత్పన్నా.

 విషువద్దినసమ్బద్ధా

 మాధ్యాహికీ

 యాచప్రమాణా

 ద్వాదశాంగులశంకోశ్ఛాయా

 యామ్యోత్తరేఖాయాం

 తావత్ప్రమాణా

 స్వాభీష్టదేశే

 పలభా భవతి .. 12 ..

అథ లమ్బాక్షయోరానయనమాహ—

శఙ్కుచ్ఛాయాహతే త్రిజ్యే విషువత్కర్ణభాజితే ..13..

లమ్బాక్షజ్యే తయోశ్చాపే లమ్బాక్షౌ దక్షిణౌ సదా ..

సౌరదీపికా.

 స్థానద్వయస్థాపితే త్రిజ్యే

 ద్వాదశాఙ్గులశంకుపలభాగుణితే . ఏకత్ర శఙ్కుగుణితాపరత్ర పలభయా గుణితే త్యర్థః .

 పలకర్ణేనోభయత్ర భాజ్యా, ఫలే క్రమేణ

 యత్ర శఙ్కునా త్రిజ్యా పలకర్ణమక్తా తత్ర  లబ్ధం లమ్బజ్యా స్యాదన్యత్రాక్షజ్యా స్యాత్ .

 లమ్బాజ్యాక్షజ్యయోః

 ధనుషీ

 క్రమేణ లమ్బాంశాక్షాంశౌ స్యాతామ్ .

 సర్వకాలే, ఉభయగోల ఇత్యర్థః . తౌ

 దక్షిణ దిక్స్థౌ భవతః .. 13 ..

అథ మధ్యచ్ఛాయావశేనాక్షాంశానయనమాహ—

మధ్యచ్ఛాయా భుజస్తేన గుణితా త్రిభమౌర్వికా 14

స్వకర్ణాప్తా ధనుర్లిప్తా నతాస్తా దక్షిణే భుజే ..

ఉత్తరాశ్చోత్తరే యామ్యాస్తాః సూర్యక్రాన్తిలిప్తికాః 15

దిగ్భేదే మిశ్రితాః సామ్యే విశ్లిష్ట్యాశ్చాక్షలిప్తికాః..

సౌరదీపికా.

 స్వేష్టమధ్యాహ్నే సాధితదిఙ్మధ్యగతశఙ్కోర్దక్షిణో- త్తరరేఖాస్థచ్ఛాయా

 మాధ్యాహ్నికో భుజః

 భుజేన

 త్రిజ్యా

 హతా

 మధ్యాహ్నచ్ఛాయాకర్ణేనాప్తా

 ఫలస్య చాపం

 కలాః

 రవేర్నతలిప్తాః స్యుః .

 నతకలాః

 భుజే దక్షిణదిక్స్థే సతి

 ఉత్తరదిక్కాః స్యుః.

 ఉత్తరగే భుజే సతి

 దక్షిణాః .

 నతలిప్తాః

 సూర్యాపమకలాః

 దేశోభిన్నత్వే

 యుక్తాః కార్యాః

 దిక్సామ్యే

 అన్తరితాః కార్యాః

 అక్షకలా నన్తి .. 14 . 15 ..

అథాక్షాంశేభ్య పలభానయనమాహ—

తాభ్యోఽక్షజ్యా చ తద్వర్గం ప్రోజ్ఝ్య త్రిజ్యాకృతేః పదమ్ 16

లమ్బజ్యార్కాగుణాక్షజ్యా విషువద్భాథ లమ్బయా ..

.

 అక్షకలాభ్యః

 అక్షాంశజ్యా భవతి .

 సముఞ్చయే

 అక్షజ్యావర్గ

 త్రిభజ్యా వర్గాత్

 త్యక్త్వా

 మూలం

 లమ్బాంశజ్యా భవతి .

 అనన్తరమ్

 అక్షాంశజ్యా.

 ద్వాదశగుణా

 లమ్బజ్యా భక్తా ఫలం

 పలభా స్యాత్ .. 16 ..

అథ ఛాయార్కసాధనమాహ—

స్వాక్షార్కనతభాగానాం దిక్సామ్యేన్తరమన్యథా ..17..

దిగ్భేదేఽపక్రమః శేషస్తస్య జ్యా త్రిజ్యయా హతా..

పరమాపక్రమజ్యాప్తా చాపం మేషాదిగో రవిః .. 18.. .

కర్కాదౌ ప్రోజ్ఝ్య చక్రార్ధాత్తులాదౌ భార్ధసంయుతాత్ ..

మృగాదౌ ప్రోజ్ఝ్య భగవాన్మధ్యాహేఽర్కః స్ఫుటే భవేత్ ..

సౌరదీపికా.

 స్వదేశీయాక్షాంశానాం మధ్యచ్ఛాయా భుజ స్తేన గుణితా త్రిభమౌర్వికా, ఇత్యాదినా సాధితానామర్కనతాంశానాం చ

 ఏకదిక్స్థే

 వియోగం కార్యమ్ .

 అన్యదిక్త్వే

 యోగః కార్యః .

 సంస్కారోత్పన్నోఽఙ్కః

 సూర్యస్య క్రాన్తిః స్యాత్ .

 క్రాన్తేః

 భుజజ్యా

 త్రిరాశిజ్యయా

 గుణ్యా

 పరమక్రాన్తిజ్యయా భక్తా

 ఫలస్య ధనుః

 మేషాదిరాశిత్రయాన్తర్గతః

 సూర్యః స్యాత్ .

 కర్కాదిత్రయే

 షడ్రాశితః

త్యక్త్వా

 తులాదిరాశిత్రయే భాధంసంయుతాత షడ్రాశియుతాదాగతార్కః.

 మకరాదిరాశిత్రయే

 ద్వాదశరాశిభ్యః

త్యక్త్వా శేషం

 మధ్యాహకాలే

 సూర్యః స్పష్టో భవేత్ .. 17 . 18 ..

అథాగతస్పష్టసూర్యాన్మధ్యమార్కానయనమాహ—

తన్మాన్దమసకృద్వామం ఫలం మధ్యో దివాకరః.. 16..

సౌరదీపికా.

 స్ఫుటార్కాత్సాధితం మన్దఫలం

 _ విలోమమ్

 అనేకవారం స్పష్టసూర్యే సంస్కార్యమ్ . అయమర్థః . స్ఫుటార్కస్య మన్దఫలేన స్ఫుటార్కో వామం సంస్కరణీయః . కేన్ద్రే ఋణాత్మకే స్ఫుటార్కే ధనం, ధనాత్మకే ఋణం కార్య స చ సంస్కారోఽసత్కార్య ఏవమసకృత్కర్మణా సాధితః

 సూర్యః

 మధ్యమో భవేత్ .. 19 ..

అథ మధ్యచ్ఛాయాకర్ణయోః సాధనమాహ—

స్వాక్షార్కాపక్రమయుతిర్దిక్సామ్యేఽన్తరమన్యథా ..

శేష నతాంశాః సూర్యస్య తదాహుజ్యా చ కోటిజ్యా..20

శంకుమానాంగులాభ్యస్తే భుజత్రిజ్యే యథాక్రమమ్ ..

కోటిజ్యయా విభజ్యాసే ఛాయాకర్ణావహర్దలే .. 21 ..

సౌరదీపికా.

 దిగైకత్వే

  స్వదేశీయాహాంశానాం సూర్యకాన్త్యంశానాం చ యోగః

 దిగ్భే

 వియోగః కార్యః .

 సంస్కారోత్పన్నముభయత్ర

 అర్కస్య

 మధ్యాహ్నే నతాంశాః భవన్తి .

 తేషాం నతాంశానాం భుజజ్యా దృగ్జ్యా ర స్యాత్, నవతిశుద్ధా నతాంశాః కోటిస్తదుత్పన్నా జ్యా కోటిజ్యా మహాశంకుః స్యాత్

 భుజజ్యాత్రిజ్యే

 శంకుమానాంగులైర్ద్వాదశభిః సంగుణ్యే

 నతాంశోననక్త్యంశానా - జ్యయా

 భక్త్వా

 లబ్ధే

 మధ్యాహ్నే

 ఛాయా తత్కౌర్ణౌ

 యథాక్రమేణ భవతః . ప్రథమస్థానే యా లబ్ధిః సా మధ్యాహచ్ఛాయా ద్వితీయస్థానే యా లబ్ధిః సా చ మధ్యాహ్నచ్ఛాయాకర్ణౌ భవతీత్యర్థః .. 20 . 21 ..

అథ భుజసాధనం వివక్షుః ప్రథమమయాం కర్ణాగ్ర భానయతి—

క్రాన్తిజ్యా విషువత్కర్ణగుణాప్తా శంకుజీవయా ..22

అర్కాగ్రా స్వేష్టకర్ణఘ్నీ మధ్యకర్ణోద్ధృతా స్వకా..

సౌరదీపికా.

 అర్కక్రాన్తిజ్యా

 పలకర్ణేన గుణా

 శంకుజ్యయా ద్వాదశాంగులరూపశంకుజ్యయేత్యర్థః ద్వాదశభిరితి యావత్ .

 భక్తా ఫలమ్

 సూర్యస్యా భవతి . సా

 అభీష్టకాలికచ్ఛాయాకర్ణేన గుణ్యా

 మధ్యాహ్నికకర్ణేనార్థాత్ త్రిజ్యయా భాజ్యా లబ్ధా

 అభీష్టకాలికాగ్రా స్యాత్ .. 22 ..

అథ భుజానయనమాహ—

విషువద్భాయుతార్కాగ్రా యామ్యే స్యాదుత్తరో భుజః .. 23..

విషువత్యాం విశోధ్యోదగ్గోలే స్యాబాహురుత్తరః..

విపర్యయా జో యామ్యో భవేత్ప్రారాచ్యపరాన్తరే .. 24 ..

మాధ్యాహ్నికో భుజో నిత్యం ఛాయా మాధ్యాహ్నికీ స్మృతా .

.   -

 దక్షిణగోలే

 సూర్యస్యాభీష్టకాలిక కర్ణాగ్రా

 పలభయా యుక్తా

 హీ శంకుమూలాదుత్తరోం భుజః స్యాత్

 ఉత్తరగోలే

 పలభాయాం

 కర్ణాగ్రాం త్యక్త్వా శేషమ్

 ఉత్తర దిక్కః

 భుజః స్యాత్ .

 విపరీత శోధనాత్ . కర్ణాగ్రాయాం పలభాయాః శోధనాత్

 దక్షిణః

 బాహుః

 ఛాయాగ్రాత్ పూర్వా . పరసూత్రాన్తరాలప్రదేశే స్యాత్ . అయమర్థః . దిఙ్మధ్యస్థాపితశంకుచ్ఛాయాగ్రే బిన్దుం కృత్వా దిఙ్మధ్యపూర్వాపరరేఖాఛాయాగ్రపర్యన్తం భుజశ్చేదుత్తర ఏవ భుజః . . దక్షిణభుజశ్చేదక్షిణభుజ ఏవ భుజః . దిఙ్మధ్యపూర్వాపరరేఖాఛాయాగ్రపర్యన్తం  పూర్వోక్తప్రకారేణ యదా భుజాభావస్తదా దిఙ్మధ్యస్థాపితశంకోశ్ఛాయాగ్రమపి

పూర్వాపరరేఖాయామేవ తిష్ఠతి .

 మధ్యాహ్నకాలీనః

బాహుః

 సదా

 మధ్యాహకాలికీ

 ఛాయా కథితా .. 23 . 24 ..

అథ సమమణ్డలకర్ణామయనమాహ—

లమ్బాక్షజీవే విషువచ్ఛాయాద్వాదశసఙ్కణే .. 25 ..

క్రాన్తిజ్యాప్తే తు తౌ  కర్ణౌ  సమమణ్డలమే స్వౌ ..

సౌరదీపికా.

 లమ్బజ్యాక్షజ్యే

 క్రమేణ పలభాద్వాదశగుణితే

 ఉభయత్రక్రాన్తిజ్యయా భక్తే ఫలే

 సమవృత్తస్థే

సూర్యే .

 ఛాయోత్పన్నౌ కర్ణౌ భవతః .

 తుకారాదుభయత్ర సమ వృత్తస్థేఽర్కే ద్వాదశాంగులశఙ్కోశ్ఛాయాకర్ణః స్యాత్ .. 25 ..

అథ ప్రకారాన్తరేణ సమమణ్డలకర్ణానయనమాహ—

సౌమ్యాక్షోనా యదా క్రాన్తిః స్యాత్తదా ద్యుదలశ్రవః..26..

విషువచ్ఛాయయాభ్యస్తః కర్ణో మధ్యాగ్రయోద్ధృతః..

సౌరదీపికా.

 యస్మిన్దేశే యస్మిన్సమయే

ఉత్తరా

 అపమః

 అక్షాదల్పా

 తస్మిన్దేశే తస్మిన్కాలే సమమణ్డలగే రవౌ ద్వాదశాఙ్గలశఙ్కోశ్ఛాయాకర్ణౌ భవతి నాన్యథా . అథ

 పూర్వవదానీతో ద్యుదలకర్ణః మధ్యాహ్నకాలే ఛాయాకర్ణః

 పలభయా

 గుణితః

 మధ్యాహ్నకర్ణాగ్రయా

 భక్తః . ఫలం

 సమమణ్డలస్థే గ్రహే ద్వాదశాఙ్గలశఙ్కోశ్ఛాయాకర్ణః స్యాత్ .. 26 ..

పునరమాయాః సాధనమాహ—

స్వక్రాన్తిజ్యాత్రిజీవానీ లమ్బజ్యాప్తాప్రమౌర్వికా ..27..

స్వేష్టకర్ణహతా భక్కా త్రిజ్యయాగ్రాఙ్గలాదికా ..

సౌరదీపికా. -

 స్వాభీష్టాపమజ్యా

 త్రిజ్యయా గుణితా

 లమ్బజ్యయా భక్తా ఫలం

 అప్రైవ మౌర్వికా జీవా ఇత్యప్రమౌర్వికా అగ్రా భవతీత్యర్థః . సా

స్వష్టక

 స్వాభిమతకర్ణేన గుణితా

 త్రిభజ్యయా

 హృతా ఫలమ్

 అఙ్గలామికామా

త్కర్ణవృత్తాగ్రా భవతి .. 27 ..

అథ కోణశంకుహగ్జ్యయోః సాధనమాహ—

త్రిజ్యావర్ధితోఽప్రజ్యావర్గోనాహాదశాహతాత్ ..28..

పునర్దాదశనిఘ్నాచ లభ్యతే యత్ఫలం బుధైః..

శఙ్కువర్గార్ధసంయుక్తవిషువర్గభాజితాత్ .. 29 ..

తదేవ కరణీ నామ తాం పృథక్ స్థాపయేద్బుధః ..

అర్కఘ్నీ విషువచ్ఛాయాగ్రజ్యయా గుణితా తథా .. 30 ..

భక్తా ఫలాఖ్యం తద్ద్వర్గసంయుక్తకరణీపదమ్ ..

ఫలేన హీనసంయుక్తం దక్షిణోత్తరగోలయోః .. 31 ..

యామ్యయోర్విదిశోః శఙ్కురేవం యామ్యోత్తరే స్వౌ ..

పరిభ్రమతి శఙ్కోస్తు శఙ్కురుత్తరయోస్తు సః .. 32 ..

తత్త్రిజ్యావర్గవిశ్లేషాన్మూలం దృగ్జ్యాభిధీయతే ..

.

 త్రిజ్యావర్గస్యార్ధాత్

 అగ్రజ్యాయా వర్గేణ హీనాత్ శేషాత్

 ద్వాదశగుణితాత్

ద్వితీయవారం

 ద్వాదశ గుణాత్

 చః సముచ్చయే

 ద్వాదశాఙ్గులశఙ్కోవర్గార్ధేన యుక్తం యత్పలభావర్గం తేన భాజితాత్

 గణితజ్ఞైః

 యావత్సంఖ్యామితం

 ఫలం ప్రాప్యతే

 తావత్సంఖ్యామితం ఫలమేవ

 కరణీసంజ్ఞా జ్ఞేయేత్యర్థః .

 గణకః

 కరణీ

 ఏకాన్తే

 స్థాపనం కుర్యాత్ .

 పలభా

 ద్వాదశగుణితా

 పూర్వగృహీతయాగ్రజ్యయా

హతా

 శఙ్కువర్గార్ధసంయుతపలభావర్గేణ భక్తాప్తం

 ఫలసంజ్ఞం స్యాత్ .

 ఫలస్య వర్గేణ యుతాయాః కరణ్యా మూలం

 యామ్యోదగ్గోలయోః క్రమేణ

 ఫలాఖ్యేన

హీనయుతమర్థాదక్షిణగోలగేఽర్కే ఫలాఖ్యేనోనముత్తరగోలగే రవౌ యుతమ్ .

 ఉక్తప్రకారేణ

 సిద్ధశంకుః

 గణితకర్తుః సకాశాత్

 దక్షిణోత్తరే

 సూర్యే

 సతి

 తుకారాత్క్రమేణ

 దక్షిణయోరుత్తస్యోశ్చ

 కోణయోః, ఆగ్నేయనైర్‌ఋత్యోరీశానవాయవ్యోరిత్యర్థః

 కోణాఖ్యః

 నరః స్యాత్ .

 కోణశంకుత్రిజ్యావర్గయోరన్తరాత్

 పదం

 నతాంశజ్యా

 ఉచ్యతే . అత్రేయమభిసన్ధిః . యదా యత్ర దేశ ఉత్తరక్రాన్తిః స్వదేశాక్షాంశేభ్యో న్యూనా తదా, తస్మిన్దేశే సమమణ్డలకాలాత్పరతః కరణీపదమక్షఫలాన్వితం పూర్వాపరాహ్వయోర్యామ్యకోణయోరేకశంకుః స్యాత్ . ఏవం పూర్వోక్తప్రకారేణ యదా యద్దేశేఽర్కక్రాన్తిరుత్తరా స్వదేశాక్షాంశేభ్యోఽధికా తదా తామేవ శేషాక్షఫలాన్వితాం కరణీయమేవం పూర్వాపరాహ్వయోరీశానవాయవ్యయోః శంకుః స్యాత్ .. 28 . 26 . 30 . 31 . 32 ..

అథైతచ్ఛాయాఛాయాకర్ణయోరానయనమాహ—

స్వశఙ్కునా విభజ్యాప్తే దృక్త్రిజ్యే ద్వాదశాహతే .. 33 ..

ఛాయాకర్ణౌ తు కోణేషు యథాస్వం దేశకాలయోః .. *  *

సౌరదీపికా.

 కోణీయదృగ్జ్యాత్రిజ్యే

 ద్వాదశగుణే

 కోణశంకునా

 భక్త్వా

లబ్ధే

 ఛాయాఛాయాకర్ణౌ

 తుకారాత్క్రమేణ దేశ కాలానురోధేన వా

 చతుర్షు కోణేషు

 దేశకాలానురోధేన

 స్వమనతిక్రమ్యేతి యథాస్వం, యథాదేశం యథాకాలం యథాకోసం కోణశఙ్కోః సమ్భవస్తత్ర ఛాయాకౌఁ భవతః ఇత్యర్థః .. 33 ..

అథ దిక్సమ్బన్ధేన ఛాయాకర్ణావుక్త్వా కాలసమ్బన్ధేనాహ—

త్రిజ్యోదక్చరజాయుక్తా యామ్యాయాం తద్వివర్జితా..34..

అన్త్యా నతోత్క్రమజ్యోనా స్వాహోరాత్రార్ధసఙ్గుణా

త్రిజ్యాభక్తాభవేచ్ఛేదోలమ్బజ్యానోఽథభాజితః 35

త్రిభజ్యయా భవేచ్ఛఙ్కుస్తద్వర్గ పరిశోధయేత్ ..

త్రిజ్యావర్గాత్పదం దృగ్జ్యా ఛాయాకర్ణౌ తు పూర్వవత్ 36

.

 త్రిభజ్యా

 ఉత్తరగోలోత్పన్న చరాసుభుజజ్యయా యుతా . ఉదక్చరజ్యయా యుతా కార్యేత్యర్థః .

 దక్షిణగోలే

 చరజ్యయా హీనా కార్యా శేషమ్

 అన్త్యా స్యాత్ . సా

 నతకాలోత్క్రమజ్యయోనాన్త్యా శేషమిష్టాన్త్యా భవతి . సా

 స్వకీయాహోరాత్రవృత్తవ్యాసార్ధేన గుణితా

 త్రిభజ్యయా భక్తా ఫలం

 ఛేదసంజ్ఞః

 స్యాత్ .

 అనన్తరం ఛేదః

 లమ్బజ్యయా గుణితః

 త్రిజ్యయా

 భాజ్యః ఫలం

 ఇష్టకాలే శంకుః స్యాత్ .

 శంకువర్గ

 త్రిభజ్యావర్గాత్

 విశోధయేత్ . శేషస్య

 మూలం

 భుజజ్యారూపా నతాంశజ్యా స్యాత్ . *

 తుకారాదాభ్యాం శఙ్కుదృగ్జ్యాభ్యాం

 పూర్వోక్తరీత్యా

 ఛాయాఛాయాకర్ణౌ సాధ్యౌ .. 34 . 35 . 36 ..

అథ ఛాయాకర్ణాభ్యాం నతకాలానథనమాహ—

అభీష్టచ్ఛాయయాభ్యస్తా త్రిజ్యా తత్కర్ణభాజితా ..

దృగ్జ్యా తద్వర్గసంశుద్ధా త్రిజ్యావర్గాచ్చ యత్పదమ్ ..37..

శఙ్కుః స త్రిమజీవాఘ్నః స్వలమ్బజ్యావిభాజితః..

ఛేదఃసత్రిజ్యయాభ్యస్తః స్వాహోరాత్రార్ధభాజితః..38..

ఉన్నతజ్యా తయా హీనా స్వాన్త్యా శేషస్య కార్ముకమ్ ..

ఉత్క్రమజ్యాభిరేవం స్యుఃప్రాక్పశ్చార్ధనతాసవః.. 36..

సౌరదీపికా.

 త్రిభజ్యా

 అభీష్టకాలిక చ్ఛాయయా

 గుణితా

 అభీష్ట చ్ఛాయాకర్ణేన భక్తా ఫలం

 నతాంశజ్యా స్యాత్ .

 దృగ్జ్యావర్గేణ హీనాత్

 త్రిరాశిజ్యాకృతేః

 యన్మూలం తత్

 అభీష్టశంకుః స్యాత్ .

 శంకుః

 త్రిజ్యయా గుణితః

 స్వదేశీయలమ్బజ్యయా భక్తః ఫలం

 ఇష్టహతిః స్యాత్ .

 ఛేదః

 త్రిరాశిజ్యయా

 గుణితః

 స్వాజ్యయా భక్తః ఫలమ్

 ఉన్నతకాలవశేన జ్యార్థాదిష్టాన్త్యకా స్యాత్ .

 ఇష్టా న్త్యయా

 రహితా

 స్వకీయాన్త్యా నతోత్క్రమజ్యా స్యాత్

 అవశిష్టస్య నతోత్క్రమజ్యారూపస్య

 ఉత్క్రమజ్యాపిణ్డైః

 ధనుః కార్యః .

 ఉక్తప్రకారేణ సిద్ధాఙ్కాః

 దినస్య పూర్వా పరాధయోనతకాలాసవః

 భత్రేయుః ధనురేవ నతాసవో భవన్తి . ఇష్టచ్ఛాయా పూర్వాహ్నే చేత్యాగర్ధే నతాసవః, అపరాహ్ణే ఇష్టచ్ఛాయా చేత్పశ్చార్ధే నతాసవః .. స్యురిత్యర్థః .. 37 .. 38 . 36 ..

అథాగ్రాతశ్ఛాయార్కసాధనమాహ—

ఇష్టాగ్రాఘ్నీ తు లమ్బజ్యా స్వకర్ణాఙ్గులభాజితా ..

క్రాన్తిజ్యా సా త్రిజీవాఘ్నీ పరమాపక్రమోద్ధృతా..40..

తచ్చాపం భాదికం క్షేత్రం పదైసత్ర భవా రవిః..

సౌరదీపికా.

 స్వదేశీయలమ్చజ్యా

 ఇష్టకాలిక కర్ణాగ్రయా గుణితా

 ఇష్టకాలికఛాయా కర్ణాఙ్గులైర్భక్తా, ఫలం

 ఇష్టాపమజ్యా స్యాత్ .

 ఇష్టక్రాన్తిజ్యా

 త్రిజ్యయా గుణితా

 పరమక్రాన్తిజ్యయా భక్తా యత్ఫలం సా దోర్జ్యా స్యాత్ .

 తస్యా దోర్జ్యాయాః ధనుః

 రాశ్యాదికం

 స్థానం భుజ ఇత్యర్థః . తత్ర  క్షేత్రే

 ఉత్పన్నః

 సూర్యః

 చతుర్భిః పదైః స్యాత్ . "కర్కాదౌ ప్రోజ్ఝ్య చక్రార్ధాత్-" ఇత్యాది పూర్వోక్తప్రకారేణ భవతీత్యర్థః ’పదజ్ఞానం తు సిద్ధాన్తతత్త్వవివేకే కమలాకరేణోక్తమ్ . తద్యథా--  ఆద్యే పదేఽపచయనీ పలభాల్పికా స్యాచ్ఛాయాల్పికా భవంతి వృద్ధిమతీ ద్వితీయే .

ఛాయాధికా భవతి వృద్ధిమతీ తృతీయే తుర్యే పునః క్షయవతీ తదనల్పికా చ ..

వృద్ధిం వ్రజన్తీ యది దక్షిణాగ్రచ్ఛాయా తథాపి ప్రథమం పదం స్యాత్ .

హ్రాసం ప్రయాన్తీమథ తాం విలోక్య రవేర్విజానీహి పదం ద్వితీయమ్ ..

అథ భాభ్రమణమాహ—

ఇష్టేఽహ్ని మధ్యే ప్రాక్పశ్చాద్ధృతే బాహుత్రయాన్తరే ..41..

మత్స్యద్వయాన్తరయుతేస్త్రిస్పృక్సూత్రేణ భాభ్రమః..

సౌరదీపికా.

 అభీష్టదినే

 పూర్వాపరవిభాగే

 భుజత్రయాన్తరే

 చిహ్నత్రయే కృతే సతి

 అవ్యవహితచిహ్నాభ్యాం మత్స్యద్వయముత్పాద్య మత్స్యద్వయస్య ప్రత్యేకముఖపుచ్ఛగతసూత్రయోర్యస్మిన్స్థానే యోగస్తస్మాత్

చిహ్నత్రయలగ్నతుల్యసూత్రమితేన వ్యాసార్థేన

 ఛాయాభ్రమణమార్గవృత్తం భవతి . ప్రథమాన్తిమకాలాన్తర్గతకాలికచ్ఛాయాగ్రం  తద్వృత్తపరిధౌ భవతీత్యర్థః .. 41 ..

అథ లఙ్కోదయాసుసాధనం తన్నిబన్ధనం చాహ—

త్రిభద్యుకర్ణార్ధగుణాః స్వాహోరాత్రార్ధభాజితాః ..12..

క్రమాదేకద్విత్రిభజ్యాస్తచ్చాపాని పృథక్ పృథక్ ..

స్వాధోఽధః పరిశోధ్యాథ మేషాల్లఙ్కోదయాసవః..43..

ఖాగాష్టయోఽర్థగోఽగైకాః శరత్ర్యఙ్కహిమాంశవః .

సౌరదీపికా.

 ఏకరాశేః రాశిద్వయస్య రాశిత్రయస్య చ జ్యా

 రాశిత్రయాద్యుకర్ణార్ధేనార్థాత్పరమాల్పద్యుజ్యయా గుణ్యాః

 స్వాహోరాత్రార్ధేన స్వస్వద్యుజ్యయే త్యర్థః భాజ్యాః

 ఫలానాం ధనూంషి

 భిన్నభిన్నస్థానే స్థాప్యాని .

 స్వాదధోఽధః

 న్యూనీకృత్య . ప్రథమఫలం ద్వితీయఫలాద్వితీయఫలం తృతీయఫలా ద్ధీనం కార్య ప్రథమం యథాస్థితమిత్యర్థః . శేషం

 మేషమారభ్య. రాశిత్రయాణాం

 లఙ్కాయాముదయాసవః

 క్రమేణ భవన్తీత్యర్థః . ప్రథమం మేషస్య, ద్వితీయం వృషస్య, తృతీయ మిథునస్య లఙ్కోదయాసుమానం భవతీతి ఫలితార్థః .

 అనన్తరం తన్మానమాహ

 సప్తతియుతం షోడశశతం మేషమానం

   పఞ్చోనమష్టాదశంశతం వృషమానం

 పఞ్చత్రింశదధి

కమేకోనవింశతిశతం మిథునమానం భవతీత్యర్థః .. 42 . 43 ..

అథైభ్యః స్వదేశోదయాసూనాహ—

స్వదేశచరఖణ్డోనా భవన్తీష్టోదయాసవః.. 14..

వ్యస్తా వ్యస్తైర్యుతాః స్వైః స్వైః కర్కటాద్యాస్తతస్త్రయః..

ఉత్క్రమేణ షడేవైతే భవన్తీష్టాస్తులాదయః .. 45 ..

. సౌరదీపికా.  ఏతే సిద్ధా లఙ్కోదయాసవః

 స్వదేశచర ఖణ్డైరూనాః కార్యాస్తే

 స్వదేశే మేషాదీనాముదయాసవః

 జాయన్తే .

 అనన్తరం

 లఙ్కో దయాసవో విలోమక్రమేణ స్థాపితాః

 స్వదేశసమ్బన్ధిమేషాది రాశీనాం చరఖణ్డైః

 ఉదయక్రమేణ స్థాపితైః

   యుక్తాః సన్తః

 కర్కటాదిత్రయాణామసవో భవన్తి .

 మేషాదీనాముదయాసవః ఏవ

 షట్సంఖ్యాకాః

 కన్యాసింహకర్కాదిక్రమేణ

 తులరాశి రాదిరేషాన్తే తులాదయః . తులరాశిమారభ్య మీనాన్తమిత్యర్థః .

 అభిమతదేశోదయాసుమానాః

 జాయన్తే .. 44 . 45 ..

అథేష్టకాలికలగ్నసాధనమాహ—

గతభోగ్యాసవః కార్యా భాస్కరాదిష్టకాలికాత్ ..

స్వోదయాసుహతా భుక్తభోగ్యా భక్తాః ఖవహ్నిభిః ..16..

అభీష్టఘటికాముభ్యో భోగ్యాసూన్ ప్రవిశోధయేత్ ..

తద్వత్తదేష్యలగ్నసూనేవం యాతాన్తథోత్క్రమాత్ .. 47..

శేషం చేత్రింశతాభ్యస్తమశుద్ధేన విభాజితమ్ ..

భాగహీనం చ యుక్తం చ తల్లగ్నం క్షితిజే తదా ..48 .

సౌరదీపికా.

 యత్కాలీనం లగ్నం సాధ్యం తత్కాలీనాత్

 సూర్యాత్

 గతాసవో భోగ్యా

సవశ్చ

 సాధ్యాః . కథం సాధ్యా ఇత్యత ఆహ .

 సూర్యాధిష్ఠితరాశేభుక్తాంశాః భోగ్యోశాశ్చ

సూర్యాక్రాన్తరాశేః స్వోదయాసుభిర్గుణితాః

 త్రింశతా

 భాజ్యాః క్రమేణ గతాసవో భోగ్యాసవశ్చ భవన్తి .

 సూర్యోదయాదిష్టకాలపర్యన్తం యాః గతేష్టఘటికారస్తామసుభ్యః

 భానోర్భో గ్యాంశేభ్యః సాధితాసూన్

 పాతయేత్ .

 సూర్యాధిష్ఠిత రాశేరగ్రిమరాశీనాముదయాసూనపి

 క్రమేణ శోధయేత్ .

 ఉక్తరీత్యా

 గతాసూన్

 భుక్తరాశ్యుదయాసూంశ్చ

 వ్యస్తక్రమాత్ శోధయేత్ .

 యది శేషం స్యాత్తదా

 శేషం త్రింశతా గుణితమ్

 యో రాశ్యుదయో న శుధ్యతి సోఽశుద్ధస్తేన

 భాజ్యం

 భాగాదేనా ఫలేన హీనం కార్యమాద్యది భుక్తాసుభ్యః ఫలం సాధితం తదా లబ్ధ భాగాదికం భుక్తభాగాదికం చార్కే హీనం కార్యమ్ .

 భాగాదినా ఫలేన యుతం కార్యమాద్యది భోగ్యాసుభ్యః ఫలం సాధితం తదా లబ్ధం భాగాదిఫలం భోగ్యభాగాదికం చార్కే యోజయేత్

 అభీష్టకాలే

 సిద్ధఫలం

 క్షితిజవృత్తస్య పూర్వ విభాగే

 క్రాన్తివృత్తస్య యః ప్రదేశః క్షితిజే లగ్నస్త దేవ సాయనముదయలగ్నం స్యాత్ .. 46 . 47 . 48 ..

అథ మధ్యలగ్నానయనమాహ—

పాక్పశ్చాన్నతనాడీభిస్తస్మాల్లఙ్కోదయాసుభిః ..

భానౌ క్షయధనే కృత్వా మధ్యలగ్నం తదా భవేత్ .. 46..

. ___

 పూర్వనతఘటికాభిః పశ్చిమ నతఘ- టికాభిశ్చ

 తాత్కాలికసూర్యాత్

 నిరక్షదేశరాశ్యుదయాసుభిః పూర్వోక్తప్రకారేణ సిద్ధం యద్రాశిభాగాదికం తత్

 సూర్యే

 హీనయుతే

 పూర్వనతనాడీ భిః సాధితం ఫలం రవౌ క్షయం పశ్చిమనతనాడీభిః సాధితం ఫలం రవౌ ధనం  కార్యమిత్యర్థః .

 అభీష్టసమయే

 దశమలగ్నం

 స్యాత్ .. 46..

అథ కాలసాధనమాహ—

భోగ్యాసూన్నకస్యాథ భుక్తాసూనధికస్య చ ..

సపిణ్డ్యాన్తరలగ్నాసూనేవం స్యాత్కాలసాధనమ్ ..50 ..

సౌరదీపికా.

 అనన్తరమ్

 లగ్నార్కయోర్మధ్య ఊనస్య

 తాత్కాలికసూర్యస్య భోగ్యాంశేభ్యః సాధితానసన్

 లగ్నార్కయోర్మధ్యే యోఽధికస్తస్య

 సూర్యస్య భుక్తాంశేభ్యః సాధితాసూన్

 లగ్నార్కయోర్మధ్యే యే రాశయస్తేషాముదయాసూన్

 చకారః సముచ్చయే

 సంయోజ్య

 ఉక్తప్రకారేణ

 కాలస్య సిద్ధిః స్యాత్ .. 50 ..

ఏవమానీతస్యేష్టకాలస్య స్థితిమాహ—

సూర్యాదూనే నిశాశేష లగ్నేర్కాదధికే దివా ..

భచక్రార్ధయుతాద్భానోరధికేఽస్తమయాత్పరమ్ .. 51 ..

సౌరదీపికా.

 అర్కాత్

 ఉదయలగ్నే

 న్యూనే . సూర్యాత్రిరాశ్యన్తర్గతత్వేన న్యూనే సతి

 రాత్రిశేషే . అర్ద్ధ రాత్రదినాన్తరే పూర్వప్రకారేణానీతేష్టకాలస్య స్థితిరిత్యర్థః .

 అర్కాల్లగ్నేఽధికేఽగ్రతః స్థితే

 దివేష్టకాలో జ్ఞేయః .

 రాశిషట్కన యుతాత్సూర్యాత్

 లగ్నే ఽధిక

 సూర్యాస్తకాలాత్

 అనన్తరమిష్ట

కాలః స్యాత్ . ఏతేన రాత్రీష్టకాలే సతి సషడ్భసూర్యాల్లగ్నం సాధ్యమితి సూచితమ్ .. 51 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం

సౌరదీపికాయాం తృతీయస్త్రిప్రశ్నాధికారః .. 3 ..

4 చన్ద్రగ్రహణాధికారః

తత్ర ప్రథమ సూర్యచన్ద్రయోబిమ్బయోజనాని తత్స్ఫుటీకరణం చాహ—

సార్ధాని షట్సహస్రాణి యోజనాని వివస్వతః ..

విష్కమ్భోమణ్డలస్యేన్దో సహాశీత్యా చతుఃశతమ్..1..

స్ఫుటస్వభుక్త్యా గుణితో మధ్యభుక్తయోద్ధృతౌ స్ఫుటౌ.

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య మణ్డలస్య గోలరూపబిమ్బస్య

 సహస్రస్యార్ధేన సహితాని

, షష్టి శతం

 వ్యాసః .

 చన్ద్రస్య గోలాకారబిమ్బస్య

 ఉక్తః- చెప్పఁబడినది.  . తౌ వ్యాసౌ

 స్పష్టస్వగత్యా

 హతౌ

 మధ్యగత్యా భక్తౌ

 స్పష్టౌ భవతః .. 1 ..

అథ చన్ద్రకక్షాయాం సూర్యబిమ్బ సాధయంస్తయోః కలాత్మక

విమ్బానయనమాహ—

ఖేః స్వభగణాభ్యస్తః శశాఙ్కభగణోద్ధృతః ..2..

శశాఙ్కకక్షాగణితో భాజితో వార్కకక్షయా ..

విష్కమ్భశ్చన్ద్రకక్షాయాం తిథ్యాసా మానలిప్తికాః ..3..

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య

 స్పష్టవ్యాసః

 స్వస్య భగణైః సూర్యభగణైర్గుణితః

 చన్ద్రభగణైర్భక్తః .

 అథవా

 వక్ష్యమాణచన్ద్రకల్యా గుణితః

 వక్ష్యమాణరవిక క్షయా

 భక్తః సన్

 శశాఙ్కాధిష్ఠి తాకాశగోలే సూర్యవ్యాసః స్పష్టో భవతి . సూర్యచన్ద్రయోర్వ్యాసయోజనసంఖ్యా

 పఞ్చదశభక్తా

 సూర్యాచన్ద్రమసో శ్చన్ద్రకక్షాయాం బిమ్బవ్యాసకలా భవన్తి .. 2 . 3 ..

స్ఫుటేన్దుభుక్తి ర్భూవ్యాసగణితా మధ్యయోద్ధృతా ..

లబ్ధం సూచీ మహీవ్యాసస్ఫుటార్కశ్రవణాన్తరమ్ .. 4 ..

మధ్యేన్దువ్యాసగుణితం మధ్యార్కవ్యాసభాజితమ్ .

విశోధ్య లబ్దం సూచ్యాం తు తమో లిప్తాస్తు పూర్వవత్ ..

సౌరదీపికా.

 స్పష్టచన్ద్రగతిః

 భూవ్యాసేన హతా

 చన్దస్య మధ్యగత్యా

 భక్తా

 భజనఫలం

 సచీసజ్ఞంస్యాత్

  భూవ్యాసోనస్పస్టరవిబిమ్బం

 మధ్యమచన్ద్రబిమ్బవ్యాసేనాశీత్యధికచతుఃశతయోజనైర్గుణితం

సూర్యస్య మధ్యమబిమ్బవ్యాసేన పఞ్చషష్టిశత యోజనభక్తం

 ఫలం

 పూర్వసిద్ధాయాం

 న్యూనీకృత్య

 తుకారాచ్ఛేషం

 భూచ్ఛాయారూపం తమశ్ఛాయాయాస్త మస్వరూపత్వాత్ .

 పూర్వోక్తప్రకారేణ

 కలాః కార్యాః

 తుకారాద్భచ్ఛాయాయాః .. 4 .. 5 ..

అథ గ్రహణద్వయసమ్భూతిమాహ—

భానోభర్ధే మహీచ్ఛాయా తత్తుల్యేఽర్కసమేఽపి వా ..

శశాఙ్కపాతే గ్రహణం కియద్భాగాధికోనకే ..6..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాత్

 రాశిషట్కాన్తరే

 భూచ్ఛాయా భ్రమతి .

 సషడ్భార్కసమే

 అథవా

 సూర్యతుల్యేఽపి

 చన్ద్రపాతే

 సషడ్భసూర్యాదర్కాద్వా కతిపయైగైరధికోనేఽపి చన్ద్రపాతే

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్గ్రహణం భవతి .. 6..

అథ గ్రహణయోః కాలమాహ—

తుల్యౌరాశ్యాదిభిః స్యాతామమావాస్యాన్తకాలికో ..

సూర్యేన్దూ పౌర్ణమాస్యన్తే భార్ధే భాగాధికో సమౌ ..7..

.

 అమాన్తకాలోత్పన్నౌ

అర్కచన్ద్రౌ

 రాశ్యాద్యవయవైః

 సమౌ

 భవేతామ్ .

 పూర్ణిమాయా అన్తే

 రాశిషట్కాన్తరే

 అంశాదికౌ

 తుల్యౌ స్యాతామ్ .. 7 ..

అథ సమలిప్తీకరణమాహ—

గతష్యపర్వనాడీనాం స్వఫలేనోనసంయుతౌ ..

సమలిప్తౌ భవేతాం తౌ పాతస్తాత్కాలికోఽన్యథా ..8..

- సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రౌ

 యత్కాలికౌ సూర్య చన్ద్రౌ తత్కాలాగతా ఏష్యా వా దర్శాన్తపూర్ణిమాన్తాన్యతరఘటికాస్తాసాం

 స్వస్వగతిసమ్బన్ధేన “ఇష్టనాడీగుణాముక్తిః—

ఇత్యాదినా సాధితఫలేన

 క్రమేణ హీనయుతౌ

 సమకలౌ

 స్యాతామ్ .

 చన్ద్రపాతః

 గతైష్యక్రమేణ యుతహీనః

 పర్వాన్తకాలికః స్యాత్ .. 8..

అథ ఛాద్యఛాదకనిర్ణయమాహ—

ఛాదకో భాస్కరస్యేన్దురధాస్థో ధనవద్భవేత్ ..

భూఛాయాం ప్రాఙ్ముఖశ్చన్ద్రో విశత్యస్య భవేదసౌ .. 6 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య

 సూర్యాదయఃస్థితః

 చన్ద్రః

 మేఘవత్

 భావర్ణకరః

 స్యాత్ . యథాధఃస్థో మేఘః సూర్యస్యాచ్ఛాదకో భవతి తథా

చన్ద్రో భవతీత్యర్థః .

 ప్రాగభిముఖః

 మృగాఙ్కో గచ్ఛం

 మహీఛాయాం

 ప్రవేశం కరోతి . అతః కారణాత్

 చన్ద్రస్య

 భూమా ఛాదికా

 స్యాత్ .. 6..

అథ గ్రాసానయనమాహ—

అథ గ్రాసానయనం సమ్పూర్ణన్యూనగ్రహణానం గ్రహణాభావజ్ఞానం చాహ—

తాత్కాలికేన్దువిక్షేపం ఛాద్యచ్ఛాదకమానయోః..

యోగార్ధాత్ప్రోజ్ఝ్య యచ్ఛేషం తావచ్ఛన్నం తదుచ్యతే..10..

యద్గ్రాహ్యమధికే తస్మిన్సకలం న్యూనమన్యథా ..

యోగార్ధాదధికే న స్యాద్విక్షేపే గ్రాససమ్భవః ..11..

సౌరదీపికా.  4

 యశ్ఛాద్యతే స ఛాయః . యశ్ఛాదయతి

స ఛాదకః . అర్థాచ్చన్ద్రగ్రహే చన్ద్రశ్ఛాయో భూభా ఛాదకః . సూర్యగ్రహణే సూర్యరఛాద్యశ్చన్ద్రశ్ఛాదక ఇతి . అనయోః

 మానైక్యార్ధాత్

 తాత్కాలికచన్ద్రశరమర్థాత్పూర్ణిమాన్త కాలికచన్ద్రశరం

 న్యూనీకృత్య

 యదవశిష్టం

 తత్ప్రమాణకం

 తావత్ప్రదేశాత్మక

 గ్రాస మానమ్

 కథ్యతే .

 యస్మాత్

 గ్రాహ్య మానం

 ఛన్నమానే

 గ్రాహ్యమానాత్ మహతి సతి

 సమ్పూర్ణగ్రహణం భవతి

 గ్రాహ్యమానాన్న్యూనే ఛన్నే గ్రాసే సతి

 గ్రాహ్యమానాన్తర్గత గ్రహణం స్యాత్ .

 మానైక్యార్ధాత్

 మహతి

 శరే సతి

 గ్రాసస్య సమ్భవే గ్రహణమిత్యర్థః

 న భవేత్ .. 10 .. 11 ..

అథ స్థితిమర్ధియోరానయనమాహ—

గ్రాహ్యగ్రాహకసంయోగవియోగౌ దలితో పృథక్ ..

విక్షేపవర్గహీనాభ్యాం తద్వర్గాభ్యాముభే పదే .. 12 ..

షష్ట్యా సంగుణ్య సూర్యేన్ద్వోఃర్భు క్త్యన్తరవిభాజితే .

స్యాతాం స్థితివిమర్దార్ధే నాడికాదిఫలే తయోః ..13..

సౌరదీపికా.

 ఛాద్యచ్ఛాదకమానయోర్యోగాన్తరే

 అర్ధితే

 స్థానాన్తరే స్థాప్యే .

 శరవర్గహీనాభ్యాం

 యోగవియోగ యోర్వర్గాభ్యామ్ యే

 ద్వే

 మూలే భవతస్తే

షష్టిసంఖ్యయా

 గుణయిత్వా

 అర్కచన్ద్రయోః

 గత్యన్తరకలాభిర్భక్తే సతి

 యోగవియోగయోః స్థానే

 ఘటికాదిఫలే

 క్రమేణ స్థిత్యర్ధవిమర్దార్ధే

 భవేతామ్ .. 12 . 13 ..

అథ స్థిత్యర్ధమర్దార్ధే అసకృత్సాధ్యే ఇత్యాహ—

స్థిత్యర్ధనాడికాభ్యస్తా గతయః షష్టిభాజితాః..

లిప్సాది ప్రగ్రహే శోధ్యం మోక్షే దేయం పునః పునః ..14..

తద్విక్షేపైః స్థితిదలం విమర్దార్ధ తథాసకృత్ ..

సంసాధ్యమన్యథా పాతే తల్లిప్తాదిఫలం స్వకమ్ ..15..

సౌరదీపికా.

 సూర్య-చన్ద్ర-పాతానాం గతయః

 స్థిత్యర్ధఘటికాభిర్గుణితాః

 షష్టి భక్తాః

 కలాదిఫలం

 స్పర్శస్థిత్యర్ధానయనే

 తేషు గ్రహేషు హీన కార్యమ్ .

 మోక్షస్థిత్యర్ధా నయనే

 తచ్చాలనఫలం తేషు గ్రహేషు యోజ్యమ్ .

 చన్ద్రపాతే

 స్వగత్యా సాధితం

 తస్య కలాది ఫలం

 విలోమం స్పర్శస్థిత్యర్ధనిమిత్తం యోజ్యం మోక్షస్థిత్యర్ధ నిమిత్తం హీనం కార్యమిత్యర్థః .

 ఏవం తాత్కాలికచన్ద్ర పాతాభ్యాం సాధితశరకలాభిః

 స్థిత్యర్ధం స్పర్శస్థిత్యర్ధం మోక్షస్థిత్యర్ధం చ

 అసకృత్సాధ్యమ్ .

 తేనైవ ప్రకారేణ

 స్పర్శమర్దార్ధం మోక్షమర్ధమిత్యర్థః

 పునః పునః

 కార్యమిత్యర్థః . ఏవం స్థిత్యర్ధమర్దార్ధే స్ఫుటే భవతః .. 14 . 15 ..

అథ మధ్యగ్రహణస్పర్శమోక్షకాలానాహ—

స్ఫుటతిథ్యవసానే తు మధ్యగ్రహణమాదిశేత్ ..

స్థిత్యర్ధనాడికాహీనే గ్రాసో మోక్షస్తు సంయుతే ..16..

సౌరదీపికా.

 స్పష్టతిథ్యన్తే

 తుకారాత్స్ఫుట-తిథ్యన్తే ఏవ న పూర్వాపరకాల ఇత్యర్థః .

 గ్రాసోపచయ సమాప్తిమ్

 కథయేత్ .

 స్పర్శస్థిత్యర్ధఘటికాభిరూనే స్పష్టతిథ్యన్తే

 గ్రాసారమ్భః స్పర్శ ఇత్యర్థః .

 మోక్షస్థిత్యర్ధయుక్తే స్పష్టతిథ్యన్తకాలే తుః .

 గ్రహణసమాప్తిః స్యాత్ .. 16 ..

అథ సర్వగ్రహణే నిమీలోన్మీలనకాలావాహ—

తద్వదేవ విమర్దార్ధానాడికాహీనసంయుతే..

నిమీలనోన్మీలనాఖ్యే భవేతాం సకలగ్రహే .. 17..

సౌరదీపికా.

 సమ్పూర్ణ గ్రహణే

 పూర్వోక్తప్రకారవదేవ

 స్పర్శమోక్షమర్దార్ధఘటికాభిః క్రమేణోనయుతే స్పష్ట తిథ్యన్తే

 క్రమేణ నిమీలనోన్మీలనసంజ్ఞే

 స్యాతామ్ .. 17 ..

అథేష్టకాల ఇష్టగ్రాసానయనార్ధం కోటికలానయనమాహ—

ఇష్టనాడీవిహీనేన స్థిత్యర్ధేనార్కచన్ద్రయోః..

భుక్త్యన్తరం సమాహన్యాత్షష్ట్యాప్తాః కోటిలిప్తికాః18

. -

 సూర్యేన్ద్వోః

 గత్యన్తరం

 ఇష్టఘటికాభిరూనేన

 స్పర్శస్థిత్య

ర్ధేన

 గుణయేత్

 షష్టి భక్తాః

 ఛాద్య-ఛాదకబిమ్బకేన్ద్రయోరన్తరరూపకోటేః లిప్తా భవన్తి .. 10 ..

అథాత్ర సూర్యగ్రహణే విశేషమాహ—

భానోర్గ్రహే కోటిలిప్తా మధ్యస్థిత్యర్ధసంగుణాః..

స్ఫుటస్థిత్యర్ధసమ్భక్తాః స్ఫుటాః కోటికలాః స్మృతాః 19

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య

 గ్రహణే

 కోటి కలాః

 సూర్యగ్రహణోక్తస్పష్టశరానీతస్థిత్యర్ధేన హతాః

 సూర్యగ్రహణోక్తస్ఫుటస్థిత్యర్ధేన భక్తాః

 కోటేః కలాః

 స్పష్టాః

 కథితాః .. 16 ..

అథేష్టమాసానయనమాహ—

క్షేపో భుజస్తయోర్వర్గయుతేర్మూలం శ్రవస్తు తత్ ..

మానయోగార్ధతఃప్రోజ్ఝ్య  గ్రాసస్తాత్కాలికో భవేత్ 20

- సౌరదీపికా.

 తాత్కాలికశరః

 భుజసంజ్ఞకః స్యాత్ .

 భుజకోట్యోః

 వర్గయోగాత్

 పదం

 కర్ణః స్యాత్ .

 కర్ణః

 మానైక్యార్ధాత్

విశోధ్య

 ఇష్టకాలికః

 అవాన్తాసః

 స్యాత్ .. 20 ..

అథ మధ్యగ్రహణానన్తరమిష్టగ్రాసానయనమాహ—

మధ్యగ్రహణతశ్చోర్ధమిష్టనాడీవిశోధయేత్ ..

స్థిత్యర్ధాన్మౌక్షికాచ్ఛేషం ప్రాగ్వచ్ఛేషం తు మౌక్షికే21..

సౌరదీపికా.

 మధ్యగ్రహణకాలాత్ . స్పష్టతిథ్యన్తాదిత్యర్థః

 అనన్తరమ్ . ఉపరీత్యర్థః .

 ఇష్టఘట్యః . ఇష్టఘటికాసమ్బన్ధికర్మ ఇత్యర్థః

 మోక్ష కాలికస్థిత్యర్ధాత్

 త్యజేత్

 శేషకర్మ

 భుక్త్యన్తరం సమాహన్యాదిత్యాదిప్రకారేణ కుర్యాత్ .

 మోక్షస్థిత్యర్ధాన్తర్గతేష్టకాలే

 ఉర్వరితో గ్రాసో భవతి . న పూర్వవద్గత ఇత్యర్థః .. 21..

అథేష్టగ్రాసాదిష్టకాలానయనమాహ—

గ్రాహ్యగ్రాహకయోగార్ధాచ్ఛోధ్యాః స్వచ్ఛన్నలిప్తికాః ..

తద్వర్గాత్ప్రోజ్ఝ్య తత్కాలవిక్షేపస్య కృతిం పదమ్ ..22..

కోటిలిప్తా రవేః స్పష్టస్థిత్యర్ధేనాహతా హతాః..

మధ్యేన లిప్తాస్తన్నాడ్యః స్థితివద్గ్రాసనాడికాః 23

సౌరదీపికా.

ఛాద్యచ్ఛాదకయోర్మానైక్యార్ధాత్

 ఇష్టగ్రాసకలాః

 త్యాజ్యాః

 శేషవర్గాత్

 తాత్కాలికశరస్య

 వర్గం

విశోధ్య

 శేషస్య మూలం చన్ద్రగ్రహణే

 కోటికలాః స్యుః .

 సూర్యస్య కోటికలాః

 మధ్యగ్రహణకాలస్పర్శమోక్షా న్యతరకాలయోరన్తరరూపేణ

 గుణ్యాః

 మధ్య స్థిత్యర్ధేన

 భక్తాః ఫల స్ఫుటకోటికలా భవన్తి . తాభ్యః లిప్తాభ్యః

 స్థిత్యర్ధసాధనరీత్యా షష్ట్యా సంగుణ్య సూర్యే ద్వోర్భుక్త్యన్తరవిభాజితాః"-ఇత్యాదినా

 తాసాం కోటి కలానాం ఘట్యః

 స్వేష్టగ్రాసఘటికాః స్యుః .. 22 .. 23 ..

అథ వలనానయనమాహ—

నతజ్యాక్షజ్యయాభ్యస్తా త్రిజ్యాప్తా తస్య కార్ముకమ్ ..

వలనాంశాః సౌమ్యయామ్యాః పూర్వాపరకపాలయోః .. 24 .. రాశిత్రయయుతాగ్రాహ్యాత్క్రాన్త్యశైదిక్సమైర్యుతాః ..

భేదేఽన్తరాజ్జ్యా వలనా సప్తత్యంగులభాజితా ..25..

 సూర్యాచన్ద్రమసౌనతకాలజ్యా

 స్వదేశాక్షాంశజ్యయా

 గుణితా

 త్రిజ్యయా భక్తా

 లబ్ధఫలస్య

 ధనుః కలాత్మక షష్టి భక్త . పూర్వాపరకపాలయోః

 క్రమేణ

 ఉత్తరదక్షిణాః

 అక్షవలనాంశాః . పూర్వనతి సౌమ్యాః పశ్చిమనతి  దక్షిణవలనాంశా భవన్తీత్యర్థః .

 రాశిత్రయేణ యుక్తాత్

 రాశ్యాదిగ్రాహ్యాత్

 క్రాన్త్యశాః సాధ్యాస్త’ ఏవాయనవలనాంశా భవన్తి . తైః

 దిక్తుల్యైః . తుల్యదిక్కైరాయనాక్షవలనాంశైః

యతాస్తేషాం

 దిగ్భేదే

 ఆయనాక్షవలనయోరన్తరాత్

 జీవా స్పష్టవలనజ్యా స్యాత్ . సా జీవా

 సప్తత్యంగులైర్భక్తా

 అంగులాదికా వలనా భవతి .. 24 .. 25 ..

అథ కలాత్మకవిమ్బవిక్షేపాదీనామఙ్గులీకరణమ్—

సోన్నతం దినమధ్యర్ధం దినార్ధాప్తం ఫలేన తు..

ఛిన్ద్యాదిక్షేపమానాని తాన్యేషామగులాని తు 26 ..

సౌరదీపికా.

 దినమానమ్

 స్వార్ధయుక్తం . స్వకీయేనార్ధేన యుక్తమిత్యర్థః .

 ఇష్టకాలికోనతఘటికాభిః సహితం

 దినార్ధేన భక్తం

 లబ్ధఫలేన

 పూర్వోక్తాని కలాత్మకాని

 విక్షేపగ్రాహ్యగ్రాహకబి మ్బమానాని

 భజేత్ . ఫలమ్

 విక్షేపాదీనాం

 భవన్తి .. 26 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపికాయాం

5 అథ సూర్యగ్రహణాధికారః.

తత్రాదౌ లమ్బననత్యోరభావస్థానమాహ—

మధ్యలగ్నసమే భానో హరిజస్య న సమ్భవః ..

అక్షోదమధ్యమక్రాన్తిసామ్యే నావనతేరపి .. 1..

సౌరదీపికా.

 ఉదయాస్తలగ్నయోర్మధ్యం మధ్యలగ్నం త్రిభోనలగ్న మిత్యర్థస్తత్తుల్యే

 సూర్యే సతి

 లమ్బనస్య లమ్బనాన్తరలమ్బనస్యేత్యర్థః

 అభావ ఇత్యర్థః

 అక్షాంశానాముత్తరమధ్యలగ్నస్య క్రాన్త్యంశానాం చ తుల్యత్వే

నతేః

 అపిశబ్దాత్సమ్భవః

 అభావ ఏవం తన్మూలభూతానాం నతాంశానామభావాత్ .. 1..

అథాభావస్థానాతిరిక్తస్థానే సమ్భవాత్ప్రతిపాదనం

ప్రతిజానీతే—

దేశకాలవిశేషేణ యథావనతిసమ్భవః ..

లమ్బనస్యాపి పూర్వాన్యదిగ్వశాచ్చ తథోచ్యతే .. 2..

సౌరదీపికా.

 దేశవిశేషేణ కాలవిశేషేణ

 నత్యుత్పత్తిర్గోలస్థిత్యా

 భవతి . చ పునః

 పూర్వాపరదిగనురోధాత్

 చకారాదేశ కాలవిశేషేణ

 హరిజస్యాపి సమ్భవో యథా భవతి

 తత్తుల్యేన’ నతిర్లమ్బనం చ ఆనయనద్వారా

 కథ్యతే .. 2 ..

అథ తత్రోపయుక్తాముదయాభిధామాహ—

లగ్నం పర్వాన్తనాడీనాం కుర్యాత్స్వైరుదయాసుభిః ..

తజ్జ్యాన్త్యాపక్రమజ్యాఘ్నీ లమ్బజ్యాప్తోదయాభిధా..3..

.

 స్వదేశయైః

 రాశ్యుదయాసుభిః

 పర్వాన్తఘటికానాం

 పర్వాన్తకాలిక

లగ్నం

 సాధయత్.

 అయనాశసంస్కృతస్య

లగ్నస్య భుజజ్యా

 పరమకాన్తిజ్యయా హతా

 లమ్బజ్యా భక్తాఫలం

 ఉదయ

సంజ్ఞికా స్యాత్ .. 3 ..

అథోపయుక్తాం మధ్యజ్యామాహ—

తదా లఙ్కోదయైర్లగ్నం మధ్యసంజ్ఞం యథోదితమ్ ..

తత్కాన్త్యక్షాంశసంయోగో దిక్సామ్యేఽన్తరమన్యథా .. 4 ..

శషం నతాంశాస్తన్మౌర్వీ మధ్యజ్యా సాభిధీయతే ..

.

 పర్వాన్తకాలే

 నిరక్షోదయైః

పూర్వోక్తప్రకారేణ నతఘటీద్వారా

 దశమ భావాత్మకం

 ఉదయం సాధ్యమ్ ..

 దిగైకత్వే

తత్క్రాన్త్య

 తస్య మధ్యలగ్నస్యాయనాంశసంస్కృతదశమలగ్నస్య క్రాన్త్యంశానాం స్వదేశాక్షాంశానాం చ యోగః కార్యః .

 దిగ్భేదే క్రాన్త్యక్షాంశోభిన్నదిక్త్వే సతి

 వియోగః కార్యః .

 శిష్టం

 సంస్కారదిక్కా నతాంశా భవన్తి .

 తేషాం నతాంశానాం జీవా కార్యా .

 మధ్యలగ్న నతాంశజ్యా

 మధ్యజ్యేతి నామ

 కథ్యతే .. 4 ..

అథాభ్యాం నతిసమ్బనోపయుక్తం దృక్క్షేపం దృగ్గతిం చాహ—

మధ్యోదయజ్యయాభ్యస్తా త్రిజ్యాప్తా వర్గితం ఫలమ్ ..5..

మధ్యజ్యావర్గవిశ్లిష్టం దృక్క్షేపః శేషతః పదమ్ ..

తస్త్రిజ్యావర్గవిశ్లేషాన్మూలం శంకుః స దృగ్గతిః..6..

సౌరదీపికా..

మధ్యజ్యా

ఉదయాభిధయా

 గుణితా

 త్రిజ్యయా భక్తా

 భజనఫలం

 స్వగుణితమ్ . ఫలస్య వర్గః కార్య ఇత్యర్థః .

 మధ్యజ్యావర్గేణాన్తరితం కార్యం

 శేషాత్ యత్

 మూలం స

 దృక్క్షేపసంజ్ఞః స్యాత్ .

 దృక్క్షేపవర్గత్రిజ్యావర్గయోరన్తరాత్

 పదం

 శంకుః స్యాత్ .

 శంకుః

 దృగ్గతిసంజ్ఞో భవతి ..5.6..

అథ గణిసుఖార్థం లాఘవాత్ దృగ్గతీ ఆహ—

నతాంశబాహుకోటిజ్యేఽస్ఫుటే దృక్షేపదృగ్గతీ ..

.

 దశమభావనతాంశానాం భుజకోటిజ్యే

 స్థూలే

 క్రమేణ దృక్క్షేపదృగ్గతిసంజ్ఞే భవతః . అర్థాన్నతాంశజ్యా దృక్క్షేపేస్తద్వర్గోనత్రిజ్యావర్గస్య మూలం దృగ్భాతిర్భవతి..

అథ లమ్బనానయనమాహ—

ఏకజ్యావర్గతశ్ఛేదో లబ్ధం దృగ్గతిజీవయా ..7..

మధ్యలగ్నార్కవిశ్లేషజ్యా ఛేదేన విభాజితా ..

రవీన్ద్వోర్లమ్బనం జ్ఞేయం ప్రాక్పశ్చాద్ఘటికాదికమ్ .. 8

సౌరదీపికా.

 ఏకరాశిజ్యావర్గాత్

 పూర్వోక్తదృగ్గత్యా భక్తాత్ యత్

 ఫలం భవేత్తత్

  ఛేదసంజ్ఞః స్యాత్ .

 అమాన్తకాలిక త్రిభోనలగ్నసూర్యయోరన్తరాంశజ్యా

 ఛేదసంజ్ఞేన

భక్త ఫలం

 త్రిభోనలగ్నరూపమధ్యలగ్నాత్పూర్వాపరవిభాగే

 సూర్యచన్ద్రయోః

 నాడ్యాదికం

 హరిజం

 బోధ్యమ్ ..6,  7 ..

అథ మధ్యగ్రహణకాలజ్ఞానార్థం తిథౌ లమ్బనసంస్కారం

సదసకృత్సాధ్యమిత్యాహ—

మధ్యలగ్నాధికే భానౌ తిథ్యన్తాత్ప్రవిశోధయేత్ ..

ధనమూనేఽసకృత్కర్మ యావత్సర్వం స్థిరీభవేత్ .. 9 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యే

 త్రిభోనలగ్నాధికే సతి

 దర్శతిథ్యన్తకాలాత్ పూర్వసాధితం లమ్బనం

 హీనం కుర్యాత్ .

 త్రిభోన లగ్నాత్సూర్యే న్యూనే సతి .

 తిథ్యన్తే యుతం కార్యమ్ . ఏవం

 గణితకర్మ

 పునః పునస్తావత్కార్య

 లమ్బనాది సర్వే గణితం యావత్కాల పర్యన్తం

 అవిలక్షణం భవేత్ .. 6 ..

అథ నతిసాధనమాహ—

దృక్క్షేపః శీతతిగ్మాంశ్యోర్మధ్యభుక్త్యన్తరాహతః..

తిథిఘ్నత్రిజ్యయా భక్తో లబ్ధం సావనతిర్భవేత్ ..1

సౌరదీపికా.

 పూర్వానీతో దృక్క్షేపః

 చన్ద్రార్కయోః

 మధ్యమగత్యోరన్తరేణ గుణితః

 పఞ్చదశగుణితత్రిజ్యయా

 హృతః

 యత్కలాదిఫలం

 దేశకాలవిశేషేణ గోలాసిద్ధా

 కలాదికా నతిః

 స్యాత్ .. 10 ..

అథ ప్రకారాన్తరాభ్యాం నతిసాధనమాహ—

దృక్క్షేపాత్సప్తతిహృతాద్భవేదావనతిః ఫలమ్ ..

అథవా త్రిజ్యయా భక్తాత్సప్తసప్తకసంగుణాత్ .. 11..

.

 పూర్వానీతదృక్క్షేపాత్

 సప్తత్యా భక్తాత్

 కలాదిఫలం

 ప్రకారాన్తరేణ

 నతిః

 స్యాత్ .

 ప్రకారాన్తరేణ

 సప్తానాం సప్తకం సప్తవారమావృత్తిరేకోనపఞ్చాశ దిత్యర్థః తేన గుణితాదృక్క్షేపాత్

త్రిభజ్యయా

 ఫలం కలాదికా నతిః స్యాత్ .. 11 ..

అథ నతేర్దిజ్ఞానం స్పష్టవిక్షేపం చాహ—

మధ్యజ్యాదిగ్వశాత్సా చ విజ్ఞేయా దక్షిణోత్తరా ..

సేన్దువిక్షేపదిక్సామ్యేయుక్తా విశ్లేషితాన్యథా ..12..

.

 అవనతిః

 మధ్యజ్యాయా దిగనురోధాత్

 యామ్యోత్తరార్థాత్మధ్యజ్యా చేద్దక్షిణా తదా  నతిరపి దక్షిణా చేదుత్తరాతదోత్తరా

 బోధ్యా .

 దక్షిణోత్తరావనతిః

 చన్ద్రశరదిక్తుల్యే . నతిచన్ద్రశరయోరేకదిక్త్వే

 చన్ద్రశరేణ యుతా .

 దిగ్భేదే

 అన్తరితా నతిః స్పష్టశరరూపా స్యాత్ .. అత్ర చన్ద్రవిక్షేపో మధ్యగ్రహణకాలిక ఇతి జ్ఞేయమ్ .. 12 ..   .

అథ స్థిత్యర్ధాద్యానయనమాహ—

తయా స్థితివిమర్దార్ధగ్రాసాద్యం తు యథోదితమ్ ..

ప్రమాణం వలనాభీష్టగ్రాసాది హిమరశ్మివత్ .. 13..

.

 విక్షేపసంస్కృతయా నత్యా

  స్థిత్యర్ధవిమర్ధగ్రాసాః . ఆద్యశబ్దాత్స్పర్శమోక్షసమ్మీలనోన్మీలనం .

చ గ్రాహ్యం

 చన్ద్రగ్రహణే యథాక్తం తథా

 మతం సాధ్యమిత్యర్థః .

 వలనాభీష్టగ్రాసాః . ఆదిశబ్దాదిష్టగ్రాసాదిష్టకాలానయనమ్ .

 చన్ద్ర గ్రహణోక్తరీత్యా సమానేయమిత్యర్థః .. 13 ..

అథ స్థిత్యర్ధవిమర్దార్ధే చ విశేషమాహ—

స్థిత్యర్ధేనాధికాత్యాగ్వత్తిథ్యన్తాల్లమ్బనం పునః

గ్రాసమోక్షోద్భవం సాధ్యం తన్మధ్యహరిజాన్తరమ్ .. 14..

ప్రాక్కపాలేఽధికం మధ్యాద్భవేత్ప్రాగ్గ్రహణం యది ..

మౌక్షికం లమ్బనం హీనం పశ్చార్ధే తు విపర్యయః .. 15..

తదా మోక్షస్థితిదలే దేయం ప్రగ్రహణే తథా ..

హరిజాన్తరకం శోధ్యం యత్రైతత్స్యాద్విపర్యయః .. 16..

ఏతదుక్తం కపాలైక్యే తద్భేదే లమ్బనైకతా ..

స్వేస్వే స్థితిదలే యోజ్యా విమర్దార్ధేఽపిచోక్తవత్..17..

 గణితాగతదర్శాన్తకాలాత్

 స్పార్శికస్థిత్యర్ధేన హీనాత్ , మౌక్షికస్థిత్యర్థేన చ యుతాత్

 ఏకజ్యావతశ్ఛేద ఇత్యాది ప్రకారేణ

 స్పర్శమోక్షకాలికం

 హరిజం

 అసకృత్

కార్యమ్ .

 త్రిభోనలగ్నాత్పూర్వభాగే . త్రిభోనలగ్నాధికే

 మధ్యకాలికలమ్బనాత్

 స్పర్శకాలికలమ్బనం

 చేత్

 మహాన్

స్యాత్

 మోక్షకాలికం

 హరిజం

 న్యూన భవేత్ .

త్రిభోనలగ్నాత్పశ్చిమభాగే, త్రిభోనలగ్నాదూనే రవౌ తు

 విపర్యాసో భవేత్ . మధ్యకాలికలమ్బనాత్స్పర్శకాంతి లమ్బనం న్యూనం మోక్షకాలికలమ్బనమధికమిత్యర్థః .

 .

 స్పర్శమధ్యమోక్షకాలికలమ్బనాన్తరం

 మోక్షస్థిత్యర్ధే

 యోజ్యమ్ .

 స్పర్శస్థిత్యః

 దేయమిత్యర్థః .

 యస్మిన్ కాలే

 ఉక్తవైపరీత్యం

 భవేత్ . ప్రాక్కపాలే మధ్యా కాలిక లమ్బనాత్స్పార్శికలమ్బనం న్యూనం మౌక్షికలమ్బనమధికమ్, పశ్చిమకపాలే తు మధ్యకాలికలమ్బనాత్స్పార్శికలమ్బనమధికం మౌక్షికలమ్బనం న్యూనం స్యాదిత్యర్థః . తత్ర

 సాధితం

 లమ్బనాన్తర మోక్షస్థితిదలే మధ్యమోక్షకాలికలమ్బనాన్తరమ్, స్పార్శికస్థితి మధ్యస్పర్శకాలికలమ్బనాన్తరమిత్యర్థః

 అపనేయమ్

 లమ్బనాన్తరం

 స్పర్శమధ్యయోర్మధ్యమోక్ష యోర్వా కపాలాభిన్నే ఉక్తలమ్బనే యోజ్యే శోధ్యే వేతి ప్రతిపాదిత

 స్పర్శమధ్యయోర్మధ్యమోక్షయోర్భేదే కపాలభేదే

 ఉక్తలమ్బనయోరైక్యమ్ . ఏవం స్పర్శమోక్షస్థిత్యర్ధే స్పష్టే భవతః .

 మర్దార్ధేఽపి

 స్థిత్యర్ధేనాధికాదిత్యాదిరీత్యా

 నిజే నిజే

 స్థిత్యర్ధే మర్దార్ధగ్రహణేన ప్రోక్తరీత్యా

మిశ్రితా కార్యేతి శమ్ ..14.15.16.17 ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరర

పికాయో పఞ్చమః సూర్యగ్రహణాధికారః సమాప్తః .. 5 ..

6 అథ ఛేద్యకాధికారః.

తత్ర తం సప్రయోజనం ప్రతిజానీతే—

న ఛేద్యకమృతే యస్మాద్భేదా గ్రహణయోః స్ఫుటాః..

జ్ఞాయన్తే తత్ప్రవక్ష్యామి ఛేద్యకజ్ఞానముత్తమమ్ .. 1..

- సౌరదీపికా.

 యస్మాత్కారణాత్

 చన్ద్రసూర్యగ్రహణయో

 కస్యాం దిశి స్పర్శమోక్షౌ సమ్మీలనోన్మీలనే గ్రస్తోంఽశ కియానిత్యాదిభేదాః

 వాస్తవాః

 గోలస్థితి ప్రదర్శకః ప్రకారశ్ఛేద్యకపదవాచ్యస్తం

 వినా . ఛేద్యకవ్యతిరేకే ణేత్యర్థః .

 న బుధ్యన్తే తస్మాత్కారణాత్

 తత్ శ్రేష్ఠం

 పరిలేఖసాధకగ్రన్థం సూర్యాంశపురుషోఽహం

 కథయామి .. 1 ..

అథ వలనవృత్తస్య పరిలేఖమాహ—

సుసాధితాయామవనౌ బిన్దుం కృత్వా తతో లిఖేత్ ..

సప్తవర్గాంగులేనాదౌ మణ్డలం వలనాశ్రితమ్ .. 2..

సౌరదీపికా.

 జలవత్సమీకృతాయామ్

 భూమౌ

 అభీష్టస్థానే వృత్తమధ్యజ్ఞాపకచిహ్నం

 విధాయ

 చిహ్నాత్

 ఏకోనపఞ్చాశదంగులమితేన వ్యాసార్ధేన

 ప్రథమం

 వలనాశ్రయీభూతం వలన దానార్థం

 వృత్తం

 రచయేత్ . గణక ఇతి

శేషః .. 2 ..

అక ద్వితీయతృతీయవృత్తే ఆహ—

గ్రాహగాహ్యకయోగార్ధసమ్మితేన ద్వితీయకమ్ ..

మణ్డలం తత్సమాసాఖ్యం గ్రాహ్యార్ధేన తృతీయకమ్ .. 3..

సౌరదీపికా.

 గ్రాహ్యగ్రాహకబిమ్బయో ర్యోగార్ధేన

 ద్వితీయమేవ ద్వితీయకం

 వృత్తం

 రచయేత్

 ద్వితీయవృత్తం

 సమాససంజ్ఞం జ్ఞేయమ్ .

 గ్రాహ్యబిమ్బస్య మానార్ధేన

 తృతీయవృత్తం లిఖేత్ .. 3 ..

అథ తవృత్తషు దివసాధనం స్పర్శమోక్షదినియమం చాహ—

యామ్యోత్తరాప్రాచ్యపరాసాధనం పూర్వవద్దిశామ్ ..

ప్రాగిన్దోర్గ్రహణం పశ్చాన్మోక్షోఽర్కస్యవిపర్యయాత్ ..4..

సౌరదీపికా.

అష్టదిశాం మధ్యే

 దక్షిణోత్తరాపూర్వాపరాయాశ్చ సాధనం

 త్రిప్రశ్నాధికారోక్తవత్కార్యమ్ .

 చన్ద్రస్య

 పూర్వదిశి

 గ్రహణారమ్భో భవతి .

 పశ్చిమాదశి

 గ్రహణాన్తో భవతి .

 సూర్యస్య

 దిగ్విపర్యయాత్ . పశ్చిమదిశి స్పర్శః పూర్వస్యాం మోక్షో భవతీత్యర్థః .. 4 ..

అథ వలనవృత్తే వలనదానమాహ—

యథాదిశం ప్రాగ్గ్రహణం వలనం హిమదీధితేః ..

మౌక్షికం తు విపర్యస్తం విపరీతమిదం రవేః ..5..

సౌరదీపికా.

 చన్ద్రస్య

 స్పార్శికం

 హరిజం

 పూర్వచిహ్నాద్యథాదిశం దక్షిణం చేద్దక్షిణాభిముఖముత్తరం చేదుత్తరాభిముఖం పూర్వాపరసూత్రాదర్ధజ్యావద్వలనాశ్రితవృత్తే దేయమ్ .

 మౌక్షిక వలనం తు

 విపరీతం పశ్చిమచిహా పూర్వాపరసూత్రాద్దేయమ్ .

 వలనం

 సూర్యస్య

 వ్యస్తం దేయమ్ . మౌక్షికం వలనం పూర్వచిహ్నా‌ద్దక్షిణం చేద్దక్షిణాభిముఖముత్తరం చేదుత్తరాభిముఖం దేయం స్పార్శికం వలనం పశ్చిమచిహ్నాద్దక్షిణం చేదుత్తరాభిముఖము తరం చేద్దక్షిణాభిముఖ దేయమిత్యర్థః .. 5 ..

అథ శరదానమాహ—

వలనాపానయేన్మధ్యం సూత్రం యద్యత్ర సంస్పృశేత్ ..

తత్సమాసే తతో దేయౌ విక్షేపౌ గ్రాసమౌక్షికౌ .. 6 ..

సౌరదీపికా.

 స్పార్శికమౌక్షికవలనయోరపాత్

 వృత్తస్య మయం కేన్ద్రం ప్రతి

 రేఖాత్మక సూత్రం

 రచయేత్ .

 తత్సూత్రం

 సమాససంజ్ఞకే ద్వితీయవృత్తే

 యస్మిన్ప్రదేశే

 స్పర్శ కుర్యాత్

 తస్మాత్ప్రదేశాత్స మాసవృత్తే

 స్పర్శమోక్షకాలికో

 శరౌ

 అర్ధజ్యావత్ యథాదిశం దేయౌ .. 6..

అథ స్పర్శమోక్షస్థానశానమాహ—

విక్షేపాగ్రాత్పునః సూత్రం మధ్యవిన్దుం ప్రవేశయేత్ ..

తగ్రాహ్యబిన్దుసంస్పర్శాద్ గ్రాసమోక్షౌ వినిర్దిశేత్..7..

.

 శరామాత్

 ద్వితీయవారం

రేఖారూపసూత్రం

 వృత్తస్య కేన్ద్రం ప్రతి

 ప్రవిష్టం కుర్యాత్ .. నయేదిత్యర్థః .

 తత్సూత్రగ్రాహ్యబిమ్బపరిధ్యో సమ్పాతాత్

స్పర్శమోక్షౌ

 కథయేత్ .. 7 ..

అథ గ్రహణే విక్షపస్య దిగ్ఖ్యవస్థాం మధ్యగ్రహణజ్ఞానార్థ

మధ్యకాలికవలనదానం చాహ—

నిత్యశోఽర్కస్య విక్షేపాః పరిలేఖే యథాదిశమ్ ..

విపరీతాః శశాఙ్కస్య తదశాదథ మధ్యమమ్ .. 8 ..

వలనం ప్రాఙ్ముఖం దేయం తద్విక్షేపైకతా యది ..

భేదే పశ్చాన్ముఖం దేయమిన్దో నోవిపర్యయాత .. 6 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య గ్రహణే

 చన్ద్రస్య విక్షేపాః

 గ్రహణభేదదర్శనప్రకారే

నిత్యం

 యథాస్థితదిశం జ్ఞేయాః .

 చన్ద్రస్య గ్రహణే చన్ద్రవిక్షేపాః

 విపరీతదిక్కాః . దక్షిణాశ్చేదుత్తరా ఉత్తరా రచేద్దక్షిణా జ్ఞేయా ఇత్యర్థః .

 అనన్తరం

 మధ్యగ్రహణకా లికవిక్షేపదిగనురోధాత్ . సూర్యగ్రహణే మధ్యగ్రహణకాలికస్పష్టశరదిక్చి హ్రాచన్ద్రగ్రహణే మధ్యకాలికవిక్షేపదిగ్విపరీతదిచిహ్నాదిత్యర్థః .

 యహీత్యర్థః .

 మధ్యగ్రహణ కాలికవలనశరదిశోరైక్యతా చేత్తదా

 గ్రహణమధ్యకాలిక

 స్ఫుటవలనం

 పూర్వచిహ్నసమ్ముఖం

 దానం కుర్యాత్ .

 వలనశరయోర్దిగ్భేదే

 పశ్చిమచిహ్నాభిముఖం

 దానం కుర్యాత్ . ఏవమ్

 చన్ద్రస్య వలనదానక్రమముక్తమ్ .

 సూర్యస్య

 ఉక్తవైపరీత్యాత్ . ఏకదిశి పశ్చిమచిహ్నాభిముఖం భిన్నదిశి పూర్వదిచిహ్నాభిముఖం దేయమిత్యర్థః .. 8 ..6..

అథ మధ్యగ్రహణపరిలేఖమాహ—

వలనాగ్రాత్పునః సూత్రం మధ్యబిన్దుం ప్రవేశయేత్ ..

మధ్యసూత్రేణ విక్షేపం వలనాభిముఖం నయేత్ .. 10..

విక్షేపామాల్లిఖేద్వృత్తం గ్రాహకార్ధేన తేన యత్ ..

గ్రాహ్యవృత్తం సమాక్రాన్తం తద్గ్రస్తం తమసా భవేత్ ..11..

సౌరదీపికా.

 మధ్యకాలికవలనాగ్రాత్

 ద్వితీయవారం

 వృత్తస్య కేన్ద్ర ప్రతి

 రేఖాం

 నయేదిత్యర్థః .

 అనేన సూత్రేణ

 - మధ్యవలనామాభిముఖం

 మధ్యవిక్షేపం

 ప్రాపయేత్ . వృత్తస్య కేన్ద్రాదిత్యర్థః .

 శరాగ్రాత్

 గ్రాహకబిమ్బస్య మానార్ధేన

 మణ్డలం

 రచయేత్ .

 వృత్తేన

 యన్మితం

 ఛాద్యవృత్తం

 వ్యాప్తం

 తన్మితం

 అన్ధకారేణ ఛాదకేన

 ఆచ్ఛాదితం

 స్యాత్ .. 10 .. 11 ..

పూర్వాపరకపాలభేదేన పరిలేఖే విశేషమాహ—

ఛేద్యకం లిఖతా భూమౌ ఫలకే వా విపశ్చితా..

విపర్యయో దిశాం కార్యః పూర్వాపరకపాలయోః..12..

సౌరదీపికా.

 సమభూమౌ

 అథవా

 కాష్ఠపట్టికాయాం

 పరిలేఖం

 గణకేన

 తత్త్వజ్ఞేన

 పూర్వాదిదిశాం

 ప్రాక్పశ్చిమకపాలయోః

 వ్యత్యాసః

 సంపాదయేత్ పూర్వకపాలే యథా దిశాం పరిలేఖం కృతం తథా పశ్చిమకపాలేన కార్యమ్ . కిన్తు పశ్చిమకపాలే విలోమక్రమేణ దిగఙ్కనం కార్యమిత్యర్థః .. 12 ..

అథానాదేశ్యగ్రహణమాహ—

స్వచ్ఛత్వాద్వాదశాంశోఽపి గ్రస్తశ్చన్ద్రస్య దృశ్యతే ..

లిప్తాత్రయమపి గ్రస్తం తీక్ష్ణత్వాన్న వివస్వతః.. 13..

.

 ఇన్దుమణ్డలస్య

 ద్వాదశభాగః

 ఆచ్ఛాదితోఽపి

 గ్రస్తాతిరిక్త సంపూర్ణదృశ్యబిమ్బస్య ప్రకాశమానత్వాత్

 గ్రస్తోంఽశః న దృశ్యతే సంపూర్ణదృశ్యబిమ్బముజ్జ్వలం దృశ్యతే . తత్ర గ్రహణం న వదేదిత్యర్థః .

 సూర్యస్య

 కలాత్రయం

 ఛాదకబిమ్బేనాచ్ఛాదితమపి

 సూర్యస్య తేజస్తైక్ష్ణ్యాల్లో కనయనప్రతిఘాతత్వాచ్చేత్యర్థః .

 న భాసతే . సంపూర్ణ బిమ్బం ప్రకాశమానమేవ భాసత ఇత్యర్థః .. వృద్ధవశిష్ఠేన తు-"గ్రస్తం శశాంకస్య కలాద్వయం చేత్కలాత్రయం భానుమతో న లక్ష్యమ్ . తత్కిఞ్చిదూనం హ్యుదయా స్తకాలే లక్ష్యం యతస్తౌ కరగుమ్ఫహీనౌ-" ఇత్యుక్తమ్ .. 13 ..

అథేష్టగ్రాసపరిలేఖార్థం గ్రాహకమార్గజ్ఞానమాహ—

స్వసంజ్ఞితాస్త్రయః కార్యా విక్షేపాగ్రేషు విన్దవః..

తత్ర ప్రాఙ్మధ్యయోర్మధ్యే తథా మౌక్షికమధ్యయోః..14..

లిఖేన్మత్స్యౌ తయోర్మధ్యాన్ముఖపుచ్ఛవినిఃసృతమ్ ..

ప్రసార్య సూత్రద్వితయం తయోర్యత్ర యుతిర్భవేత్ .. 15 ..

తత్ర సూత్రేణ విలిఖేచ్చాపం బిన్దుత్రయస్పృశా ..

స పన్థా గ్రాహకస్యోక్తో యేనాసౌ సమ్ప్రయాస్యతి ..16..

సౌరదీపికా.

 స్పర్శమధ్యమోక్షకాలికశరాగ్రేషు

 స్పర్శమధ్యమోక్షసంజ్ఞితాః

 స్పర్శశరాగ్రే స్పర్శబిన్దు మధ్యశరాగ్రే మధ్యబిన్దుర్మోక్షశరాగ్రే మోక్షబిన్దురితి త్రయో బిన్దవః . గణకేన

 విధేయాః .

 బిన్దుత్రయేషు

 స్పర్శమధ్యబిన్ద్వోః

 అన్తరాలే

 మోక్షమధ్యబిన్ద్వోః

 అన్తరాలే

 మత్స్యద్వయం

 రచయేత్ .

 మత్స్యయోః

 గర్భాత్

ముఖపుచ్ఛ

 ముఖపుచ్ఛాభ్యాం నిష్కాసితం

 ద్వే సూత్రే

 అగ్రేఽపి స్వమార్గే నిఃసార్య

 స్వస్వమార్గే ప్రసారితసూత్రయోః

 యస్మిన్స్థానే

 యోగః

 స్యాత్

 తస్మిన్స్థానే కేన్ద్రం ప్రకల్ప్య

 బిన్దుత్రయాణాం స్పర్శ కుర్వతా

 వ్యాసార్ధరూపేణ

 ధనుః

 కుర్యాదిత్యర్థః .

 చాపాత్మకః

 ఛాదకస్య

 మార్గః

 కథితః .

 మార్గేణ

 గ్రాహకః

 గమిష్యతిః.. 14 . 15 . 16 ..

అథేష్టగ్రాసపరిలేఖమాహ—

గ్రాహ్యగ్రాహకయోగార్ధాత్పోజ్ఝ్యేష్టగ్రాసమాగతమ్ ..

అవశిష్టాంగులసమాం శలాకాం మధ్యబిన్దుతః ..17..

తయోర్మార్గోన్ముఖీం దద్యాద్ గ్రాసతః ప్రాగ్గ్రహాశ్రితామ్ ..

విముఞ్చతో మోక్షదిశి గ్రాహకార్ధేనమేవ సా ..18..

స్పృశేద్యత్ర తతో వృత్తం గ్రాహకార్దేన సంలిఖేత్ ..

తేన గ్రాహ్యాద్యదాక్రాన్తం తత్తమోగ్రస్తమాదిశేత్ ..16..

సౌరదీపికా.

 ఛాయచ్ఛాదకబిమ్బమానయోర్యోగార్ధాత్

 గ్రహణాధికారోక్తప్రకారావగతమ్

 ఇష్ట కాలికాభీష్టగ్రాసం

 త్యక్త్వా

 శేషాఙ్గులప్రమాణాం

 యష్టిం

 వృత్తత్రయమధ్య కేన్ద్రబిన్దోః సకాశాత్

 స్పర్శమోక్షవిక్షేపాగ్రయోః

 మార్గరేఖాభిముఖీ

 మధ్యగ్రాసతః

 పూర్వకాలే ఇష్టగ్రాసే సతి

 స్పర్శశరాగ్రసమ్బన్ధిమార్గచాప రేఖాసక్తాం

 మధ్యాదనన్తరం మోక్షాత్ప్రాక్స్థితస్యాభీష్ట గ్రాసస్య

 మోక్షవిక్షేపాగ్రసమ్బన్ధిమార్గచాపరేఖాయాం సక్తాం రేఖారూపశలాకాం

 దానం కుర్యాత్ .

 శలాకా

 గ్రాహకమార్గచాపరేఖాం

 యస్మిన్భాగే

 స్పర్శం కుర్యాత్

 తస్మాత్ప్రదేశాదేవ

 గ్రాహకబిమ్బస్య మానార్ధరూపవ్యాసార్ధేన

 మణ్డలం

 సమ్యక్ప్రకారేణ రచయేత్ .

 వృత్తేన

 యన్మితం వృత్తభాగం

 వ్యాప్తం

 తన్మితం గ్రాహ్యవృత్తాంశం

 తమసా ఛాదకబిమ్బేన భూభయేత్యర్థః అస్త మాచ్ఛాదితమ్

 కథయేత్ .. 17 .. 18 ..19..

అథ నిమీలనపరిలేఖమాహ—

మానాన్తరార్ధేన మితాం శలాకాం గ్రాసదిఙ్ముఖీమ్ ..

నిమీలనాఖ్యాం దద్యాత్సా తన్మార్గేయత్రసంస్పృశేత్ ..20..

తతో గ్రాహకఖణ్డేన ప్రాగ్వన్మణ్డలమాలిఖేత్ ..

తద్భాగ్రామణ్డలయుతిర్యత్ర తత్ర నిమీలనమ్ .. 21..

సౌరదీపికా.

 గ్రాహ్యగ్రాహకబిమ్బమానయోరన్తరార్ధేన

 తుల్యాం

 నిమీలనసంజ్ఞకాం

 రేఖారూపశలాకాం

 స్పర్శశరాగ్రాభిముఖీం మధ్యబిన్దోః సకాశాత్

 దానం కుర్యాత్ .

 శలాకా

 గ్రాహకమార్గే

 యస్మిన్ప్రదేశే

 సంలగ్నా స్యాత్

  తస్మాత్ప్రదేశాత్

 గ్రాహకబిమ్బమానార్ధేన

 పూర్వోక్తవత్ . యథేష్టగ్రాసార్థే వృత్తం కృతం తద్వత్

 వృత్తమ్

 కుర్యాదిత్యర్థః

 లిఖితవృత్తగ్రాహ్యవృత్తయోర్యోగః

 యస్మిన్ప్రదేశే భవేత్

 తస్మిన్ప్రదేశే

 గ్రాహ్యబిమ్బస్య నిమజ్జనం స్యాత్ ..20..21..

అథోన్మీలనపరిలేఖమాహ—

ఏవమున్మీలనే మోక్షదిఙ్ముఖీ సంప్రసారయేత్ ..

విలిఖేన్మణ్డలం ప్రాగ్వదున్మీలనమథోక్తవత్ .. 21 ..

సౌరదీపికా. .

 ఉన్మీలనజ్ఞానాయేత్యర్థః .

 మానాన్తరార్ధమితాం శలాకాం మధ్యబిన్దోః సకాశాత్

 మోక్ష శరాగ్రాభిముఖీ

 సమ్యక్ప్రకారేణ కుర్యాదిత్యర్థః .

 పూర్వవత్ మౌక్షికమార్గదత్తశలాకాయోగస్థానాత్

 గ్రాహకవృత్తం

 రచయేత్ .

 అనన్తరమ్

 పూర్వోక్తవత్ . గ్రాహ్యగ్రాహకయోగదిశీత్యర్థః

 గ్రాహ్య బిమ్బస్యోన్మజ్జనం స్యాత్ .. 22 ..

అథ గ్రహణే చన్ద్రస్య వర్ణానాహ—

అర్ధాదూనే స ధూమ్రం స్యాత్కృష్ణమర్ధాధికం భవేత్ ..

విముశ్చతః కృష్ణతామ్రం కపిలం సకలగ్రహే .. 23 ..

సౌరదీపికా.

 అర్ధబిమ్బాత్

 అల్పే అస్తే సతి

 అస్తభాగః

 చన్ద్రబిమ్బం ధూమ్రవర్ణం

 భవేత్ .

 అస్తబిమ్బమర్ధాధికం చేత్తదా

 చన్ద్రబిమ్బకృష్ణవర్ణం

 స్యాత్ .

 ముచ్యమానస్య . పాదోనబిమ్బాధికగ్రస్తబిమ్బస్య

 శ్యామరక్తమిశ్రవర్ణః స్యాత్ .

 సమ్పూర్ణగ్రహణే

 పిశఙ్గవర్ణబిమ్బం భవేత్ . అత్ర భూమాయాస్తేజోఽమావతయా చన్ద్రాచ్ఛాదకత్వాదేత వర్ణాః సమ్భవన్తి . సూర్యస్య తు చన్ద్రో జలగోలరూప ఆచ్ఛాదకః స దర్శాన్తాదివశేఽస్మద్దృశ్యార్ధే సదా కృష్ణ ఏవేతి కృష్ణ ఏవ సూర్యస్య గ్రస్తోఽశః సర్వదా . అత ఏవాపికృతత్వాద్భగవతా సూర్యస్య వర్ణో నోక్తః .. 23..

అథోక్తచ్ఛేధకస్య గోప్యత్వమాహ—

రహస్యమేతద్దేవానాం న దేయం యస్య కస్యచిత్ ..

సుపరీక్షితశిష్యాయ దేయం వత్సరవాసినే .. 24..

సౌరదీపికా.

 గ్రహణచ్ఛేచకం

 అమరాణామపి

 గోప్యం వస్తువర్తతే . అత‌ఏవ

 యస్మై కస్మైచిదపరీక్షితాయ

 న దాతవ్యమ్ . కిన్తు

 సుష్టు పరీక్షితః సుపరీక్షితః స చాసౌ శిష్యరచ తస్మై

 యః వర్షపర్యన్తం స్వసమీపే వాసం కరోతి  తస్మై . వర్షపర్యన్తం తత్సఙ్గత్యా తస్య తత్త్వతయా జ్ఞానం భవతీతి హేతునా "వత్సరవాసినే" ఇతి విశేషణం దత్తమ్ . ఏతాదృశాయ సదాచరణశీలాయ

 దాతవ్యమ్ .. 24 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపికాయాం షష్ఠశ్ఛేధకాధికారః సమాప్తః .. 6 ..

7 అథ గ్రహయుత్యధికారః.

తత్ర యుతిభేదానాహ—

తారాగ్రహాణామన్యోన్యం స్యాతాం యుద్ధసమాగమౌ ..

సమాగమః శశాఙ్కేన సూర్యేణాస్తమనం సహ ..1..

- సౌరదీపికా.

 భౌమాదిపఞ్చఖేటానామ్

 పరస్పరం

 వక్ష్యమాణలక్షణభిన్నౌ

 భవేతామ్ .

 చన్ద్రేణ

 పఞ్చతారాణాం యోగః

 సమాగమసంజ్ఞః స్యాత్ .

 అర్కేణ సహ భౌమాదిపఞ్చతారాణామన్యతమస్య చన్ద్రస్య వా యదా యోగస్తదా

 అదర్శనం పూర్ణాస్తగతత్వం భవతీత్యర్థః ..1..

అథ యుతేర్గతైష్యత్వమాహ—

శీఘ్రే మన్దాధికేఽతీతః సంయోగో భవితాన్యథా ..

ద్వయోః ప్రాగ్యాయినోరేవం వక్రిణోస్తు విపర్యయాత్ ..2..

ప్రాగ్యాయిన్యధికేఽతీతో వక్రిణ్యేష్యః సమాగమః ..

.

 యయోర్గ్రహయోర్యోగోఽభిమతస్తయోర్మధ్యే యః శీఘ్రగతిర్గ్రహస్తస్మిన్

 మన్దగతిగ్రహాదధికే సతి

 తయోర్యుతి సంజ్ఞః

 గతో జ్ఞేయః .

 శీఘ్రగతిగ్రహాన్మన్ద గతిగ్రహేంఽధికే సతి

 ఏంష్యః సంయోగో జ్ఞేయః .

 ఉక్తలక్షణయోః

 పూర్వగతికయోః

 గ్రహయోర్భవతి .

 వక్రగతిగ్రహయోః

 తుకారాద్గతైష్యత్వం

 ఉక్తవైపరీత్యాద్భవతి .

 పూర్వగతిగ్రహే

 వక్రగతిగ్రహాదధికే సతి

 గతయోగః .

 వక్రగతిగ్రహే పూర్వగతిగ్రహాదధికే సతి

 గమ్యః

 యోగః స్యాత్ .. 2..

అథ యుతికాలే తుల్యగ్రహయోరానయనం యుతికాలస్య గతైష్య  దినాద్యానయనం చాహ—

గ్రహాన్తరకలాః స్వస్వభుక్తిలిప్తాసమాహతాః..3..

భుక్త్యన్తరేణ విభజేదనులోమవిలోమయోః..

ద్వయోర్వక్రిణ్యథైకస్మిన్ముక్తియోగేన భాజయేత్ .. 4..

లబ్ధం లిప్తాదికం శోధ్యం గతే దేయం భవిష్యతి ..

విపర్యయాద్వక్రగత్యోరేకస్మింస్తు ధనవ్యయౌ .. 5..

సమలిప్తౌ భవేతాం తౌ గ్రహౌ భగణసంస్థితౌ ..

వివరం తద్వదుద్ధృత్య దినాది ఫలమిష్యతే .. 6..

సౌరదీపికా.

 యుతిసమ్బన్ధిగ్రహయోరభీష్టైకకాలిక్యోరన్త రకలాః

 పృథక్ పృథక్ స్వస్వగతిక కలాభిర్గుణితాః

 మార్గగయోర్వక్రగయోర్వేత్యర్థః

 గ్రహయోః

 స్పష్టభుక్త్యన్తరేణ

 గణకో భజేత్ .

 ద్వయోర్మధ్య ఏకతరే

 వక్రగతిగ్రహే సతి

 గతియోగేన

  హరేదిత్యర్థః .

 గతయోగే

 ఫలం కలాదికం స్వం స్వం

 పూర్వగతిగ్రహయోర్హీనం

  ఏష్యయోగే

 యోజ్యమ్ .

 వక్రగతిగ్రహయోః స్వం స్వం ఫలం

 ఉక్తవైపరీత్యాత్కార్యమ్ . గతయోగే యోజ్యమేష్యయోగే హీనమిత్యర్థః .

 ద్వయోర్మధ్య ఏకతరే వక్రిణి తు స్వ స్వఫలే

 యుతహీనౌ కార్యౌ . ఏవం కృతే సతి

 యుతిసమ్బన్ధినౌ

 రాశ్యధిష్ఠితచక్రస్థితౌ రాశ్యాద్యాత్మకౌ

 ఖేటౌ

 సమకలౌ

 స్యాతామ్ .

 అభీష్టైకకాలికగ్రహయోరన్తరం

 పూర్వోక్తవత్ . భుక్త్యన్తరరూపహరేణేత్యర్థః

 భక్త్వా

 దినఘటికేత్యాది

 గతైష్యయుతివశాద్గతైష్యఫలమ్

ఇష్యతే. ఉచ్యత ఇత్యర్థః .. 3. 4 . 5 . 6..

అథ దృక్కర్మార్థముపకరణాని సాధ్యానీత్యాహ—

కృత్వా దినక్షపామానం తథా విక్షేపలిప్తికాః..

నతోన్నతం సాధయిత్వా స్వకాల్లగ్నవశాత్తయోః .. 7..

సౌరదీపికా!

 సమయోర్గ్రహయోః

 స్వస్వక్రాన్తి వశాచ్చరాసుభిః

 దినరాత్రి మానం

 సాధయిత్వా

 శరకలాః

 ప్రసాధ్యేత్యర్థః .

 స్వకీయలగ్నవశాత్

 నతోన్నతకాలం

 సాధనం కృత్వా వక్ష్యమాణం దృక్కర్మ కార్యమిత్యర్థః .. 7 ..

అథాక్షదృక్కర్మ తత్సంస్కారచాహ—

విషువచ్ఛాయయాభ్యస్తాద్విక్షేపాద్ద్వాదశోద్ధృతాత్ ..

ఫలం స్వనతనాడీఘ్నం స్వదినార్ధవిభాజితమ్ ..8..

లబ్ధం ప్రాచ్యామృణం సౌమ్యాద్విక్షేపాత్పశ్చిమే ధనమ్ ..

దక్షిణే ప్రాక్కపాలే స్వం పశ్చిమే తు తథా క్షయః ..6..

సౌరదీపికా.

 పలభయా

 గుణితాత్

 పూర్వసాధితగ్రహవిక్షేపాత్

 ద్వాదశభిర్భక్తాత్

 లబ్ధం

 స్వకీయనతఘటికాభిర్గుణితం

 స్వకీయేన దినార్ధేన రాత్రౌ . రాత్ర్యర్ధేన భక్తమిత్యర్థసిద్ధమ్ . ఉక్తరీత్యా

 ఉత్తరాత్

 శరాత్

 కాలాదిఫలం

ప్రాచ్యా ప్రాక్క పాలే

 గ్రహే హీనం

 పశ్చిమకపాలే

 యోజ్యమ్ .

 యామ్యే తు

 శరే సతి

 పూర్వకపాలే

 ధనం

 పశ్చిమకపాలే

 హీనం కార్యమ్ .. 8 ..

అథాయనదృక్కర్మాహ—

సత్రిభగ్రహజక్రాన్తిభాగఘ్నాః క్షేపలిప్తికాః..

వికలాః స్వమృణం క్రాన్తిక్షేపయోర్భిన్నతుల్యయోః ..10..

సౌరదీపికా.

 సత్రిభగ్రహస్య క్రాన్త్యశైర్గుణితాః

 శరకలాః

 ఆయన దృక్కర్మవికలా భవన్తి . తా గ్రహే వికలాస్థానే

 భిన్నైకదిక్కయోః

 సత్రిభగ్రహక్రాన్తిగ్రహశరయోః క్రమేణ .

 కార్యాః క్రాన్తిక్షేపయోర్భిన్నదిక్త్వే గ్రహే యోజ్యాః దిగైకత్వే సతి . రహితా కార్యా ఇత్యర్థః ..10..

అథ ప్రసంగాద్దృక్కర్మసంస్కారస్థలాన్యాహ—

నక్షత్రగ్రహయోగేషు గ్రహాస్తోదయసాధనే .

శృఙ్గోన్నతౌ చ చన్ద్రస్య దృక్కర్మాదావిదం స్మృతమ్ .. 11 ..

.

 నక్షత్రగ్రహయోగేషు

 గ్రహాణామస్తోదయౌ నిత్యాస్తోదయౌ సూర్యసాన్నిధ్యవశేనాస్తోదయౌ చ

తయోః సాధనే

 ఇన్దోః

 శృఙ్గోన్నతిసాధన ఇత్యర్థః

 సముచ్చయార్థకః

 ప్రథమం

 ప్రాగుక్తం

 ఆయనాక్షజం దృక్కర్మ

 కథితమ్ .. 11 ..

అథ దృకర్మసంస్కృతగ్రహయోర్యుతికాలం తాత్కాలికతద్విక్షేపాభ్యాం

గ్రహయోర్యామ్యోత్తరాన్తరం చాహ—

తాత్కాలికో పునః కార్యో విక్షేపౌ చ తయోస్తతః ..

దిక్తుల్యే త్వన్తరం భేదే యోగః శిష్టం గ్రహాన్తరమ్ ..12..

సౌరదీపికా.

 ద్వితీయవారం తాదృశగ్రహాభ్యాం యుతికాలం జ్ఞాత్వా యుతికాలే గ్రహయోః సాధనం దృక్కర్మద్వయం చ తావత్కార్యం యావదవిశేషః . తస్మిన్కాలే

 యుతికాలికో గ్రహౌ

 సముచ్చయే

 తాత్కాలికగ్రహయోః

 స్వస్వవిక్షేపౌ

 సాధ్యా విత్యర్థః .

 సూక్ష్మయుతిసమయే గ్రహయోః శరసాధనానన్తరం

 దిగైకత్వే

 శరయోరన్తరం

 దిగ్భేదే తు

 విక్షపయోర్యోగః కార్యః

 సంస్కారోత్పన్నం

  యుతిసమ్బన్ధిగ్రహబిమ్బకేన్ద్రయోర్యామ్యోత్తరమన్తరం భవతి .. 12 ..

అథ పఞ్చతారాణాం విమ్బమానకలానయనమాహ—

కుజార్కిజ్ఞామరేజ్యానాం త్రింశదర్ధార్ధవర్ధితాః ..

విష్కమ్భాశ్చన్ద్రకక్షాయాం భృగోః షష్టిరుదాహృతాః..13

త్రిచతుఃకర్ణయుక్త్థ్యాప్తాస్తే ద్విఘ్నాస్త్రిజ్యయా హతాః..

స్ఫుటాః స్వకర్ణాస్తిథ్యాప్తా భవేయుర్మానలిప్తికాః..

సౌరదీపికా.

 స్వస్య యదర్థం తస్యార్ధేన స్వచతుర్థాంశేనేత్యర్థః వర్ధితా యుక్తాః

 ఖరామాః

భౌమశనిబుధగురూణాం

 బిమ్బవ్యాసాః యోజనాత్మకాః

 చన్ద్రాకాశగోలే

 కథితాః .

 శుక్రస్య

 షష్టిసంఖ్యామితో జ్ఞేయః

 విష్కమ్భాః

 ద్విగుణాః

 త్రిరాశిజ్యయా

గుణితాః

 తృతీయచతుర్థకర్ణయోర్యోగేన  భక్తా ఇతి సామ్ప్రదాయికవ్యాఖ్యానమ్ . నవ్యాస్తు, త్రిశబ్దేన త్రిజ్యా

చతుఃకర్ణశ్చతుర్థకర్మణి శీఘ్రకర్ణస్తయోర్యోగేన భక్తా ఇత్యర్థ కుర్వన్తి .

 స్వబిమ్బవ్యాసాః

 స్పష్టా భవన్తి .

 పఞ్చదశభక్తాః

 మానకలాః

 స్యుః .. 13 . 14 ..

అథ యుతిసమ్బన్ధినౌ గ్రహౌ యుతిసమయే ప్రదర్శనీయావిత్యాహ—

ఛాయాభూమౌ విపర్యస్తే స్వచ్ఛాయాగ్రే తు దర్శయేత్ ..

గ్రహః స్వదర్పణాన్తస్థః శఙ్క్వగ్రే సమ్ప్రదృశ్యతే ..15..

సౌరదీపికా.

 ఛాయాదానార్థం జలవత్సమీకృతాయాం పృథివ్యాం

 గ్రహో యస్మిన్కకాలే తద్వైపరీత్యేన భిన్నకపాలే దత్తే

 గ్రహస్య ఛాయాగ్రస్థానే స్థాపితే

 స్వస్య యో దర్పణ ఆదర్శస్తత్ర స్థాపితస్తన్మధ్యస్థితః

 ఖేటః స్యాత్ . తం

 గణకో దర్శయేత్ .

 దిక్సంపాతస్థాపిత శంకోరగ్రే మస్తకే ఆకాశే గ్రహః

 గణకేనతి శేషః ..15..

నను కథం దృశ్యత ఇత్యతః ప్రకృతగ్రహయోర్యుతిసమ్బన్ధినోర్దర్శనప్రకారమాహ—

పఞ్చహస్తోచ్ఛ్రితౌ శఙ్కూ యథా దిగ్భ్రమసంస్థితౌ ..

గ్రహాన్తరేణ విక్షిప్తావధో హస్తనిఖాతగౌ .. 16 ..

ఛాయార్కౌ తతో దద్యాచ్ఛాయాగ్రచ్ఛఙ్కు మూర్ధగౌ ..

ఛాయాకర్ణాగ్రసంయోగే సంస్థితస్య ప్రదర్శయేత్ .. 17 ..

స్వశఙ్కుమూర్ధగౌ వ్యోమ్ని గ్రహౌ దృక్తుల్యతామితౌ ..

సౌరదీపికా.  యస్మిన్కాలే గ్రహౌ ద్రష్టుమభిమతౌ తాత్కాలికలగ్నాదాత్రౌ యదుదయాస్త లగ్నే క్రమేణ న్యూనాధికే యది భవతస్తౌ సూర్యసాన్నిధ్యజనితాస్తాభావే దర్శనయోగ్యౌ . తదా

 పఞ్చహస్తప్రమాణేన

 కాష్ఠాదినిర్మితసరలదణ్డౌ

 గ్రహయోర్యుతికాలే యస్యాం దిశి భ్రమణం తత్ర సంస్థితౌ

 గ్రహయోర్యామ్యోత్తరాన్తరేణ అఙ్గులాత్మకేన

 అన్తరితౌ

 భూమేరన్తః

 హస్తప్రమాణే యో గర్తస్తత్ర స్థితౌ . తయోరధః పతనం న భవేత్తథా దృఢతయా రోపణీయావితి . భూమ్యాం శఙ్కోహస్తమాత్రం రోపయిత్వా భూమేరూర్ధ్వం చతుర్హస్తప్రమాణదీర్ఘౌ శంకూ స్యాతామిత్యర్థః .

 శంకుమూలాభ్యాం

 మహాధిష్ఠితకపాల దిశి పూర్వ యా ఛాయా దత్తా తదగ్రాత్

 స్వస్వశఙ్క్వగ్రరూప మస్తకప్రాపిణౌ

 స్వస్వచ్ఛాయాకర్ణౌ

 గణకో దద్యాత్ . ఏతదుక్తం భవతి . యుతికాలేతిసమ్బన్ధిగ్రహయోశ్ఛాయాం  చతుర్హస్తప్రమాణేన సాధయిత్వా పూర్వోక్తప్రకారేణ  శఙ్కు మూలాత్స్వస్వఛాయాదానం కృత్వా ఛాయాగ్రే చిహ్నం కార్యం తత్ర కీలాదినా సూత్రం బధ్వా శఙ్క్వగ్ర పర్యన్తం ప్రసార్యమితి .

 ఛాయాకర్ణాగ్రయోః సమ్పాతే

 ఛాయాగ్రస్థానకృతగర్తోపవిష్టస్య

 ఆకాశే

 స్వస్వఙ్కారూపమస్తకసమసూత్రస్థితౌ

 దృష్టిగోచరతామ్

 ప్రాప్తౌ

 ఖేటౌ

 సన్దర్శయేత్ .. 16 .. 17 ..

అథ పఞ్చతారాగ్రహాణాం పూర్వకథితయుద్ధసమాగమాదీనాం లక్షణాన్యాహ—

ఉల్లేఖం తారకాస్పర్శాద్భేదే భేదః ప్రకీర్త్యతే .. 18..

యుద్ధమంశువిమర్దాఖ్యమంశుయోగే పరస్పరమ్ ..

అంశాదూనేఽపసవ్యాఖ్యం యుద్ధమేకోఽత్ర చేదణుః ..16..

సమాగమోంఽశాదధికే భవతశ్చేద్బలాన్వితౌ ..

.

 భౌమాదిపఞ్చతారాణాం బిమ్బనేమ్యోః స్పర్శ మాత్రాత్

 ఉల్లేఖసంజ్ఞం యుద్ధం వదన్తి .

 మణ్డలభేదే

 భేదసంజ్ఞో యుద్ధావాన్తరభేదః

 కథ్యతే .

 అన్యోన్యమ్

 కిరణయోగే సతి

 కిరణసంఘట్టనసంజ్ఞం

 సమరం స్యాత్ .

 ద్వయోర్గ్రహయోర్యామ్యోత్తరాన్తరేఽశాత్షష్టికలాత్మకైకభాగాదూనేఽనధికే సతి

 అపసవ్యసంజ్ఞం

 గ్రహయుద్ధం స్యాత్ .

 అపసవ్యయుద్ధే

 ఏకగ్రహః

 అణుబిమ్బశ్చేత్తదాప సవ్యాఖ్యం యుద్ధం వ్యక్తం స్యాదన్యథాత్వవ్యక్తం స్యాత్ . ఏషాం చతుర్ణాం ఫలమ్ . ’అపసవ్యే విగ్రహం బ్రూయాత్సంగ్రామం రశ్మిసంకులే . లేఖనేఽమాత్యపీడా స్యాద్భేదనే తు ధనక్షయః .. ఇతి భార్గవీయోక్తం జ్ఞేయమ్ . యుద్ధభేదానుక్త్వా సమాగమ మాహ-సమాగమ ఇతి .

 ద్వయోర్యామ్యోత్తరాన్తరేంఽశాదభ్యధికే సతి

 యోగో భవతి .

 స్థూలమణ్డలతయాన్వితౌ స్థూలబిమ్బావిత్యర్థః . చేత్తదా తయోః సమాగమః వ్యక్తః స్యాదన్యథా త్వవ్యక్తః సమాగమః . తథా చోక్తమ్

“ద్వావపి మయూఖయుక్తౌ విపులౌ స్నిగ్ధౌ సమాగమే భవతః .

అత్రాన్యోన్యం ప్రీతిర్విపరీ తావాత్మపక్షఘ్నౌ ..

యుద్ధే సమాగమో వా యద్యవ్యక్తౌ తు లక్షణైర్భవతః .

భువి భూభృతామపి తథా ఫలమవ్యక్తం వినిర్దిష్టమ్ ..’ ఇత్యుక్తేః .

భేదోల్లేఖాంశుసమ్మర్దా అపసవ్యస్తథాపరః . ’తతో యోగో భవేదేషామేకాంశకసమాపనాత్ ..’

ఇతి కాశ్యపోక్తేశ్చ సర్వ నిరవద్యమ్ .. 18 .. 16 ..

అథ యుద్ధ పరాజితస్య గ్రహస్య లక్షణమాహ—

అపసవ్యే జితో యుద్ధే పిహితోఽణురదీప్తిమాన్ ..20..

రూక్షో వివర్ణో విధ్వస్తో విజితో దక్షిణాశ్రితః ..

సౌరదీపికా.

 అపసవ్యాఖ్యే

 గ్రహయోర్యుద్ధే యః

 జయలక్షణైర్వివర్జితః స

 పరాజితో జ్ఞేయః . జితస్య లక్షణమాహ

 ఆచ్ఛాదితః

 ఇతరగ్రహాపేక్షయా సూక్ష్మబిమ్బః

 ప్రభారహితః

 అస్నిగ్ధః

 స్వాభావికవర్ణేన రహితః

 ఇతరగ్రహా పేక్షయా దక్షిణదిశి స్థితః . ఏతాదృశః

 హతో జ్ఞేయః..20..

అథ జయినో గ్రహస్య లక్షణమాహ—

ఉదకస్థోదీప్తిమాన్ స్థలోజయీ యామ్యేఽపియోబలీ 21..

సౌరదీపికా.

 ఇతరగ్రహాపేక్షయోత్తరదిశి స్థితః

ప్రభాయుక్తః

 ఇతరగ్రహాపేక్షయా పృథుబిమ్బః

 జయయుక్తః స్యాత్ .

 గ్రహః

 దక్షిణస్యామపి

 దీప్తిమాన్ పృథుబిమ్బః స జయీ భవతి .. 21 ..

అథ యుద్ధ విశేషమాహ—

ఆసన్నావప్యుభౌ దీప్తౌ భవతశ్చేత్సమాగమః..

స్వల్పో దావపి విధ్వస్తౌ భవేతాం కూటవిగ్రహౌ ..22..

సౌరదీపికా.

 ద్వౌ

 ఏకభాగాన్తర్గతాన్తరితావపి

 ప్రభాయుక్తౌ

 తదా

 సమాగమాఖ్యయుద్ధో భవతి

 ద్వౌ, గ్రహావపి

 సూక్ష్మబిమ్బౌ

 పరాజయలక్షణాక్రాన్తౌ చేత్స్యాతాం తదా

 కూటవిగ్రహసంజ్ఞకో యుద్ధభేదౌ

 స్యాతామ్ .. 22 ..

అథోత్సర్గతః శుక్రస్య జయలక్షణాక్రాన్తత్వమస్తీతి వదన్ సమాగమః

శశాఙ్కేనేతి ప్రాక్ప్రతిజ్ఞాతసమాగమ ఉక్తప్రకారమతిదిశతి—

ఉదస్థో దక్షిణస్థో వా భార్గవః ప్రాయశో జయీ .

శశాఙ్కేనైవమేతేషాం కుర్యాత్సంయోగసాధనమ్ .. 23 ...

సౌరదీపికా.

 ఇతరగ్రహాపేక్షయోత్తరదిక్స్థః

 అథవా

 దక్షిణదిక్స్థః . ఉభయదిశి స్థితోఽపీత్యర్థః .

 శుక్రః

 ఉత్సర్గతో జయలక్షణాక్రాన్తత్వేన్ద్ర

 జయయుక్తో భవతి . కదాచిత్పరాజయలక్షణాక్రాన్తో భవతీతి తాత్పర్యార్థః .

 భౌమాదిపఞ్చతారాగ్రహాణాం

 చన్ద్రేణ సహ

 ఉక్త ప్రకారేణ

 యుతి సాధనం

 ఉక్తరీత్యా గణకః కుర్యాత్ . అత్ర విశేషార్థకమ్ . ’అవనత్యా స్ఫుటో జ్ఞేయో విక్షేపః శీతగోర్యుతౌ .’ ఇత్యర్ధం శ్లోకం క్వచిత్పుస్తకే  దృశ్యతే న సర్వత్రేతి క్షిప్తం ప్రతిభాత్యత ఉపేక్షితమ్ . అధికారస్యాపూర్ణ శ్లోకత్వాపత్తేశ్చ .. 23 ..

నన్వేషాం గ్రహాణాం దూరాన్తరేణ సదోర్ధ్వాధరాన్తరసద్భావాత్పరస్పరం

యోగాసమ్భవేన కథం యుతిః సఙ్గతేత్యత ఆహ—

భావాభావాయ లోకానాం కల్పనేయం ప్రదర్శితా..

స్వమార్గగాఃప్రయాన్త్యేతే దూరమన్యోన్యమాశ్రితాః..24..

. ’

 గ్రహాః

 స్వస్వకక్షాయాం స్థితాః

 పరస్పరమ్

 యుతికాల ఊర్ధ్వాధరాన్తరాభావేన సంయుక్తాః సన్తః

 గచ్ఛన్తి .

 దూరాన్తరేణ దర్శనాత్

 గ్రహయుతిః

 కల్పనాత్మికా వాస్తవా

 పూర్వోక్తగ్రన్థేన కథితా . నన్వవస్తుభూతా కిమర్థముక్తేత్యత ఆహ—

భావాభావాయేతి .

 భూస్థితప్రాణినాం

 భావః శుభఫలమభావోఽశుభఫలం తస్మై శుభాశుభఫలాదేశాయావస్తుభూతాపి

యుతిరుక్తేతిభావః .. 24 ..  ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌర  దీపికాయాం గ్రహయుత్యధికారః సప్తమః సమాప్తః .. 7 ..

అథ నక్షత్రగ్రహయుత్యధికారః. 8

తత్ర ప్రథమ నక్షత్రాణాం ధృవజ్ఞానమాహ—

ప్రోచ్యన్తే లిప్తికా భానాం స్వభోగోఽథ దశాహతః .

భవన్త్యతీతధిష్ణ్యానాం భోగలిప్తా యుతా ధ్రువాః ..1..

సౌరదీపికా.

 అశ్విన్యాదినక్షత్రాణాముత్తరాషాఢాభిజిచ్ఛ్రవణ ధనిష్ఠావర్జితానాం

 భోగసంజ్ఞాః కలాః

, సమనన్తరమేవ కథ్యన్తే .

 అనన్తరం

 స్వాభీష్ట నక్షత్రస్య కలాత్మకభోగో వక్ష్యామాణః

 దశభిర్గుణితాః

 అశ్విన్యాదిగతనక్షత్రాణాం

 భభోగోఽష్టశతీలిప్తా ఇత్యుక్తాష్టశతకలాః

 ప్రత్యేక యుతాః . అశ్విన్యాదిగతనక్షత్రసంఖ్యాగుణితకలాష్టాశతం యుతమిత్యర్థః .

 నక్షత్రాణాం ధ్రువా భవన్తి .. 1 ..

అథ అశ్విన్యాదినక్షత్రాణాం భోగలిప్తాః శరాంశాశ్చాహ—

అష్టార్ణవాః శూన్యకృతాః పఞ్చషష్టినగేషవః..

అష్టార్థా అబ్ధయోఽష్టాగా అఙ్గాగా మనవస్తథా ..2..

కృతేషవో యుగరసాః శూన్యబాణా వియద్రసాః ..

ఖవేదాః సాగరనగా గజాగాః సాగరర్తవః .. 3 ..

మనవోఽథ రసా వేదా వైశ్వమాప్యార్ధభోగగమ్ ..

ఆప్యస్యైవాభిజిత్ప్రాన్తే వైశ్వాన్తే శ్రవణస్థితిః 4..

త్రిచతుఃపాదయోః సన్ధౌ శ్రవిష్ఠా శ్రవణస్య తు ..

స్వభోగతో వియన్నాగాః షద్కృతిర్యమలాశ్వినః..5..

రన్ధ్రాద్రయః క్రమాదేషాం విక్షేపాః స్వాదపక్రమాత్ ..

దిఙ్మాసవిషయాః సౌమ్యే యామ్యే పఞ్చ దిశోనవ ..6..

సౌమ్యే రసాః ఖం యామ్యేఽగాః సౌమ్యే ఖార్కాస్త్రయోదశ..

దక్షిణే రుద్రయమలాః సప్తత్రింశదథోత్తరే ..7..

యామ్యేఽధ్యత్రికకృతా నవ సార్ధశరేషవః ..

ఉత్తరస్యాం తథా షష్టిస్త్రింశత్ షట్ త్రింశదేవ హి .. 8..

దక్షిణే త్వర్ధభాగస్తు చతుర్విశతిరుత్తరే ..

భాగాః షడ్వింశతిః ఖం చ దాస్రాదీనాం యథాక్రమమ్ ..

సౌరదీపికా. - అష్టార్ణవా ఇత్యారభ్య వేదా ఇత్యన్తం పాఠక్రమేణాన్వయరూపేణాశ్విన్యాది. పూర్వాషాఢాన్తనక్షత్రాణాం భోగలిప్తాః సన్తి .

 పూర్వాషాఢనక్షత్రస్యార్ధభోగే స్థితమ్ . ధనురాశేర్వింశతిభాగే స్థితమిత్యర్థః .

 ఉత్తరాషాఢాయోగతారానక్షత్రం జ్ఞేయమ్ . ఏతేనోత్తరాషాఢాయాధృవో ఽష్టౌరాశయ వింశతిభాగాః సిద్ధమ్ .

 పూర్వాషాఢాయా ఏవ

 అవసానే

 అభిజిద్యోగతారా జ్ఞేయా .. చత్వారింశత్కలాధికషడ్వింశతిభాగాధికా అష్టౌ రాశయోఽభిజితో ధ్రువ ఇత్యర్థః .

 ఉత్తరాషాఢాయా అవసానే

 శ్రవణస్య యోగతారాయాః స్థితిరస్తి . దశభాగసహితా నవరాశయః శ్రవణస్య . ధ్రువక ఇత్యర్థః .

 శ్రవణనక్షత్రస్య

 తృతీయచతుర్థచరణయోః

 అన్తాదిసన్ధౌ . తృతీయచరణాన్త ఇత్యర్థః .

 ధనిష్ఠా వర్తతే . ఏతేన నవరాశయో వింశతిభాగా ధనిష్ఠాధృవః సిద్ధః .

 ధనిష్ఠాభోగాత్ . అగ్రే వియన్నాగా ఇత్యారభ్యరన్ధ్రాద్రయ ఇత్యన్తం

 800యుతో 1200 జాతో భరణ్యా ధ్రువః 1200 . ఏవమన్యేషామపి జ్ఞేయమ్ . అథ నక్షత్రాణాం విక్షేపభాగానాహ-

 ఉక్త ధ్రువకస మ్బన్ధినామ్

 అశ్విన్యాదినక్షత్రాణాం

 పాఠక్రమాదిత్యర్థః

 స్వకీయాత్

 క్రాన్త్యమాత్

 విక్షేపభాగా దక్షిణా ఉత్తరా వా భవన్తి .

 ఉత్తరదిశి

 క్రమేణ దశ ద్వాదశ పఞ్చ దాస్రాదిత్రయాణాం

 దక్షిణస్యాం దిశి క్రమేణ రోహిణ్యాది త్రయాణాం

 పఞ్చ దశ నవ

 ఉత్తరదిశః పునర్వసుపుష్యయోః క్రమేణ

 షట్ శూన్యమ్ .

 దక్షిణే

 సప్తారలేషాయాః.

 ఉత్తరదిశి మఘా దిత్రయాణాం క్రమేణ

 శూన్యం ద్వాదశ త్రయోదశ .

 దక్షిణదిశి హస్తచిత్రయోః ’క్రమేణ

 ఏకాదశ ద్వౌ .

 అనన్తరమ్

 ఉత్తరదిశి స్వాత్యాః

 త్ర్యూనచత్వారింశత్ .

 దక్షిణే విశాఖాది షణ్ణాం క్రమేణ

 సార్ధైకాః త్రయః, చత్వారః,

 నవ, సార్ధపఞ్చ, పఞ్చ .

 విక్షేపభాగాః

 ఉత్తరదిశి క్రమేణాభిజిచ్ఛ్రవణధనిష్ఠానాం

 షష్టిః, ఖరామాః, రసాగ్నయః .

 ఏవకారో న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదార్థః .

 నిశ్చయేన

 దక్షిణదిశి శతతారాయాః

 భాగస్యార్ద్ధః . త్రింశత్కలా ఇత్యర్థః .

 ఉత్తరదిశి పూర్వాభాద్రపదోత్తరాభాద్రపదారేవతీనాం క్రమేణ

 చతుర్విశతిః, షడ్వింశతిః శూన్యమ్ . జ్ఞేయమ్ .

 చకారః పూరణార్థః .. 2 . 3 . 4 . 5. 6 . 7.8.1..

అథాగస్త్యలుబ్ధకవహ్నిబ్రహ్మహృదయతారాణాం ధ్రువకవిక్షేపాంస్తదుపపత్తిఞ్చాహ—

అశీతిభాగైర్యామ్యాయామగస్త్యో మిథునాన్తగః..

వింశే చ మిథునస్యాంశే మృగవ్యాధో వ్యవస్థితః ..10..

విక్షేపో దక్షిణే భాగైః ఖార్ణవైః స్వాదపక్రమాత్ ..

హుతభుగ్బ్రహ్మహృదయో వృషే దావింశభాగగౌ .. 11..

అష్టాభిస్త్రింశతా చైవ విక్షిప్తా‌వుత్తరేణ తౌ

గోలం బధ్వా పరీక్షేత విక్షేపం ధ్రువకం స్ఫుటమ్ .. 12..

సౌరదీపికా.

 స్వకీయాత్

 క్రాన్త్యగ్రాత్

 అశీత్యశైః

 దక్షిణస్యాం దిశి

 కర్కాదిభాగే స్థితః

 తారాత్మకోఽగస్త్యో వర్తతే . అగస్త్యస్య రాశిత్రయం ధ్రువకః . దక్షిణవిక్షేపోఽశీత్యశమిత ఇత్యర్థః .

 లుబ్ధకః చ

 మిథునరాశేః

 వింశతిమితే

 భాగే

 విశేషణావస్థితః . లుబ్ధకనక్షత్రస్య రాశిద్వయం వింశతిభాగా ధ్రువక ఇత్యర్థః .

 దక్షిణదిశి

 చత్వారింశతా

 అంశైః పరిమితస్తస్య

 శరః . లుబ్ధకస్య దక్షిణవిక్షేపశ్చత్వారింశదంశమిత ఇత్యర్థః .

 అగ్నిబ్రహ్మహృదయౌ

 వృషరాశౌ

 ద్వావింశ భాగస్థితౌ . వహ్నిబ్రహ్మహృదయనక్షత్రయోవింశతిభాగాధికకరాశిదృవకః .

 వహ్నిబ్రహ్మహృదయౌ

 ఉత్తరస్యామిత్యర్థః .

అష్టాంశైస్త్రింశదంశైః

 చకారః క్రమార్థే

 ఏవకారో న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదార్థః .

 విక్షేపవన్తౌ . వహ్నేరష్టభాగమిత ఉత్తరశరః . బ్రహ్మహృదయస్యో త్తరవిక్షేపస్త్రింశదిత్యర్థః . నన్వేతే ధ్రువా విక్షేపాశ్చ కాలక్రమేణ నియతా అనియతా వేత్యత ఆహ .

 వక్ష్యమాణం

 వంశశలాకాదిభిర్నిబధ్య

 స్పష్టం

 క్రాన్తిసంస్కారయోగ్యం ధ్రువప్రోతవృత్తగతశరం

 ఆయనదృకర్మసంస్కృతం

 దృగ్గోచరసిద్ధమఙ్గీకుర్యాత్ . తథా చ క్రాన్తిసంస్కారయోగ్య విక్షేపానయనసంస్కృతధ్రువకయోరయనాంశవశాదస్థిరత్వాదపి, మయేదానీన్తనసమ ’ యానురోధేన లాఘవార్థమాయనకర్మసంస్కృతా ధ్రువాః క్రాన్తిసంస్కారయోగ్యవిక్షేపాశ్చ నియతా ఉక్తాః . కాలాన్తరే వేధసిద్ధా జ్ఞేయాః . నైత ఇతి ఫాలితార్థః .. 10. 11 . 12 ..

అథ రోహిణీశకటభేదమాహ—

వృషే సప్తదశే భాగే యస్య యామ్యోంఽశకద్వయాత్ .. విక్షేపోఽభ్యధికోభిన్ద్యాద్రోహిణ్యాఃశకటం తు సః..13..

.

 వృషరాశౌ

 సప్తదశేంఽశే

 గ్రహస్య

 దక్షిణః

 శరః

 భాగద్వయాత్

 మహాన్స్యాత్

 గ్రహః

 రోహిణీనక్షత్రస్య

 శకటాకారసన్నివేశం

 ఛిన్ద్యాత్ . తన్మధ్యగతో భవేదిత్యర్థః .. 13 ..

అథ భగ్రహయోగసాధనాతిదేశమాహ—

గ్రహవద్ ద్యునిశే భానాం కుర్యాద్ దృక్కర్మ పూర్వవత్ ..

గ్రహమేలకవచ్ఛేషం గ్రహభుక్త్యా దినాని చ .. 14..

సౌరదీపికా.

 నక్షత్రాణాం

 దినరాత్రిమానే

 గ్రహాణాం యథా దినరాత్రిమానే కృతే తద్వత్సాధ్య ఇత్యర్థః . తదనన్తరం

 పూర్వతుల్యం

 ఆక్షకర్మ

 తదనన్తరం

 నక్షత్రగ్రహయుతిసాధనం గ్రహధ్రువతుల్యతారూపం

 గ్రహయోగసాధనరీత్యా కార్యమిత్యర్థః

 కేవలయా గ్రహగత్యా

 గ్రహనక్షత్రయుతిదినాని

 నక్షత్రాణాం గత్యభావాత్ .

 చకారః సముచ్చయే .. 14 ..

అథ గ్రహనక్షత్రయుతికాలస్య గతైష్యత్వమాహ—

ఏష్యో హీనే గ్రహే యోగే ధృవకాదధికే గతః..

విపర్యయాదాగతే గ్రహే జ్ఞేయః సమాగమః .. 15 ..

సౌరదీపికా.

 ఆయనాక్షదృక్కర్మసంస్కృతగ్రహే

 ఆక్షకర్మసం స్కృతనక్షత్రధ్రువాత్

 న్యూనే సతి

 గ్రహనక్షత్రయోగః .

 స్వాభీష్టసమయాద్భావీ .

 గ్రహే ఽధికే సతి

 పూర్వ జాతః .

 విలోమయాయినే

 ఖేటే

 ఉక్తవైపరీత్యాత్

 నక్షత్రగ్రహయోగః

 బోధ్యః .. 15 ..

అథాశ్విన్యాదినక్షత్రస్య బహుతారాత్మకత్వాత్కస్యాస్తారాయా ఏతేధ్రువకా ఇత్యాశఙ్కాయా ఉత్తరం వద నక్షత్రాణాం యోగతారామాహ—  ఫాల్గున్యోర్భాద్రపదయోస్తథైవాషాఢయోర్ద్వయోః..

విశాఖాశ్వినిసౌమ్యానాం యోగతారోత్తరా స్మృతా ..16..

పశ్చిమోత్తరతారాయా ద్వితీయా పశ్చిమే స్థితా..

హస్తస్య యోగతారా సా శ్రవిష్ఠాయాశ్వ పశ్చిమా ..17..

జ్యేష్ఠాశ్రవణమైత్రాణాం బార్హస్పత్యస్య మధ్యమా ..

భరణ్యాగ్నేయపిత్ర్యాణాం రేవత్యాశ్చైవ దక్షిణా ..18..

రోహిణ్యాదిత్యమూలానాం ప్రాచీ సార్పస్య చైవ హి ..

యథా ప్రత్యవశేషాణాం స్థూలా స్యాద్యోగతారకా .. 16..

సౌరదీపికా.

 పూర్వాఫాల్గున్యుత్తరాఫాల్గున్యోః

 పూర్వాభాద్రపదోత్తరాభాద్రపదయోః

 పూర్వాషాఢోత్తరా షాఢయోః

 విశాఖాశ్వినిమృగశిరసామ్

 ఉత్తరదిక్స్థా

 ధ్రువకాదిజ్ఞానార్థం వేధోపయోగితారా

 కథితా .

 హస్తపఞ్చాఙ్గులిసన్నివేశకారస్య హస్తనక్షత్రస్య

 నైర్‌ఋత్యదిగాశ్రితపశ్చిమావ స్థితతారాయా ఉత్తరదిగవస్థితతారాయాః

 పూర్వోక్తాతిరిక్తా

 వాయవ్యాశ్రితే

 వర్తమానేత్యర్థః .

 వాయవ్యాశ్రితా

 స్మృతా .

 ధనిష్ఠాయాః

 చః సముచ్చయే

 యోగతారా స్మృతేత్యర్థః .

 జ్యేష్ఠాశ్రవణానురాధానాం

 పుష్యస్య

 ప్రత్యేకం తారాత్రయాత్మకత్వాత్మధ్యతారా యోగతారా స్యాత్ .

 భరణీకృత్తికామఘానాం

 రేవతీనక్షత్రస్య

 దక్షిణదిక్స్థా ఏవ యోగతారా స్మృతా .  .

 సముచ్చయే .

 రోహిణీపునర్వసుమూలానాం

 ఆశ్లేషాయాః

 సముచ్చయే యా

 పూర్వదిక్స్థా

 సైవేత్యర్థః . యోగతారా స్మృతా .

 అవశిష్టనక్షత్రాణామార్ద్రాచిత్రాస్వాత్యభిజిచ్ఛతతారాణాం స్వతారాసు యాత్యన్తం

 మహతీ క్రాన్తిమతీ చ సా

 యోగతారైవ యోగతారకా

 భవేత్ కథితేత్యర్థః ..16.17.18.16..

అథ బ్రహ్మసంజ్ఞకనక్షత్రావస్థానమాహ—

పూర్వస్యాం బ్రహ్మహృదయాదేశకైః పఞ్చభిః స్థితః..

ప్రజాపతిర్వృషాన్తేఽసౌ సౌమ్యేఽష్టత్రింశదంశకైః .. 20 ..

- సౌరదీపికా.

 బ్రహ్మహృదయసంజ్ఞకనక్షత్రావస్థానాత్

 పూర్వభాగే

 పఞ్చాశైః

 వృషాన్తనికటే

 తారాత్మకో బ్రహ్మా

 క్రాన్తివృత్తే స్థితః .

 బ్రహ్మా

 ఉత్తరస్యాం దిశి

 - ద్యూనచత్వారింశదంశకైః స్థితః . అష్టత్రింశద్భాగా అస్య విక్షేప ఇత్యర్థః ..20..

అథాపాంవత్సాపయోరవస్థానమాహ—

అపాంవత్సస్తు చిత్రాయా ఉత్తరేఽశైస్తు పఞ్చభిః..

బృహత్కిఞ్చిదతో భాగైరాపః షభిస్తథోత్తరే .. 21 ..

.

 చిత్రాతారకాయాః సకాశాత్

 పఞ్చభాగైః

 ఉత్తరస్యాం దిశి

 అపాంవత్ససంజ్ఞకస్తారాత్మకః స్థితః . ప్రథమతుకారశ్చిత్రాతుల్యధ్రువకార్థకః . ద్వితీయతు కారశ్చిత్రావిక్షేపస్య దక్షిణభాగద్వయాత్మకత్వాదపాంవత్సవిక్షేప ఉత్తరస్త్రిభాగ ఇతి స్ఫుటార్థకః .

 అపాంవత్సాత్-

 అల్పాన్తరేణ

 స్థూలతారాత్మకః

 ఆపసంజ్ఞకః

 అపాంవత్సాత్

 షడ్భిరంశః

 ఉత్తరస్యాం దిశి స్థితః . చిత్రాధ్రువక ఏవాపస్య ధ్రువకో విక్షేప  ఉత్తరో నవాంశా ఇత్యర్థః .. 21 ..

. ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపికాయాం నక్షత్రగ్రహయుత్యధికారోఽష్టమః సమాప్తః .. 8 ..

సూర్యసిద్ధాంతః అధ్యాయః 9  ॥ 9.18 ॥

9 అథోదయాస్తాధికారః.

తత్ర గ్రహాణాముదయాస్తయోః కారణమాహ—

అథోదయాస్తమయయోః పరిజ్ఞానం ప్రకీర్త్యతే ..

దివాకరకరాక్రాన్తమూర్తీనామల్పతేజసామ్ .. 1..

సౌరదీపికా.

 గ్రహనక్షత్రయుత్యధికారానన్తరం

 సూర్యకిరణైరభిభూతా మూర్తయో యేషాం తేషాం చన్ద్రాదిషడ్గ్రహాణాం నక్షత్రాణాం చ

 న్యూనప్రభావతామ్

 సూర్యాన్నిసృతస్య గ్రహస్య యస్మిన్కాలే యదన్తరేణ ప్రథమాదర్శనం సమ్భావితం సః ఉదయః . సూర్యాదరస్థితస్య యస్మిన్కాలే యదన్తరేణ ప్రథమదర్శనం సమ్భావితం సోఽస్తః . అనయోః

 సూక్ష్మజ్ఞానప్రకారః

 అతిసూక్ష్మత్వేన మయోచ్యత ఇత్యర్థః .. 1 ..

తత్ర ప్రథమ పఞ్చతారాణాం పశ్చిమాస్తపూర్వోదయావాహ—

సూర్యాదభ్యధికాః పశ్చాదస్తం జీవకుజార్కజాః ..

ఊనాః ప్రాగుదయం యాన్తి శుక్రజ్ఞో వక్రిణౌ తథా .. 2..

.

 అర్కాత్

 రాశ్యాదినాధికాః

 గురుభౌమశనయః

 పశ్చిమస్యాం దిశీత్యర్థః

 అదర్శనం

 గచ్ఛన్తి

 సూర్యాదూనాః గురుభౌమశనయః

 పూర్వస్యామ్

 దర్శనం యాన్తి .

 తేనైవ ప్రకారేణ

 వక్రగతి ప్రాప్తౌ

 శుక్రబుధౌ జ్ఞేయౌ . సూర్యాదధికో పశ్చిమాస్తం గచ్ఛతః సూర్యాదల్పౌ పూర్వోదయం ప్రాప్నుత ఇత్యర్థః .. 2..

- అథ చన్ద్రబుధశుక్రాణాం పూర్వాస్తపశ్చిమోదయావాహ—

ఊనా వివస్వతః ప్రాచ్యామస్తం చన్ద్రజ్ఞభార్గవాః..

వ్రజన్త్యభ్యధికాః పశ్చాదుదయం శీఘ్రయాయినః .. 3..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాత్

 అల్పాః

సూర్యాదధికగతయః

 చన్ద్రబుధశుక్రాః

 పూర్వస్యామ్

 అదర్శనం

 యాన్తి .

 సూర్యాదధికాః

 పశ్చిమదిశి

 దర్శనం యాన్తి .. 3 ..

అథోదయాస్తజ్ఞానార్థమాసన్నేఽభీష్టదినే సూర్యగ్గ్రహౌ కార్యావిత్యాహ—

సూర్యాస్తకాలికో పశ్చాత్ప్రాచ్యాముదయకాలికౌ ..

దివా చార్కగ్రహో కుర్యాద్ దృకర్మాథ గ్రహస్య తు .. 4 ..

సౌరదీపికా.

 పశ్చిమోదయాస్తసాధనే

 సూర్యస్యా స్తకాలికో సూర్యాస్తకాలే సాధ్యావిత్యర్థః .

 చకారో వికల్పార్థకః .

 పూర్వోదయాస్తసాధనే

 సూర్యోదయకాలి కౌ

 దినేఽభీష్టకాలే

 సూర్యగ్రహౌ

 సాధయేత్ .

 అనన్తరం

 ఖేటస్య

 ఆయనాక్షదృక్కర్మద్వయం కుర్యాత్ .. 4 ..

అథేష్టకాలాంశానయనమాహ—

తతో లగ్నాన్తరప్రాణాః కాలాంశాః షష్టిభాజితాః ..

ప్రతీచ్యాం షడ్భయుతయోస్తద్వల్లగ్నాన్తరాసవః ..5..

సౌరదీపికా.

తాభ్యాం సూర్యదృగ్గ్రహాభ్యాం

 సూర్యదృగ్గ్రహయోరన్తరాసవః

 షష్టి భక్తాః

 ఇష్టకాలాంశా భవన్తి . ప్రాగుదయాస్తసాధనే .

 పశ్చిమోదయాస్తసాధనే

 షడ్రాశియుతయోః సూర్యదృగ్గ్రహయోః

 అన్తరాసవః

 షష్ఠిభక్తా ఇష్టకాలాంశా భవన్తీత్యర్థః .. 5 ..

అథ యైః కాలాంశై ర్భౌదీనాముదయోఽస్తో వా భవతి తానాహ—

ఏకాదశామరేజ్యస్య తిథిసంఖ్యార్కజస్య చ ..

అస్తాంశా భూమిపుత్రస్య దశ సప్తాదికాస్తతః ..6..

పశ్చాదస్తమయోఽష్టాభిరుదయః ప్రాఙ్మహత్తయా ..

ప్రాగస్తముదయః పశ్చాదల్పత్వాద్దశభిర్భృగోః ..7..

ఏవం బుధో ద్వాదశభిశ్చతుర్దశభిరంశకైః ..

వక్రీ శీఘ్రగతిశ్చాత్కరోత్యస్తమయోదయౌ .. 8 ..

సౌరదీపికా.

 ఇష్టకాలాంశసాధనానన్తరమ్

 యైరంశైరస్త భవతి తేఽశాః . ఉపలక్షణాదుదయాంశా జ్ఞేయాః

 గురే

 కాలాంశాః .

 శనేః కాలాంశానాం

 పఞ్చదశసంఖ్యా

 భౌమస్య

 సప్తభ్యః సహితా దశ . సప్తదశ కాలాంశా ఇత్యర్థః

శుక్రస్య

 వక్రత్వేన నీచాసన్నత్వాత్స్థూలబిమ్బతయా

 పశ్చిమాయామ్

 అష్టకాలాంశైః

అస్తమయః అస్తో భవతీత్యర్థః

 పూర్వస్యామ్

 అష్టాభిః కాలాంశైరుదయశ్చ భవతీత్యర్థః

 ప్రాచ్యామ్

 శుక్రస్యాణుబిమ్బత్వాత్

 దశకాలాంశైః

 అదర్శ భవతి .

 పశ్చిమాయామ్

 ఉదయో భవతీత్యర్థః

 విలోమ గతిః

 ద్రుతగతిః

 సముచ్చ యే

 సౌమ్యః .

 సూర్యాత్

 ద్వాదశభిశ్చతుర్దశభిశ్చ కాలాంశైః

 శుక్రరీత్యా

 పశ్చాదస్తం ప్రాగుదయం ద్వాదశభిః కాలాంశైర్మహాబిమ్బతయా . తథా ప్రాగస్తం పశ్చాదుదయం చ చతుర్దశభిః కాలాంశైరణుబిమ్బత్వాద్బుధః

 సమ్పాదయతీత్యర్థః .. 6 . 7 . 8 ..

అథ దృశ్యాదృశ్యత్వమాహ—

ఏభ్యోఽధికైః కాలభాగైర్దృశ్యా న్యూనై రదర్శనాః ..

భవన్తి లోకే ఖచరా భానుభాగ్రస్తమూర్తయః ..6..

సౌరదీపికా.

 భానుభాభిర్మహత్తేజోధికార్కరశ్మిభిర్గ్రస్తాచ్ఛాదితా మూర్తయో బిమ్బా యేషాం తే తథోక్తాః .

 ఖేటాః

 ప్రోక్తేభ్యః పరమకాలాంశేభ్యః

 అధికేష్టకాలాంశైః

 అభీష్టకాలే దర్శనయోగ్యా భవన్తి .

 న్యూనేష్టకాలాంశైః

 భూలోకే

 అదృశ్యాః

 జాయన్త ఇత్యర్థః .. 6 ..

అథోదయాస్తయోర్గతైష్యదినాద్యానయనమాహ—

తత్కాలాంశాన్తరకలా భుక్త్యన్తరవిభాజితాః..

దినాది తత్ఫలం లబ్ధం భుక్తియోగేన వక్రిణః .. 10 ..

సౌరదీపికా.

  పఠితేష్టకాలాంశయోరన్తరకలాః

 సూర్యగ్రహయోర్వక్ష్యమాణేన కాలగత్యన్తరేణ భక్తాః .

 వక్రగతిగ్రహస్య

 సూర్యగ్రహయోః కాలభుక్తియోగేన భక్తాః

తత్ ప్రాప్తఫలం

 ఉదయాస్తయోర్గతైష్యదినాద్యం భవతీత్యర్థః .. 10 ..

కాలగతిమాహ—

తల్లగ్నాసుహతే భుక్తీ అష్టాదశశతోద్ధృతే ..

స్యాతాం కాలగతీ తాభ్యాం దినాది గతగమ్యయోః..11..

సౌరదీపికా.

 సూర్యగ్రహయోగతీ కలాత్మకే

 గ్రహా

ధిష్ఠితరాశ్యుదయాసుభిర్గుణితే

 అష్టాదశశతేన భక్తే ఫలే

 క్రమేణ సూర్యగ్రహయోః కాలగతీ

 భవేతామ్ .

 కాలగతిభ్యాం

 ఉదయాస్తయోః

 పూర్వోక్తప్రకారేణ దినాది ఫలం సాధ్యమ్ .. 11 ..

అథ నక్షత్రాణాం సూర్యసానిధ్యవశాదస్తోదయజ్ఞానార్థం

కాలాంశానాహ—

స్వాత్యగస్త్యమృగవ్యాధచిత్రాజ్యేష్ఠాః పునర్వసుః..

అభిజిబ్రహ్మహృదయం త్రయోదశభిరంశకైః .. 12 ..

హస్తశ్రవణఫాల్గున్యః శ్రవిష్ఠారోహిణీమఘాః ..

చతుర్దశాంశకైర్దృశ్యా విశాఖాశ్వినిదైవతమ్ ..13..

కృత్తికామైత్రమూలాని సార్ప రౌద్రర్క్షమేవ చ ..

దృశ్యన్తే పఞ్చదశభిరాషాఢాద్వితయం తథా .. 14 ..

భరణీతిష్యసౌమ్యాని సౌక్ష్మ్యాస్త్రిఃసప్తకాంశకైః..

శేషాణి సప్తదశభిర్దృశ్యాదృశ్యాని భాని తు..15..

సౌరదీపికా.

 స్వాత్యాదిబ్రహ్మహృదయం యావత్

 త్రయోదశకాలాంశైః

 హస్తశ్రవణపూర్వాఫాల్గున్యుత్తరాఫాల్గునిధనిష్ఠారోహిణీమఘాః

 చతుర్దశకాలాంశైః

 ఉదితాః . ఉపలక్షణత్వాదదృశ్యా అపి భవన్తి .

 విశాఖాశ్వినికృ త్తికానురాధామూలాశ్లేషార్ద్రాః

 పఞ్చదశకాలాంశైః

 దర్శనమాయాన్తి . ఉపలక్షణత్వాన్న దృశ్యన్తేఽపి .

 పూర్వాషాఢోత్తరాషాఢాద్వయం

 పఞ్చదశకాలాంశైః ద్దృశ్యన్త ఇత్యర్థః .

 భరణీభ తిష్యః పుష్యః సోమదైవతం మృగశిరో నక్షత్రమేతాని నక్షత్రాణి

 అణుబిమ్బత్వాత్

 ఏకవింశతికాలాంశైః

 పూర్వాధికారోక్తనక్షత్రేషూక్తాతిరిక్తాని

 నక్షత్రాణి . శతతారా పూర్వోత్తరాభాద్రపదారేవతీసంజ్ఞాని . వహ్నిబ్రహ్మాంపాంవత్సాపసంజ్ఞాని చ

 సప్తదశకాలాంశైః

 దర్శనాదర్శనయోగ్యాని భవన్తి

 సముచ్చయార్థకః .. 12 . 13 . 14 . 15 ..

అథ దినాద్యానయనార్థమిచ్ఛాయా ఏవ ప్రమాణజాతీయకరణత్వమాహ—

అష్టాదశశతాభ్యస్తా దృశ్యాంశాః స్వోదయాసుభిః..

విభజ్య లబ్ధాః క్షేత్రాంశాస్తైదృశ్యాదృశ్యతాథవా ..16..

సౌరదీపికా.

 కాలాంశాః

 అష్టాదశశతగుణితాః

 గ్రహరాశ్యుదయాసుభిః

 భక్త్వా

 ప్రాప్తాః

 క్రాన్తివృత్తస్థాంశా భవన్తి

 ప్రకారాన్తరేణ

 క్షేత్రాంశైః

 దర్శనాదర్శనయోగ్యతా చ జ్ఞేయా . కాలాంశాభ్యాం క్షేత్రాంశావానీయ తద న్తరకలా యథాస్థితగత్యోరన్తరేణ యోగేన వా భక్తాః ఫలముదయాస్తయోర్గతైష్య దినాచం పూర్వాగతమేవ స్యాదిత్యర్థః .. 16 ..

నను యథా గ్రహాణామముకదిశ్వస్తోఽముకదిశ్యుదయ ఇత్యుక్తమ్ .

తథా నక్షత్రాణాం నోక్తమ్ . గత్యభావాద్వియోగయోగాసమ్భవేన గతైష్యదినాద్యానయనాసమ్భవశ్చేత్యత ఆహ—

ప్రాగేషాముదయః పశ్చాదస్తో దృక్కర్మ పూర్వవత్ ..

గతైష్యదివసప్రాప్తిర్భానుభుక్త్యా సదైవ హి ..17..

సౌరదీపికా.

 నక్షత్రాణాం

 ప్రాచ్యామ్

 దర్శనం

 పశ్చిమాయామ్

 అదర్శనం భవతి . గత్యభావాదల్పగతిగ్రహవద్భవతీత్యర్థః . ఏషాం నక్షత్రాణాం

 పూర్వప్రకారోక్తవత్

 ఆక్షదృక్కర్మ కార్యమ్ .

 సర్వదైవ

 రవిగత్యా

 గతైష్యదివసానాం లబ్ధిః స్యాత్ .

 నిశ్చయార్థే .. 17 ..

అథ సదోదితనక్షత్రాణ్యాహ—

అభిజిబ్రహ్మహృదయం స్వాతీవైష్ణవవాసవాః..

అహిర్బుధ్న్యముదస్థిత్వాన్న లుప్యన్తేఽర్కరశ్మిభిః ..18..

సౌరదీపికా.

అభిజిబ్రహ్మహృదయం స్వాతీవైష్ణవవాసవా అహ్ని

 అభిజిద్బ్రహ్మహృదయస్వాతీశ్రవణధనిష్ఠోత్తరాభాద్రపదాః

 సౌమ్యశరాతిదైర్ఘ్యాత్

 సూర్యకిరణైః

 న ఛాద్యన్తే . అస్తం న యాన్తీత్యర్థః .. 18 ..  ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయా

సౌరదీపికాయాముదయాస్తాధికారో నవమః సమాప్తః .. 1 ..

10 అథ శృఙ్గోన్నత్యధికారః.

తత్ర కాలాంశ కథన పురఃసరం చన్ద్రస్యోదయాస్తయోః

సాధనాతిదేశం కరోతి—

ఉదయాస్తవిధిః ప్రాగ్వత్కర్తవ్యః శీతగోరపి ..

భాగౌదశభిః పశ్చాద్దృశ్యః ప్రాగ్యాత్యదృశ్యతామ్ ..1..

.

 చన్ద్రస్యాపి

 పూర్వాధికారోక్తరీత్యా

 ఉదయాస్తసాధనప్రకారః

 విధాతవ్యః .

 ద్వాదశసంఖ్యాకైః కాలాంశైః

 పశ్చిమాయాం

 ఉదితో భవతి .

 ప్రాచ్యామ్

 అస్తం

 ప్రాప్నోతి ఏతాదృశావుదయాస్తౌ మాసే ఏక దైవ భవతః . ప్రత్యహముదయాస్తౌ వక్ష్యమాణప్రకారేణ భవతః ..1..

అథ సూర్యాస్తమయాత్పరతశ్చన్ద్రస్య నిత్యాస్తసాధనమాహ—

రవీన్ద్వోః షడ్భయుతయోః మాగ్వలగ్నాన్తరాసవః..

ఏకరాశౌ రవీన్ద్వోశ్చ కార్యా వివరలిప్తికాః..2..

తన్నాడికాహతే భుక్తీ రవీన్ద్వోః షష్టిభాజితే ..

తత్ఫలాన్వితయోర్భూయః కర్తవ్యా వివరాసవః .. 3..

ఏవం యావస్థిరీభూతా రవీన్దోరన్తరాసవః..

తైః పాణైస్తమేతీన్దుః శుక్లేఽర్కాస్తమయాత్పరమ్ .. 4..

సౌరదీపికా.  శుక్లపక్షేఽభీష్టదినే సూర్యాస్తకాలే స్పష్టౌ సూర్యచన్ద్రౌ సాధ్యౌ చన్ద్రమధ్యే దృక్కర్మద్వయం సంస్కార్యమ్ . తయోః

 షడ్రాశియుతయోః

 సూర్యాచన్ద్రమసోర్మధ్యే

 రవిలగ్నాన్తరాసువత్  అన్తరకాలాసవః

 భోగ్యాసూనూనకస్యేత్యాదినా సాధ్యాః . తౌ సూర్య చన్ద్రౌ

 అభిన్నరాశౌ చేత్స్యాతాం తదా

 సషడ్భ సూర్యాచన్ద్రమసోః

 అన్తరకలాః

కార్యాః విధేయాః .

 అన్తరకలానాం యేఽసవస్తేషాం ఘటికా స్తాభిర్గుణితే

 సూర్యచన్ద్రయోః

 కాలాత్మకగతీ

 షష్టిభక్తే

 స్వస్వఫలయుతయోః

 పునః

 అన్తరాసవః

కర్తవ్యాః పూర్వరీత్యా విధాతవ్యాః .

 తద్ఘటికాభిః సూర్యాస్తకాలికో సషడ్భ సూర్యదృక్కర్మసంస్కృతచన్ద్రౌ ప్రచాల్య

 సూర్యచన్ద్రయోః

 అన్తరప్రాణాసవః

 అభిన్నాస్తా  వత్సాధ్యాః .

 అభిన్నైరసుభిః

 చన్ద్ర

 శుక్లపక్షే

 సూర్యాస్తాదనన్తరమ్

 అదర్శనతామ్

 ప్రానోతి .. 2 .. 3 .. 4 ..

అథోదయసాధనమాహ—

భగణార్ధ రవేర్దత్త్వా కార్యాస్తద్వివరాసవః..

తైః ప్రాణైః కృష్ణపక్షే తు శీతాంశురుదయం వ్రజేత్ .. 5..

.

 అసితపక్షే

 షడ్రాశీన్

సూర్యస్య

 సంయోజ్య

 తుకారాచ్చన్ద్రస్యాదవేత్యర్థః .

 తయోద్దృకర్మసంస్కృతచన్ద్రసషడ్భసూర్యకరైరన్తరాసవః పూర్వోక్త ప్రకారేణ

 సాధ్యాః

 సాధితైః

 అసుభిః.

 చన్ద్రః

 సూర్యాస్తానన్తరముదయం

 గచ్ఛేత్ .. 5 ..

అథ శృఙ్గోన్నతిరుచ్యతే—

అర్కేన్దోః క్రాన్తివిశ్లేషో దిక్సామ్యే యుతిరన్యథా ..

తజ్జ్యేన్దురకాద్యత్రాసౌ విజ్ఞేయా దక్షిణోత్తరా ..6..

మధ్యాహ్నేన్దుప్రభాకర్ణసంగుణా యది సోత్తరా..

తదానాక్షజీవాయాం శోధ్యా యోజ్యా చ దక్షిణా

శేషం లమ్బజ్యయా భక్తం లబ్ధో బాహుః స్వదిఙ్ముఖః ..

కోటిః శఙ్కుస్తయోర్వర్గయుతేర్మూలం శ్రుతిర్భవేత్ .. 8..

సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రయోః

 దిగైకత్వే

క్రాన్తి

] శృఙ్గోనత్యధికార.  321

 స్పష్టక్రాన్త్యోరన్తరమ్ .

 దిగ్భేదే

 యోగః కార్యః . అత్ర క్రాన్తిశబ్దః క్రాన్తిజ్యాపరో జ్ఞేయః . ఉపపత్యవిరోధాత్ .

సా త్రాసౌ జ్యా చ సంస్కారాసద్ధా‌ఋమితా జ్యేత్యర్థః .

 సూర్యాత్

 చన్ద్రః

 యస్యాం దిశి తద్దికా

 యామ్యోత్తరా

 జ్యా

 బోధ్యా.

 అహ్నోఽహోరాత్రస్య  మధ్యమితి మధ్యాహ్నః సూర్యాస్తకాలస్తస్మిన్సమయే చన్ద్రస్య ఛాయాకర్ణః సాధ్యస్తేన మధ్యాహ్నః చ్ఛాయాకర్ణవత్సాధితేన్దుచ్ఛాయాకర్ణేన సంగుణా

 హే సాజ్యోత్తరదిక్కా

 తర్హి

 ద్వాదశ గుణితాక్షజ్యాయాం

 అన్తరితా

 యామ్యాచేత్తదా

 అర్కనాక్షజీవాయాం యుక్తా కార్యా

 స్వదేశలమ్బజ్యయా

 భాజితం

 ఫలం

 సంస్కారదిగభిముఖః

 ద్వాదశాంగులఃశ ఙ్కుః

 కోటిర్భవేత్ .

 భుజకోట్యోః

 వర్గయోగాత్

 పదం

 కర్ణః

 స్యాత్ .. 6 . 7.8..

అథ శుక్లానయనమాహ—

సూర్యోనశీతగోలిప్తాః శుక్లం నవశతోద్ధృతాః.

చన్ద్రబిమ్బాఙ్గులాభ్యస్తం హృతం ద్వాదశభిః స్ఫుటమ్ .. 6..

సౌరదీపికా.

 అర్కోనితచన్ద్రస్య

 కలాః

 నవశతభక్తాః

 ఫలం చన్ద్రస్యరవేతం స్యాత్ . తత్

 చన్ద్రగ్రహణాధి కారోక్తప్రకారేణాగతచన్ద్రబిమ్బాంగులైర్గుణితం

 ద్వాదశాంగులైః

 భక్తం ఫలం

 స్పష్టశుల్లమానం స్యాత్ .. 1..

అథ శ్రుఙ్గోన్నతిపరి లేఖమాహ—

దత్త్వార్కసంజ్ఞితం బిన్దుం తతో బాహుం స్వదిఙ్ముఖమ్ ..

తతః పశ్చాన్ముఖీ కోటిం కర్ణం కోట్యగ్రమధ్యగమ్..10..

కోటికర్ణయుతాద్బిన్దోర్బిమ్బం తాత్కాలికం లిఖేత్ ..

కర్ణసూత్రణ దిక్సిద్ధిం ప్రథమం పరికల్పయేత్ ..11..

శుక్లం కర్ణేన తద్బిమ్బయోగాదన్తర్ముఖం నయేత్ ..

శుక్లాగ్రయామ్యోత్తరయోర్మధ్యే మత్స్యౌ ప్రసాధయేత్ ..12.. తన్మధ్యసూత్రసంయోగాద్బిన్దుత్రిస్పృగ్లిఖేద్ధనుః..

ప్రాగ్బిమ్బం యాదృగేవ స్యాత్తాదృక్ తత్రదినే శశీ..13..

సౌరదీపికా.

 సూర్యసంజ్ఞితం

 చిహ్నం

 దిక్సాధితసమాయాం భూమౌ దిక్సంపాతే కృత్వా

 సూర్యబిన్దోః సకాశాత్

 పూర్వసాధితభుజం

 స్వస్య యా దక్షిణోత్తరా దిక్ తదభిముఖం దత్త్వా

 భుజాగ్రచిహ్నాత్

 పశ్చిమదిగభిముఖీం

 ద్వాదశాంగులాత్మికాం దత్త్వా

 కోట్యగ్రసూర్యచిహ్నయోర్గతం స్పష్టం

 పూర్వ సాధితం దత్త్వా

 కోటికర్ణరేఖాయోగాత్

 చిహ్నాత్

 సూర్యోదయాస్తకాలికం

 సాధిత చన్ద్రమణ్డలం

 చన్ద్రబిమ్బార్ధాంగులప్రమాణేన కారయేత్ . తత్ర

 ఆదౌ

 కర్ణరేఖయా

 దిశానిష్పత్తిం

 కుర్యాత్ . చన్ద్రబిమ్బకర్ణరేఖయోః సంపాత స్థానే చన్ద్రమణ్డలే పూర్వా, స్వమార్గేణానే వర్ధితా సైవ కర్ణరేఖా చన్ద్రమణ్డ లస్యాపరభాగే యత్ర లగ్నా తత్ర పశ్చిమా, తన్మత్స్యాభ్యాం దక్షిణోత్తరా రేఖా చ చన్ద్రమణ్డలే కుర్యాదిత్యర్థః .

 కర్ణరేఖాచన్ద్ర బిమ్బపరిధ్యోః సంపాతాదపూర్వాత్

 కర్ణరేఖామార్గేణ

 చన్ద్రబిమ్బకేన్ద్రాభిముఖం

 పూర్వసాధితశ్వేతం

 శుక్లాగ్రచిహ్నం కుర్యాత్ .

 శుక్లచిహ్నయామ్యోత్తరచిహ్నయోః

 అన్తరాలే

 ద్వౌ మత్స్యౌ

 సంపాదయేత్ . శుక్లాగ్రదక్షిణచిహ్నాభ్యాం మత్స్యః శుక్లానోత్తరచిహ్నాభ్యాం మత్స్యశ్చేతి పూర్వోక్తరీత్యా మత్స్యౌ కుర్యాదిత్యర్థః .

 తయోమత్స్యయోర్మధ్యసూత్రయోర్యత్ర సంపాతస్తత్స్థా నాత్

 శుక్లాగ్రచిహ్నయామ్యోత్తరచిహ్నస్పర్శి

 వృత్తైకదేశాత్మకం

 కుర్యాత్ .

 పూర్వకాలే

 లిఖితచన్ద్రబిమ్బం

 లిఖితచాపచ్ఛేదేన యాదృశం పశ్చిమభాగే భవతి

 తాదృశః ఏవ

 తస్మిన్

 అహని

 చన్ద్రః

 భవేత్ . ఆకాశేఽపి తామేవ స్యాదిత్యర్థః .. 10 . 11 . 12 . 13 ..

అథ శృఙ్గోన్నతౌజ్ఞానమాహ—

కోట్యా దిక్సాధనాత్తిర్యక్సూత్రాన్తే శృఙ్గమున్నతమ్ ..

దర్శయేదున్నతాం కోటిం కృత్వా చన్ద్రస్య సా కృతిః .. 14 ..

.

 కోటిరేఖయా

 చన్ద్రవృత్తే కర్ణరేఖావద్దిక్సాధనాత్

 అగ్రభాగామికామ్

 ఉచ్చాం

 విధాయ

 దక్షిణోత్తరరేఖాయా అవసానే

 ఉచ్చ

 చన్ద్రశృఙ్గం

 అవలోకయేత్ .

 పరిలేఖసిద్ధా

 స్వరూప

 ఇన్దోః . ఆకాశస్థచన్ద్రస్యేత్యర్థః . భవతి .. 14 ..

అథ కృష్ణపక్షే విశేషమాహ—

కృష్ణే షడ్భయుతం సూర్యం విశోధ్యేన్దోస్తథాసితమ్ ..

దద్యాదామం భుజంతత్ర పశ్చిమమణ్డలం విధోః .. 15 ..

సౌరదీపికా.

 కృష్ణపక్షే

 షడ్రాశిసహితం

 అర్కమ్

 చన్ద్రాత్

 న్యూనీకృత్య

 పూర్వోక్తప్రకారేణ

 కృష్ణమానం సాధయేత్ .

 కృష్ణ శృఙ్గోన్నతిసాధనే

 పూర్వోక్తభుజం

 విపరీతం

 అర్కచిహ్నాదుత్తరం భుజం దక్షిణతో దక్షిణం భుజముత్తరతో గణకో దద్యాత్ .

 చన్ద్రస్య

 బిమ్బం

 పశ్చిమభాగే కృష్ణాభివృద్ధి దర్శయేదిత్యర్థః .. 15 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం , సౌరదీపికాయాం శృఙ్గోన్నత్యధికారో దశమః సమాప్తః .. 10..

11 అథ పాతాధికారః. .. 23 ..

తత్ర భేదద్వయాత్మకపాతస్య సమ్భవం వివక్షుః ప్రథమం వైధృత

సంజ్ఞాపాతస్య సమ్భవమాహ—

ఏకాయనగతౌ స్యాతాం సూర్యాచన్ద్రమసౌ యదా..

తద్యుతో మణ్డలే క్రాన్త్యోస్తుల్యత్వే వైధృతామిధః ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రౌ

 ఏకస్మిన్నేవాయనస్థౌ

 యస్మిన్కాలే

 భవేతాం తత్ర

 సూర్యచన్ద్రయోర్భాద్యే యోగే

 ద్వాదశరాశిమితే సతి

 అపమయోః

 సమత్వే

 వైధృతసంజ్ఞః - పాతో భవతి మఙ్గలం విశేషేణ ప్రియతే అవరోధ్యత ఇతి విధృతః . విధృత ఏవ వైధృతః ఇతి ..1..

అథ వ్యతిపాతసంజ్ఞకపాతస్య సమ్భవమాహ—

విపరీతాయనగతౌ చన్ద్రార్కౌ క్రాన్తిలిప్తికాః..

సమాస్తదాద్వా వ్యతీపాతో భగణార్ధే తయోర్యుతిః .. 2..

సౌరదీపికా. యదా

 చన్ద్రసూర్యౌ

 భిన్నాయనస్థౌ భవతస్తత్ర తదా తయోః

 క్రాన్తికలాః

 తుల్యాః

 సూర్యాచన్ద్రమసోః

 రాశ్యాదియుతిః

 రాశిషట్కే సతి

 తస్మిన్కాలే

 వ్యతీపాతసంజ్ఞకః పాతో భవతి మఙ్గలం విశేషేణ పాత యతీతి వ్యతీపాత ఇతి .. 2..

క్రాన్త్యోః సమత్వే పాతో భవతీత్యత్ర కారణమాహ—

తుల్యాంశుజాలసమ్పర్కాత్తయోస్తు ప్రవహాహతః..

తద్దృక్ క్రోధభవో వహ్నిర్లోకాభావాయ జాయతే .. 3 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాచన్ద్రమసోః

 తుకారాత్క్రాన్తిసామ్యకాలికయోః . .

 సమకిరణానాం జాలం సమూహస్తయోరన్యో న్యాభిముఖయోః సంపర్కాత్ సంయోగాత్

 తయోదృష్టి

సంయోగాభ్యాం క్రోధోత్పన్నః

 అగ్నిః

 ప్రవహవాయువేగేన ప్రజ్వలితః

 జనానామశుభఫలాయ

 ఉత్పద్యతే .. 3 ..

అథాయం వహ్నిర్వ్యతీపాతాఖ్యో వైధృతాఖ్యో వేత్యత పాహ—

వినాశయతి పాతోఽస్మిల్లోకానామసకృద్యతః ..

వ్యతీపాతః ప్రసిద్ధోఽయం సంజ్ఞాభేదేన వైధృతిః .. 4 ..

సౌరదీపికా.

 క్రాన్తిసామ్యకాలే

 పూర్వశ్లోకోక్తస్వరూపః

 వహ్నిః

 యస్మాత్కారణాత్

 వారంవారం

 జనానాం మఙ్గలాని

 నాశం కరోతి . అతః కారణాత్

 వ్యతీపాతసంజ్ఞోఽస్తి .

 వహ్నిః

 నామాన్తరేణ

 వైధృతసంజ్ఞో భవతి . ఉభయత్ర పాతాఖ్యో వహ్నిర్భవతీతి భావః .. 4 ..

అథ తత్స్వరూపమాహ—

స కృష్ణో దారుణవపులోంహితాక్షో మహోదరః..

సానిష్టకసే రౌద్రో భూయో భూయః ప్రజాయతే .. 5 ..

- సౌరదీపికా.

 క్రాన్తిసామ్యకాలోత్పన్నోఽగ్నిపురుషః

 శ్యామ వర్ణః

 కఠినశరీరః

 ఆరక్తనేత్రః

 పృథూదరః

 సర్వలోకానామశుభ కారకః

 భయానకః

 అనేకవారం ప్రతిమాసం ప్రాయో వారద్వయం

 ప్రత్యేకక్రాన్తిసామ్యకాల ఉత్పన్నో భవతీ త్యర్థః .. 5 ..

అథ స్పష్టకాలజ్ఞానార్థం క్రాన్తిసాధనమాహ—

భాస్కరేన్ద్వోభచక్రాన్తశ్చక్రావిధిసంస్థయోః..

దృక్తుల్యసాధితాంశాదియుక్త్యోః స్వావపక్రమౌ .. 6..

సౌరదీపికా.

 త్రిప్రశ్నోక్తరీత్యానీత

ఛాయార్కస్ఫుటార్కయోరన్తరసాధితైరయనాంశైః సంస్కృతయోః

 యయోర్యోగో ద్వాదశరాశయః షడ్రాశయస్తదవధిసంస్థయోః

 సూర్యాచన్ద్రమసోః

 స్వస్వ క్రాన్తీ సాధ్యే . సూర్యస్య క్రాన్తిః సాధ్యా చన్ద్రస్య విక్షేపసంస్కృతా క్రాన్తిః సాధ్యత్యర్థః .. 6 ..

అథ క్రాన్తిభ్యాం స్పష్టపాతకాలస్య గతైష్యత్వం విశేష చాహ—

అథౌజపదగస్యేన్దోః క్రాన్తిర్విక్షేపసంస్కృతా .

యది స్యాదధికా భానోః క్రాన్తేః పాతో గతస్తదా ..7..

ఊనా చేత్స్యాత్తదా భావీ వామం యుగ్మపదస్య చ .. .

పదాన్యత్వం విధోః క్రాన్తిర్విక్షేపాచ్చేద్ధి శుధ్యతి .. 8..

.

 క్రాన్తిసాధనానన్తరమ్

 విషమపదస్థస్య

 చన్ద్రస్య

 శరసంస్కృతా

 అపమః . స్పష్టక్రాన్తిరిత్యర్థః

 యర్హి

 సూర్యస్య

 సాధితక్రాన్తేః సకాశాత్

 మహతీ

 భవేత్

 తర్హి

 స్పష్టక్రాన్తిసామ్యాత్మకః

 సాధితక్రాన్తికాలాత్పూర్వకాలే జాత ఇత్యర్థః .

 యహి

 లఘుః

 భవేత్ .

 తర్హి

 గమ్యః . సాధితక్రాన్తికాలాదుత్తరకాలే భవతీత్యర్థః .

 సమపదస్థచన్ద్రస్య

 ఉక్త గతైష్యక్రమేణ వైపరీత్యమ్ . చన్ద్రస్య స్పష్టక్రాన్తిః సూర్యక్రాన్తేరధికా తదా గమ్యపాతః న్యూనా చేద్గతపాతః స్యాదిత్యర్థః .

 యహి

 చన్ద్రక్రాన్తిః

 భిన్నదిక్కశరాత్

 హీనా భవతి . తదా

 చన్ద్రస్య

 భిన్నపదత్వం జ్ఞేయమ్ .. 7 .. 8..

అథ గతైష్యకాలానయనం వివక్షః ప్రథమం స్పష్టక్రాన్తిసామ్యానయన

ప్రకారమాహ—

క్రాన్త్యోర్జ్యే త్రిజ్యయాభ్యస్తే పరక్రాన్తిౙ్యయోద్ధృతే ..

తచ్చాపాన్తరమధం వా యోజ్యం భావిని శీతగౌ .. 9 ..

శోధ్యం చన్ద్రాద్ గతే పాతే తత్సూర్యగతితాడితమ్ ..

చన్ద్రభుక్త్యా హృతం భానౌ లిప్తాది శశివత్ఫలమ్..10..

తద్వచ్ఛశాఙ్కపాతస్య ఫలం దేయం విపర్యయాత్ ..

కర్మైతదసకృత్తావద్యావత్క్రాన్తీ సమే తయోః.. 11 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాచన్ద్రమసోః సాధితక్రాన్త్యోః

 జీవే

 త్రిజ్యాగుణితే

 పరమా పమజ్యయా

 భక్తే

 లబ్ధఫలయోశ్చాపాన్తరమ్

 అథవా

 చాపాన్తరార్థం

 గమ్యపాతే సతి

 చన్ద్రే

 యుక్త కార్యమ్ .

 గతపాతే సతి

 ఇన్దోః సకాశాత్

 త్యాజ్యమ్ . హీనం కార్యమిత్యర్థః .

 చన్ద్రసమ్బన్ధిసంస్కృతఫలం

 సూర్యగత్యా గుణితం

 ఇన్దుగత్యా

హృతం, భక్తం

 కలాదిఫలం

 చన్ద్రవత్

 సూర్యే సంస్కార్యమ్ .

 చన్ద్రపాతస్య

 పూర్వోక్తప్రకారేణ సాధితం

 కలాదికం ఫలం చన్ద్ర పాతే

 విలోమక్రమాత్

 సంస్కార్యమ్ . చన్ద్రయుత హీనక్రమేణ చన్ద్రపాతే హీనయుతం కార్యమిత్యర్థః .

 యావత్కాల పర్యన్తం

 సూర్యచన్ద్రయోః

 స్పష్టక్రాన్తీ సమే తుల్యే స్తః

 తావత్కాలపర్యన్తం

 గణితక్రియా రూపోక్తం కర్మ

 అనేకవారంకార్యమ్ .. 1.10.11 ..

అథ పాతకాలస్య గతగమ్యత్వమాహ—

క్రాన్త్యోః సమత్వే పాతోఽథ ప్రక్షితాంశోనితే విధౌ ..

హీనేఽర్ధరాత్రికాద్యాతో భావీ తాత్కాలికేఽధికే ..12..

సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రయోః స్పష్టక్రాన్త్యోః

 తుల్యత్వే

 స్పష్టపాతః స్యాత్ . పాతమధ్యః స్పష్టః స్యాదిత్యర్థః .

 అనన్తరం

 క్రాన్తిచాపాన్తరసిద్ధచన్ద్రఫలేన యుతోనితే

 చన్ద్రే

 స్పష్టపాతసమ్బన్ధి చన్ద్రాసన్నార్ధరాత్రకాలికచన్ద్రాత్

 న్యూనే సతి

 తదర్ధరాత్రకాలాత్పాతకాలో గతః .

 క్రాన్తిసామ్యకాలికచన్ద్రే

 అర్ధరాత్రకాలికచన్ద్రాదధికే సతి

 గమ్యపాతః . తదర్ధరాత్రకాలాత్పాతకాల ఏష్య ఇత్యర్థః .. 12 ..

అథ స్పష్టపాతస్య కాలజ్ఞానమాహ—

స్థిరీకృతార్ధరాత్రేన్ద్వోర్ద్వయోర్వివరలిప్తికాః..

షష్టిఘ్నాశ్చన్ద్రభుక్త్యాప్తాః పాతకాలస్య నాడికాః ..13..

సౌరదీపికా.

 పూర్వప్రతిపాదితయోః

స్పష్టక్రాన్తిసామ్యకాలికచన్ద్రతదాసన్నార్ధరాత్రకాలికస్పష్టచన్ద్రయోః

 అన్తరకలాః

 షష్టిగుణితాః

 అర్ధరాత్రకాలికస్పష్టచన్ద్రగత్యా భక్తాః ఫలం

 స్పష్టక్రాన్తిసామ్యకాలస్య

 గతైష్యఘటికా భవన్తి .. 13..

అథ పాతకాలస్య స్థిత్యర్ధానయనమాహ—

రవీన్దుమానయోగార్ధం షష్ట్యా సఙ్గుణ్య భాజయేత్ ..

తయోర్భుక్త్యన్తరేణాప్తం స్థిత్యర్ధం నాడికాది తత్ .. 14 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రయోః కలాత్మకబిమ్బయోర్యోగార్ధం

 షష్టిసఙ్ఖ్యయా

 గుణయిత్వా

 సూర్యచన్ద్రయోః

 గత్యన్తరేణ

 హరేత్

 యల్లబ్ధం

 ఫలం

 ఘటికాది

 పాతకాలాత్పూర్వమపరత్ర చ స్థిత్యర్ధకాలపర్యన్తం పాతస్యావ స్థానమిత్యర్థః .. 14 ..

అథ పాతస్యాదిమధ్యాన్తకాలానాహ—

పాతకాలః స్ఫుటో మధ్యః సోఽపి స్థిత్యర్ధవర్జితః.. .

తస్య సమ్భవకాలః స్యాత్తత్సంయుక్తోఽన్త్యసంజ్ఞితః ..15..

సౌరదీపికా.

 స్పష్టః

 క్రాన్తిసామ్యకాలః

 మధ్యసంజ్ఞో జ్ఞేయః .

 మధ్యకాలః

 పూర్వానీతస్థిత్యర్థేన హీనః

 పాతస్య

 ఆరమ్భకాలః స్యాత్ .

 సముచ్చయే

 స్థిత్యర్ధ యుక్తో మధ్యకాలః

 పాతస్యాన్తకాలః పాతనివృత్తి కాల ఇత్యర్థః .

 భవేత్ .. 15 ..

అథ పాతస్థితికాలస్య మఙ్గలకృత్యే నిషిద్ధ త్వమాహ—

ఆద్యన్తకాలయోర్మధ్యః కాలో జ్ఞేయోఽతిదారుణః..

ప్రజ్వలజ్జ్వలనాకారః సర్వకర్మసు గర్హితః .. 16 ..

ఏకాయనగతం యావదర్కేన్ద్వోర్మణ్డలాన్తరమ్ ..

సమ్భవస్తావదేవాస్య సర్వకర్మవినాశకృత్ .. 17..

సౌరదీపికా.

 పాతారమ్భసమాప్తికాలయోః

 అన్తరాలవర్తీ

 సమయః

 అత్యన్తకఠినః

 దేదీప్యమానాగ్నిస్వరూపః

 సర్వేషు మఙ్గలకృత్యేషు

 నిన్దితః

 బోధ్యః . తథా చ కృతం మఙ్గలకృత్యం భస్మావశేషం స్యాదితి భావః . అయమేవ పుణ్యకాలః .

  సూర్యచన్ద్రయోః

 ప్రత్యేకం బిమ్బైక దేశరూపం

 యావత్కాలపర్యన్తమ్

 తుల్యమా గస్థితం

 తావత్కాలపర్యన్తమ్

 ఏవకారేణన్యూనాధిక వ్యవచ్ఛేదః

 పాతస్య

 సకలశు భకర్మాణామాచరితానాం నాశకారీ

 ఉత్పత్తిః . స్థితిరితి యావత్ .. 16 .. 17 ..

నన్వయం కేవలం మఙ్గలనాశకో న శుభకారక ఇత్యత ఆహ—

స్నానదానజపశ్రాద్ధవ్రతహోమాదికర్మభిః..

ప్రాప్యతే సుమహచ్ఛ్రేయస్తత్కాలజ్ఞానత స్తథా .. 18 ..

.  తస్మిన్కాలే

 స్నానదానాదిపుణ్యక్రియాభిః

 సుతరాం మహత్కల్యాణం

 మనుష్యైర్లభ్యతే .

 పాతకాలజ్ఞా నాత్

 స్నానదానాదితుల్యం పుణ్యం భవతి . తం చ కాలం గణయిత్వా యః సమ్యగ్జానాతి తస్య స్నానదానాదితుల్యఫలం స్వత ఏవ భవతీత్యర్థః .. 18 ..

అథ పాతవిశేషమాహ—

రవీన్దోస్తుల్యతా క్రాన్త్యోర్విషువత్సన్నిధౌ యదా ..

ద్విర్భవేద్ధి తదా పాతః స్యాదభావో విపర్యయాత్ ..19 ..

సౌరదీపికా.

 యస్మిన్ కాలే

 సూర్యచన్ద్రయోః

 స్పష్టక్రాన్త్యోః

 సమతా

 విషువన్నికటే క్రాన్త్యభావాసన్నే రబిగోలసన్ధిసమీప ఇత్యర్థః స్యాత్

 తస్మింస్తదాసన్నకాలే

 వ్యతీపాతవైధృతభేదద్వయాత్మకః

 ద్వివారం

 స్యాత్

 ఉక్తవ్యత్యాసాత్ . చన్ద్ర-  స్థాయనసన్ధినికటే యది సూర్యక్రాన్తితశ్చన్ద్రక్రాన్తిద్యూనా స్యాత్తదేత్యర్థః .

 క్రాన్తిసామ్యరూపపాతస్యాభావో భవతి .. 16 ..

అథ శుభకార్యే మహాపాతస్య నిషిద్ధత్వోక్తిప్రసఙ్గాత్పఞ్చాఙ్గా న్తర్గతయోగాన్తర్గతవ్యతీపాతస్యైవ జ్ఞానమాహ—

శశాఙ్కార్కయులిప్తా భభోగేన విభాజితాః..

లబ్ధం సప్తదశాన్తోఽన్యో వ్యతీపాతస్తృతీయకః..20..

సౌరదీపికా.

 అయనాంశసంస్కృతయోః సూర్యచన్ద్రయోర్యోగస్య

 కలాః

 అష్టశతేన

 భక్తాః

 ఫలం

 సప్తదశమధ్యే షోడశానన్తరం సప్తదశపర్యన్తమిత్యర్థః .

 ఏతదధికారపూర్వోక్తాతిరిక్తః

 తృతీయ ఏవం తృతీయకః

 వ్యతీపాతయోగః స్యాత్ . రవీన్ద్వోర్యోగే సప్తరాశయో భాగాః షోడశలిప్తాశ్చత్వారింశద్భవన్తి 7 . 16 . 40

తల్లిప్తా అష్టశతాప్తః లబ్ధం సప్తదశ భవన్తి . తదన్తే సప్తదశో విష్కమ్భాదియోగపాతో వ్యతీపాతసంజ్ఞకః సోఽపి ఖర్జూరికచక్ర ఏక రేఖాగ్రస్థయోరనులోమవిలోమయోశ్చన్ద్రార్కయోదృష్టయుద్భవో వహ్నిరేవ రౌద్రః పరుషో  లోకే శుభకార్యవినాశార్థముత్పద్యతే. అసౌ వ్యతీపాతః సకలోఽపి శుభకార్య వినాశకృద్భవతీతి భావః .. 20 ..

అథ భసన్ధిగ‌ణ్డాన్తయోః స్వరూపజ్ఞానమాహ—

సార్పేన్ద్రపౌష్ణ్యధిష్ణ్యానామన్త్యాః పాదా భసన్ధయః..

తదగ్రభేష్వాద్యపాదో గణ్డాన్తం నామ కీర్త్యతే .. 21 ..

సౌరదీపికా.

 ఆశ్లేషాజ్యేష్ఠారేవతీ నక్షత్రాణామ్

 చతుర్థాః

 చరణాః

 నక్షత్రసన్ధయో భవన్తి .

 ఆశ్లేషాజ్యేష్ఠా రేవతీనక్షత్రాణామాగ్రిమనక్షత్రేషు . మఘామూలాశ్వినీనక్షత్రేష్విత్యర్థః .

 ప్రథమచరణః

 నక్షత్రగణ్డాన్తం ప్రసిద్ధం

 కథ్యతే .. 21 ..

అథైతదధికారోక్తానాం వ్యతీపాతాదీనాం నిషిద్ధత్వమాహ—

వ్యతీపాతత్రయం ఘోరం గణ్డాన్తత్రితయం తథా ..

ఏతద్భసన్ధిత్రితయం సర్వకర్మసు వర్జయేత్ .. 22..

సౌరదీపికా.

 వ్యతీపాతానాం త్రయముపలక్షణత్వాద్వైధృతిత్రయమపి

 దుష్టమ్ .

 గణ్డాన్తత్రయం

 ఘోరమ్ .

 నక్షత్రసన్ధిత్రయం తథా ఘోరమ్ .

 పూర్వోక్తఘోరం

 సకలమాఙ్గల్యకర్మసు

 జహ్యాదిత్యర్థః .. 22 ..

అథార్కాంశపురుషః శిష్టావశిష్టం స్వవాక్యముపసంహరతి—

ఇత్యేతత్పరమం పుణ్యం జ్యోతిషాం చరితం హితమ్ ..

రహస్యం మహదాఖ్యాతం కిమన్యచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛసి .. 23 ..

సౌరదీపికా.  హే మయాసుర ! తుభ్యమ్

 ఏవమ్

 శృణుష్వైకమనా ఇత్యాదిః సర్వకర్మసు వర్జయేదిత్యన్తం

 గ్రహనక్షత్రాదీనాం

 మాహాత్మ్యం గణితాదిజ్ఞానమితి యావత్

 ఇహ లోకే కీర్తికరం

 పరలోక ఉత్కృష్టం

 ధర్మ్యమ్ . అత‌ఏవ

 అతిగోప్యమ్

 మయా కథితమ్ .

 ఉక్తాతిరిక్తం

 కతరత్

 జ్ఞాతుమ్

 అభిలషసి . తథా చ మయా తుభ్యం యత్ పూర్వముక్తం తత్ర యత్ర యత్ర తవ సంశయంస్తత్ర తత్ర మత్సఙ్కోచముపేక్ష్య మాం ప్రతి ప్రశ్నస్త్వయా కార్యః .

తవ సమాధానం కరిష్యామీతి భావః .. 23 ..

ఇతి, శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రప్తాదపురోహితవిరచితాయాం  సౌరదీపికాయాం పాతాధికారో నామైకాదశః సమాప్తః .. 11 ..

12 అథ భూగోలాధ్యాయః. 198

అథ భూగోలాధ్యాయో వ్యాఖ్యాయతే . తత్ర మయాసురేణ సూర్యాంశపురుషః పృష్ట ఇత్యాహ—

అథార్కాంశసముద్భూతం ప్రణిపత్య కృతాఞ్జలిః ..

భక్త్యా పరమయాభ్యర్చ్య పప్రచ్ఛేదం మయాసురః ..1..

సౌరదీపికా. -

 సూర్యాంశపురుషవచనశ్రవణానన్తరం

 మయనామా శ్రోతా దైత్యః

 రచితహస్తాగ్రాఞ్జలిపుటః

 సూర్యాశోత్పన్నం పురుషం స్వాధ్యాపకం గురుం

 ఉత్కృష్టయా

 ఆరాధ్యత్వేన జ్ఞానరూపయా

 సమ్పూజ్య

 నమస్కృత్య

 వక్ష్యమాణం ప్రశ్నవృన్దం

 పృష్టవాన్ .. 1..

అథ తత్ప్రశ్నానాహ—

భగవన్కిమ్ప్రమాణా భూః కిమాకారా కిమాశ్రయా .

కింవిభాగా కథం చాత్ర సప్తపాతాలభూమయః..2..

అహోరాత్రవ్యవస్థాం చ- విదధాతి కథం రవిః .

కథం పర్యేతి వసుధాం- భువనాని విభావయన్ ॥ 12.03 ॥

దేవాసురాణామన్యోన్య-మహోరాత్రం విపర్యయాత్ .

కిమథ తత్కథం వా స్యా-ద్భానోర్భగణపూరణాత్ ॥ 12.04 ॥

పిత్ర్యం మాసేన భవతి- నాడీషష్ట్యా తు మానుషమ్ .

తదేవ కిల సర్వత్ర- న భవేత్కేన హేతునా ॥ 12.05 ॥

దినాబ్దమాసహోరాణా-మధిపా న సమాః కుతః .

కథం పర్యేతి భగణః- సగ్రహోఽయం కిమాశ్రయః ॥ 12.06 ॥

భూమేరుపర్యుపర్యూర్ధ్వాః- కిముత్సేధాః కిమంతరాః .

గ్రహర్క్షకక్షాః కింమాత్రాః- స్థితాః కేన క్రమేణ తాః ॥ 12.07 ॥

గ్రీష్మే తీవ్రకరో భాను-ర్న హేమంతే తథావిధః .

కియతీ తత్కరప్రాప్తి-ర్మానాని కతి కిం చ తైః ॥ 12.08 ॥

సౌరదీపికా.

 షడ్గుణైశ్వర్యసమ్పన్న ! . సర్వబోధకేతి తాత్పర్యార్థః .

 భూమిః

 కియత్ప్రమాణం యస్యాః సా . భూమేః పరిధియోజనాని కియన్తీత్యర్థః .

 కథమాకారః స్వరూపః యస్యాః సా .

 కా ఆశ్రయా యస్యాః సా . తథాస్యా ఆశ్రయ ఆధారః క ఇత్యర్థః . కథం తిష్ఠతీతి యావత్ .

  కథం విభాగా విభక్తాంశా యస్యాః సా .

 భూమ్యాం

 పాతాలవిభాగరూపా ఆశ్రయాః సప్తసంఖ్యాకాః

 కేన ప్రకారేణ తిష్ఠన్తీత్యర్థః .

 సముచ్చయార్థే .

 సూర్యః

 దినరాత్ర్యోర్వివేకం

 కేన ప్రకారేణ

విద

 కరోతి .

 వక్ష్యమాణాని

 ప్రకాశయన్

 పృథ్వీ

 కేన ప్రకారేణ

 ప్రదక్షిణతయా భ్రమతి . భూమేనిరాధారావస్థా నాసమ్భవేన సాధారత్వే భూమ్యభితో గ్రహభ్రమణమాధారే బాధితమితి భావః .

 దేవదైత్యానామ్

 పరస్పరమ్ .

అహోరాత్రం సుప్రసిద్ధ దివానక్తమిత్యర్థః .

 వైపరీత్యాత్ యదా దేవానామహస్తదా దైత్యానాం రాత్రిర్యదా దేవానాం రాత్రిస్తదా దైత్యానామహ ఇతి

 కింప్ర యోజనమభిప్రేత్య భవతి .

 దేవాసురయోరహోరాత్రం

  సూర్యస్య

 ద్వాదశరాశిభోగాత్

 కుతో భవతి

 సముచ్చయే ..

 పితృణామహోరాత్రం

మాసేన దర్శావధికచాన్ద్రమాసేన

 కేన కారణేన

భవతి జాయతే .

 ఘటీషష్ట్యా

 మనుష్యాణామహో రాత్రం యద్భవతి

 మానుషాహోరాత్రమేవ

 సర్వలోకే

 నిశ్చయేన కేన హేతునా

 న స్యాత్ .

దినవర్షమాసహోరాణామ్

 స్వామిన

 అభిన్నాః

 కస్మాత్కారణాన్న భవన్తి తేషామేక ఏవ పతిః కిము నేత్యర్థః .

 గ్రహసహితః

 జ్యోతిశ్చక్రం

 కేన ప్రకారేణ

 భ్రమతి .  అయం దృశ్యమానః సగ్రహో భగణః

 క ఆధారో యస్యేతి భగణస్యాధారశ్చ క ఇత్యర్థః .

 పృథివ్యాః సకాశాత్

 ఆకాశే ఊర్ధ్వాధః క్రమేణ స్థితాః

 గ్రహ నక్షత్రాణామాకాశే మార్గాః

 కియానుత్సేధ ఉచ్చతా యాసాః  తాః .

 కియదన్తరాలం యాసాం తాః . గ్రహనక్షత్రాణాం కక్షాన్తరాల ప్రమాణం కియదిత్యర్థః.

 కిమాత్మికాః

 కింప్రమాణా వా .

 గ్రహర్క్షకక్షాః

 కేన క్రమేణాకాశే అధిష్ఠితాః సన్తి . పూర్వ కస్త దుత్తరం క ఇత్యాదిక్రమో న జ్ఞాత ఇత్యర్థః .

 గ్రీష్మర్తౌ

 సూర్యః

 తీక్ష్ణకిరణో భవతి .

 తాదృశః .. తీక్ష్ణాకరణ ఇత్యర్థః

 హేమన్తౌ

 కథం నే భవతీ త్యర్థః .

 సూర్యకిరణానాం గమనపద్ధతిః

 కియత్ప్రమాణా . సూర్యకిరణైః కియదాకాశస్యాన్ధకారో వినష్టం భవతీత్యర్థః . భానోః కరైః క్రియద్దేశం సమన్తతో వ్యాప్తమితి యావత్

 సౌర సావననాక్షత్రచాన్ద్రాదీని

 కతిసంఖ్యాకాని మానాని సన్తి ..

 మానశ్చ

 కిం ప్రయోజనమ్ ..2.3.4.5.6.7. 8 .. -

ఏతాన్ప్రశ్నాన్కృత్వా మయః ప్రార్థయతి—

ఏతం మే సంశయం చిన్ధి భగవన్భూతభావన ..

అన్యో న త్వామృతే ఛేత్తా విద్యతే సర్వదర్శివాన్ .. 9 ..

సౌరదీపికా.

 షడ్గుణైశ్వర్యసమ్పన్న ! . సర్వబోధకేతి తాత్పర్యార్థః .

 భూతస్యాతీతకాలస్య భావనా విచారో యస్య తత్సమ్బుద్ధౌ. భూతస్యోపలక్షణాద్వర్తమానభవిష్యతోరపి కాలజ్ఞేతి సిద్ధోఽర్థః . త్వం

 మమ

 పూర్వోక్తం

 సందేహం మత్కృతప్రశ్నానియర్థః .

 ఛేదయ . దూరీకుర్విత్యర్థః .

 త్వాం వినా

 అపరః

 సర్వద్రష్టా . సర్వజ్ఞ ఇత్యర్థః .

 సంశయాపనోదకః

 నాస్తి . భో భగవన్త్వాం వినాన్యో మమ సంశయచ్ఛేత్తా సర్వదర్శీ చ కోఽపి నాస్తీత్యర్థః .. 6 ..

అథ మయాసురోక్తప్రశ్నానువాదం శ్రుత్వా సూర్యాంశపురుషో మయాసురం

ప్రతి పునర్వదతిస్మేత్యాహ—

ఇతి భక్త్యోదితం శ్రుత్వా మయోక్తం వాక్యమస్య హి ..

రహస్యం పరమధ్యాయం తతః ప్రాహ పునః స తమ్ .. 10..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాశపురుషః

 పూర్వోక్తం

 ఆరాధ్యజ్ఞానేనోత్పన్నం

 మయేన కథితం

 వచనం

 ఆకర్ణ్య

 ద్వితీయవారం

 పూర్వార్ధకథనానన్తరం

 మయాసురం ప్రతి

 ద్వితీయం

 గ్రన్థమ్ . గ్రన్థస్యోత్తరఖణ్డమిత్యర్థః

 పూర్వఖణ్డస్య

 గోప్యత్వేన తత్త్వభూతం

 నిశ్చయేన

 ఉవాచ . ప్రకర్షణావదదిత్యర్థః .. 10 ..

అథ సూర్యాంశపురుషవచనానువాదే సూర్యాంశపురుషో మయాసురం ప్రతి

మదుక్తం సావధానతయా శ్రోతవ్యమిత్యాహ—

శృణుష్వైకమనా భూత్వా గుహ్యమధ్యాత్మసంజ్ఞితమ్ ..

ప్రవక్ష్యామ్యతిభక్తానాం నాదేయం విద్యతే మమ .. 11 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాంశపురుషస్య

 అత్యన్త మద్భజన కారకాణామ్

 అదాతవ్యం వస్తు

 న వర్తతే . అతిభక్తానాం సర్వమేవ దేయమిత్యర్థః . అతః కారణాదదం త్వాం ప్రతి

 గోప్యం స్వతో జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ . అత‌ఏవ

 అధ్యాత్మజ్ఞానసంజ్ఞమ్ . యథాత్మజ్ఞానమతికాఠినం తథేదమిత్యర్థః . ఉపదేశమాత్రగమ్యమితి భావః .

 కథయిష్యామి . తత్త్వమ్

 ఏకస్మిన్మనో విద్యతే యస్యాసౌ . ఏకచిత్తో భూత్వేత్యర్థః

  శ్రోత్రద్వారాత్మనః సంయోగేన ప్రత్యక్షం కుర్విత్యర్థః .. 11..

గుహ్యం వక్ష్యామీతి తదుక్తఞ్చాహ—

వాసుదేవః పరం బ్రహ్మ- తన్మూర్తిః పురుషః పరః .

అవ్యక్తో నిర్గుణః శాంతః- పఞ్చవింశాత్పరోఽవ్యయః ॥ 12.12 ॥

ప్రకృత్యంతర్గతో దేవో- బహిరంతశ్చ సర్వగః .

సంకర్షణోఽపః సృష్ట్వాదౌ- తాసు వీర్యమవాసృజత్ ॥ 12.13 ॥

తదణ్డమభవద్ధైమం- సర్వత్ర తమసావృతమ్ .

తత్రానిరుద్ధః ప్రథమం- వ్యక్తీభూతః సనాతనః ॥ 12.14 ॥

హిరణ్యగర్భో భగవా-నేష ఛందసి పఠ్యతే .

ఆదిత్యో హ్యాదిభూతత్వాత్- ప్రసూత్యా సూర్య ఉచ్యతే ॥ 12.15 ॥

పరం జ్యోతిస్తమః పారే- సూర్యోఽయం సవితేతి చ .

పర్యేతి భువనానేష- భావయన్భూతభావనః ॥ 12.16 ॥

ప్రకాశాత్మా తమోహంతా- మహానిత్యేష విశ్రుతః .

ఋచోఽస్య మండలం సామా-న్యుస్రా మూర్తిర్యజూంషి చ ॥ 12.17 ॥

త్రయీమహోఽయం భగవాన్- కాలాత్మా కాలకృద్విభుః .

సర్వాత్మా సర్వగః సూక్ష్మః- సర్వమస్మిన్ ప్రతిష్ఠితమ్ ॥ 12.18 ॥

రథే విశ్వమయే చక్రం- కృత్వా సంవత్సరాత్మకమ్ .

ఛందాంస్యశ్వాః సప్త యుక్తాః- పర్యటత్యేష సర్వదా ॥ 12.19 ॥

త్రిపాదమమృతం గుహ్యం- పాదోఽయం ప్రకటోఽభవత్ .

సోఽహంకారం జగత్సృష్ట్యై- బ్రహ్మాణ మసృజత్ ప్రభుః ॥ 12.20 ॥

సౌరదీపికా.

 వసత్యస్మిన్ జగత్సమస్తమసౌ వా జగతి సమస్తే

వసతీతి వాసుః . దేవనాద్భాసనాద్దేవః . వాసుశ్చాసౌ దేవశ్చ వాసుదేవః . తథా చోక్తమ్ . సర్వత్రాసౌ సమస్తం చ వసత్యత్రేతి వై యతః . అతోఽసౌ వాసుదేవాఖ్యో విద్వద్భిః పరిగీయతే . ఇతి

 పరం సర్వోత్తమ బ్రహ్మ . జీవానామపి బ్రహ్మాత్మకతయా . తద్వారణాయ పరమితి సర్వోత్తమమిత్యర్థకమ్ .

 వాసుదేవస్య మూర్తిరంశః

 పురుషోత్తమ ఇత్యర్థః .

 అతీన్ద్రియః

నిర్మతాః గుణాః సత్త్వరజస్తమాంసి యస్మాత్సః ప్రకృతరేవ గుణసమ్బన్ధాత్ .

 రాగద్వేషాదిరహితః

 పఞ్చవింశతితత్త్వాత్ . షోడశ వికృతయః, సప్త ప్రకృతివికృతయో, మూలప్రకృతిశ్చేతి చతుర్వింశతితత్త్వాని పఞ్చవింశస్తు జీవస్తస్మాదిత్యర్థః .

 అతిరిక్తః

 క్షయరహితః . నిత్య ఇత్యర్థః .

 మాయోపహిత సత్త్వరజస్తమసాం సామ్యావస్థా ప్రకృతిః . సాన్తర్గతా పరావర్తినీ యస్య పురుషాధిష్ఠితాయా ఏవ తస్యాః సృష్ట్యాదౌ ప్రవర్తనాత్ . యతః ప్రకృతిరచేతనా పురుషశ్చేతన ఇతి .

 దీవ్యతీతి దేవః

జగదుపాదానత్వాత్సర్వవ్యాపక ఏవంభూతః

 వాసుదేవాంశః

 ప్రథమమ్ . సృష్ట్యాదావిత్యర్థః

 పయాంసి సృష్ట్వా నిర్మాయ

 అప్సు

 సత్త్వవిశేషమ్

 చిక్షేప .

 వీర్య

 సౌవర్ణమ్

 గోలాకారం

 బహిరన్తశ్చ

 అన్ధాకారేరణా

 ఆచ్ఛాదితమ్

 అన్ధకారసహితాకాశే సువర్ణాణ్డమజనీత్యర్థః .

 అణ్డమధ్యే

 పూర్వం

 నిత్యః

 అనిరుద్ధాఖ్యః పురుషః

 అభివ్యక్తః . నతత్పన్నః . సత్కార్యవాదాభ్యుపగమాత్ . యథా తిలేభ్యస్తైలం సదైవాభివ్యక్తం న తూత్పన్నమ్ .

 సఙ్కర్షణాంశోఽనిరుద్ధః

 షడైశ్వర్యసమ్పన్నఃః

 వేదే

 హిరణ్యగర్భ ఇతి నామ్నా

 అభిధీయతే. సువర్ణాణ్డమధ్యరూపగర్భే స్థితత్వాత్ . వేదేఽస్య హిరణ్యగర్భ ఇతి ప్రసిద్ధ మభిధాన్తరమిత్యర్థః

 నిశ్చయేన

 సర్వేషాం ప్రథమమభివ్యక్తత్వాత్

 అయం ఆదిత్య ఇతి నామ్నోచ్యతే .

 సర్వేషాం ప్రసవస్థానతయా

 సూయతేఽస్మాజగదితి సూర్యః

 కథ్యతే . “హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్రే భూతస్య జాతః పతిరేక ఆసీత్’ ఇతి శ్రుతిః .

 అనిరుద్ధః

 సర్వస్మాదుత్కృష్టం

 తేజోభాః

 సూర్యశబ్దవాచ్యః .

 తమసోంఽధకారస్య విరామే వర్తమానత్వాత్

 సవితేతి నామ్నోచ్యతే . సవితృశబ్దవాచ్యో భవతీత్యర్థః . "ఆదిత్యవర్ణం తమసః పరస్తాత్" ఇతి శ్రుతిః .

 సవితా

 భూతానాం స్థావరజఙ్గమాత్మకానాం భావన ఉత్పత్తిస్థితిసంహారకారకః

 లోకాన్

 ప్రకాశయన్

 అహోరాత్ర పర్యటతి .

 అనిరుద్ధాఖ్యః

 ప్రకాశమానత్వాత్ప్రకాశాత్మా తథా

 అన్ధకారస్య నాశకత్వాత్తమోహన్తా . అత ఏవ

 మహత్తత్త్వమ్ .

 నామ్నా

 వేదపురాణాదౌ నిరుక్తః .

 సూర్యస్య

 ఋగ్వేదమన్త్రాః

 తేజోవిశేషపిణ్డం

 సామవేదమన్త్రాః

 కిరణాః

 యజుర్వేదమన్త్రాః

 స్వరూపమ్

 సముచ్చయే . అత ఏవం

 నిరుక్తః

 షడ్గుణైశ్వర్యసంపన్నః

 వేదత్రయాత్మకః

 కాలరూపస్తదుదయాదినైవ కాలపరిగణనాత్ . అత ఏవ

 కాలస్యాహోరాత్రాదేః కర్తా

 ఈశ్వరః  అత ఏవ

 సర్వత్ర స్థితో వ్యాపకః

 జగ స్వరూపః

 అవ్యాపకమూర్తిధారీ . సర్వగోఽపి సూక్ష్మత్వాన్నోప లభ్యత ఇత్యర్థః .

 నిరుక్తసూర్యే

 జగత్

 స్థితమ్ సర్వాధారక ఇత్యర్థః .

 సంసారాత్మకే

 స్యన్దనే

 వర్షాత్మకం

 రథాఙ్గం కాలచక్రం

 సప్త సప్తసంఖ్యాకాని ఛన్దాంసి గాయత్త్ర్యుష్ణిగనుష్టుప్బృహతీపంక్తిత్రిష్టుంబ్జగత్యోఽశ్వాస్తురఙ్గమాః

 సంయోజితాః

 నియోజ్య

 అనిరుద్ధనామా

 నిత్యం

 భ్రమతి .

 వేదాత్మనస్త్రిచరణమ్

 దివి జ్ఞేయమ్ . అత ఏవ

 అగ మ్యమిదమ్

 స్థావరజఙ్గమాత్మకజగద్రూపః

 చతుర్థచరణః

 ప్రత్యక్షః

 బభూవ . ’త్రిపాదూర్ధ్వముదైత్పురుషః పాదోఽస్యేహాభవాత్పునః’ ఇతి శ్రుతిరపి వ్యక్తా .

 అనిరుద్ధ నామా

 ఉత్పత్తిసమర్థః

 జగత్సర్జననిమిత్తమ్

 అహఙ్కారతత్త్వరూపం

 పురుషమ్

 ఉత్పాదయామాస .. 12 . 13 . 14 . 15 . 16 . 17 . 18 . 16 . 20..

అథోత్పాదితబ్రహ్మపురుషం జగత్సర్జనార్థ నియుజ్య స్వయం భ్రమ-

నవతిష్ఠత ఇత్యాహ—

తస్మై వేదాన్ వరాందత్త్వా- సర్వలోకపితామహమ్ .

ప్రతిష్ఠాప్యాణ్డమధ్యేఽథ -స్వయం పర్యేతి భావయన్ ॥ 12.21 ॥

.

 బ్రహ్మోత్పాదనానన్తరం

 అనిరుద్ధనామా

 ఉత్పాదితబ్రహ్మపురుషాయ

 శ్రేష్ఠాన్

 చత్వారో వేదాన్

 అర్పయిత్వా

 సర్వలోకానాం పితామహరూపం తం బ్రహ్మాణమ్

 సువర్ణాణ్డమధ్యే

 నిధాయ

 జగత్ప్రకాశయన్సన్

 స్వయం తదణ్డమధ్యగతో భ్రమతి .. 21 .. .

అథ జాతసృష్టీచ్ఛో బ్రహ్మా చన్ద్రసూర్యావస్మాత్ప్రత్యక్షా

వుత్పాదయామాసేత్యాహ—

అథ సృష్ట్యాం మనశ్చక్రే బ్రహ్మాహఙ్కారమూర్తిభృత్ ..

మనసశ్చన్ద్రమా జజ్ఞే మూర్యోఽక్ష్ణోస్తేజసాం నిధిః .. 22 ..

సౌరదీపికా.

 అధికారప్రాప్త్యనన్తరమ్

 అహఙ్కారతత్వమార్తిధారకం

 సర్వలోకాపితామహా

సృష్ట్యుత్పాదనే

 అన్తఃకరణం

 కరోతిస్మ . బ్రహ్మణోఽహం సృష్టిం కరోమీతీచ్ఛా జాతేత్యర్థః . అనన్తరం

 బ్రహ్మణో మనసః సకాశాత్

 ఇన్దుః

 ఉత్పన్నః . చన్ద్రో భవత్వితి మనసా సలిలాత్మకశ్చన్ద్రో జాత ఇత్యర్థః .

 నేత్రాభ్యాం సకాశాత్

 తేజఃపుఞ్జః

 రవిరుత్పన్నః .. 22 ..

అథ మహాభూతోత్పత్తిమాహ—

మనసః ఖం తతో వాయురగ్నిరాపో ధరా క్రమాత్ ..

గుణైకవృద్ధ్యా పఞ్చైవ మహాభూతాని జజ్ఞిరే .. 23 ..

సౌరదీపికా.

 అనన్తరం

 బ్రహ్మణో మనసః

 ఆకాశం

 ఆకాశాత్

 పవనః . వాయోః సకాశాత్

 వహ్నిః . వహ్నేః

 జలమ్ . జలాద్

 భమిరుత్పన్నా . ఏతాని

 పఞ్చసంఖ్యాకాని

 తత్వాని

 యథోత్తరం

 గుణస్యైకోపచయేన

 ఉత్పన్నాని .

 ఏవకారాన్న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదః . శబ్దైకగుణమాకాశమ్ . శబ్దస్పర్శగుణవాన్వాయుః . శబ్దస్పర్శరూపగుణాత్మకం తేజః . శబ్దస్పర్శరూపరసాత్మకగుణచతుష్టయయుతం జలమ్ . శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధగుణా పృథ్వీ జాతేతి భావః .. 23 ..

అథ చన్ద్రసూర్యయోః స్వరూపం వదన్పఞ్చతారాణాముత్పత్తిమాహ—

అగ్నీషోమౌ భానుచన్ద్రౌ తతస్త్వఙ్గారకాదయః..

తేజోభూఖామ్బువాతేభ్యః క్రమశః పఞ్చ జజ్ఞిరే .. 24..

సౌరదీపికా.

 సూర్యచన్ద్రౌ

 వహిజల గోలాత్మకో జాతౌ . సూర్యోఽగ్నిస్వరూపస్తేజోగోలకరచాక్షుషత్వాత్ . చన్ద్రస్తు  సోమస్వరూపః, మద్యస్య సోమవాచ్యత్వాజలగోలరూపః . అగ్నీషోమావితి ప్రయోగరఛాన్దసికః .

అనన్తరం

 అగ్నిభూమ్యమ్బరజలపవనేభ్యః

 క్రమాత్

 భౌమాదయః

 పఞ్చతారాగ్రహాః

 ఉత్పన్నాని . తేజసో భౌమః, పృథివ్యా బుధః, ఆకాశాద్గురుః, అద్భ్యః శుక్రః, వాయోః శనిరుత్పన్న ఇత్యర్థః .

 తుకారాదుక్తభూతస్య భాగాధిక్యమన్యభూతానాం భాగసామ్య మిత్యర్థః .. 24 ..

అథ రాశి నక్షత్రాణి చాహ—

పునర్ద్వాదశధాత్మానం వ్యభజద్రాశిసంజ్ఞకమ్ ..

నక్షత్రరూపిణం భూయః సప్తవింశాత్మకం వశీ ..25..

సౌరదీపికా.

 అనన్తరమ్

 మనఃకల్పితం వృత్తం

 ద్వాదశస్థానేషు

 మేషాదిద్వాదశరాశిసంజ్ఞక

 చకారేత్యర్థః .

 ద్వితీయవారం

 ఇచ్ఛావిషయం వశం విద్యతే యస్యేతి వశీ, బ్రహ్మా

 అశ్విన్యాదినక్షత్రరూపిణం

 సప్తవింశతివిభాగాత్మ కమకరోత్ . వశీ బ్రహ్మా ద్వాదశధా మేషాదిరాశిరూపోజాతస్తత ఆత్మానమశ్విన్యాది సప్తవింశతినక్షత్రరూపం చకారేత్యర్థః .. 25 ..

అథ చరాచరం జగదకరోదిత్యాహ—

తతశ్చరాచరం విశ్వం నిర్మమే దేవపూర్వకమ్ ..

ఊర్ధ్వమధ్యాధరేభ్యోఽథ స్రోతోభ్యః ప్రకృతీః సృజన్ ..26..

.

 భచక్రసర్జనానన్తరమ్

 శ్రేష్ఠమధ్యాధమేభ్యః

 వ్యక్తిభ్యః

సత్త్వరజస్తమోవిభేదాత్మికాః

 నిర్మాయన్

 దేవమనుష్యాసురాదికం

 జగత్

 చేతనాచేతనాత్మకం

 కృతవాన్ .. 26 ..

అథ రచితపదార్థానామవస్థానం కృతవానిత్యాహ—

గుణకర్మవిభాగేన సృష్ట్వా ప్రాగ్వదనుక్రమాత్ ..

విభాగంకల్పయామాస యథాస్వం వేదదర్శనాత్ .. 25

సౌరదీపికా.

 పూర్వకల్పే యేన యాదృశం సదసత్ కృతం తస్య యాదృశా గుణాః సత్వరజస్తమోరూపాస్తదనుసారేణ

 చన్ద్రసూర్యాదిప్రాగుక్తసృష్టిరచనానుక్రమాత్

 దేవమను ష్యాసురభూమిపర్వతాదికచరాచరసర్జనం కృత్వా

 వేదోక్తప్రకారాత్

 యథాదేశం యథాకాలం

 అవస్థానవిభాగం

 కృతవాన్ .. 27 ..

కేషామిత్యాహ—

గ్రహనక్షత్రతారాణాం భూమేర్విశ్వస్య వా విభుః..

దేవాసురమనుష్యాణాం సిద్ధానాం చ యథాక్రమమ్ .. 28

సౌరదీపికా.

 సమర్థః

 ఖేటర్క్షత్రతారాణాం

 పృథివ్యాః

 త్రైలోక్యస్య

 వా

సముచ్చయే

 దేవదానవ నరాణాం

విద్యాధరాదికానాం

 చకారః సముచ్చయే

 యథాయోగ్య

మవస్థానం కృతవాన్ .. 28 ..

అథావస్థానం బ్రహ్మాణ్డాకాశే కృతమిత్యత ఆహ—

బ్రహ్మాణ్డమేతత్సుషిరం తత్రేదం భూర్భువాదికమ్ ..

కాహద్వితయస్యైవ సమ్పుటం గోలకాకృతిః .. 26 ..

సౌరదీపికా.

 ప్రాగుక్తం

 బ్రహ్మణాధిష్ఠితం సువర్ణాణ్డం

 అవకాశాత్మకం

 అవకాశే

 జగత్

 భూర్భువఃస్వర్గాత్మకమవస్థితం న బహిః . అస్య స్వరూప మాహ

 కటాహోఽర్ధగోలాకారం సావకాశం పాత్రం తస్య ద్వితయం తస్య

 ఏవకారో న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదకార్థః .

 ఆభిముఖ్యేన మిలితం

 గోలాకారః స్యాత్ .. 21 ..

అథ బ్రహ్మాణ్డాన్తఃపరిధి వదస్తదన్తర్భగ్రహాదికమాకాశే

యథాస్థానం భ్రమతీత్యాహ—

బ్రహ్మాణ్డమధ్యే పరిధిర్వ్యోమకక్షాభిధీయతే ..

తన్మధ్యే భ్రమణం భానామధోఽధః క్రమశస్తథా ..30.. మన్దామరేజ్యభూపుత్రసూర్యశుక్రేన్దుజేన్దవః..

పరిభ్రమన్త్యధోఽధస్థాః సిద్ధవిద్యాధరా ఘనాః..31..

సౌరదీపికా.

 బ్రహ్మాణ్డాన్తః

 వృత్తమానం

 ఆకాశకక్షా

 ఉచ్యతే .

 బ్రహ్మాణ్డమధ్యే

 నక్షత్రాణాం

 గమనం భవతి .

 తద్వత్

 నక్షత్రకక్షాయా అధోఽధః

 క్రమాత్

 శనిగురుభౌమార్కభృగుబుధచన్ద్రాః

 భ్రమణం కుర్వన్తీత్యర్థః .

 సిద్ధవిద్యాధరా మేఘాశ్చ

 చన్ద్రాదధః క్రమేణాకాశేఽవస్థితాః సన్తి .. 30..31..

అథ భూమ్యవస్థానమాహ—

మధ్యే సమన్తాదణ్డస్య భూగోలో వ్యోమ్ని తిష్ఠతి ..

విభ్రాణః పరమాం శక్తిం బ్రహ్మణో ధారణాత్మికామ్ ..32..

సౌరదీపికా.

 బ్రహ్మాణ్డస్య

 సర్వప్రదేశాత్

 మధ్యస్థానే కేన్ద్రరూపే

 ఆకాశే

 పృథ్వీ మణ్డలః

 స్థితోఽస్తీత్యర్థః . కిం  విశిష్టో భూగోలః

 ఈశ్వరస్య

 నిరాధారావస్థానరూపాం

 ఉత్కృష్టాం

 సామర్థ్యవిశేషం

 ధారయన్ . ఏతేన భూః కిమాకారా కిమాశ్రయేతి ప్రశ్నద్వయముత్తరితమ్ .. 32 ..

అథ ’కథం చాత్ర సప్త పాతాలభూమయ’ ఇతి ప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

తదన్తరపుటాః సప్త నాగాసురసమాశ్రయాః..

దివ్యౌషధిరసోపేతా రమ్యాః పాతాలభూమయః .. 33 ..

- సౌరదీపికా.

 రమణీయాః

 దివ్యా యా  ఓషధయః స్వప్రకాశాస్తాసాం రసైర్యుక్తాః

 నాగా వాసుకిప్రముఖాదయః సర్పాః అసురాః దైత్యా ఏషామాశ్రయో యేషు సన్తీత్యే తాదృశాః

 సప్తసఙ్ఖ్యాకాః

 పాతాలప్రదేశాః . అతలవితలసుతలాదికాః

 తస్య భూగోలస్యా న్తరపుటా మధ్యస్థపుటా గుహారూపాః సన్తి .. 33 ..

అథ మేరోరవస్థానమాహ—

అనేకరత్ననిచయో జామ్బూనదమయో గిరిః..

భూగోలమధ్యగో మేరురుభయత్ర వినిర్గతః .. 34..

సౌరదీపికా.

 అనేకాని నానావిధాని మాణిక్యవజ్రాదీని తేషాం నిచయః సమూహో యత్రాసౌ బహువిధరత్నపూరిత ఇత్యర్థః

 స్వర్ణమయః

 మేరునామాఖ్యః

 పర్వతః

 భూగోలస్య మధ్యప్రదేశగతః

  భూగోలస్యోభయత్ర

 బహిః స్థితదణ్డాకారస్వర్ణాద్రిమధ్యే భూగోలః ప్రోతస్తిష్ఠతీత్యర్థః, అత‌ఏవ భూభృదిత్యన్వర్థసంజ్ఞేతి తాత్పర్యార్థః ..34..

అథ మేరౌ దేవాదీనాం నివాసస్థానమాహ—

ఉపరిష్టాత్ స్థితాస్తస్య- సేంద్రా దేవా మహర్షయః .

అధస్తాదసురాస్తద్వ-ద్ద్విషంతోఽన్యోన్యమాశ్రితాః ॥ 12.35 ॥

సౌరదీపికా.

 మేరోః

 ఉపరిభాగే ఉత్తరధ్రువాదధో భాగ ఇత్యర్థః .

 ఇన్ద్రేణ సంహితాః

 అమరాః

 మునయశ్చ

 తిష్ఠన్తి

 అధోభాగే దక్షిణధ్రువాధోభాగే

 దైత్యాః

 యథోర్ధ్వభాగే దేవాస్తద్వదిత్యర్థః .

 ఆస్థితాః సన్తి . తే దేవదైత్యాః

 పరస్పరం

 ద్వేషం కుర్వన్తస్తత్ర  తిష్ఠన్తీత్యర్థః .. 35 ..

అథ భూగోలే సముద్రావస్థానమాహ—

తతః సమన్తాత్పరిధిః క్రమేణాయం మహార్ణవః ..

మేఖలేవ స్థితో ధాత్ర్యా దేవాసురవిభాగకృత్ .. 36..

సౌరదీపికా.

 మేరుగిరేః సకాశాత్

 అభితః

 పరిధిరూపః

 దేవాసురాణాం విభాగయోః సీమీభూతః

 ప్రత్యక్షః

 లవణసముద్రః

 నిరన్తరాలక్రమేణ

 భూమ్యాః

 కాఞ్చీవ .

 తిష్ఠతి తేన సముద్రాదుత్తరం భూగోలస్యాధ జమ్బూద్వీపం దేవానామ్ ,

దాక్షిణం భూగోలస్యార్ధం దైత్యానామితి సిద్ధమ్ . మేరుదణ్డానురుద్ధభూగోలమధ్యే పరిధిరూపో లవణసముద్రోఽస్తీతి ఫలితార్థః .. 36 ..

అథ సముద్రోత్తరతటే చత్వారి నగరాణి సన్తీత్యాహ—

సమన్తాన్మేరుమధ్యాత్తు తుల్యభాగేషు తోయధేః..

దీపేషు దిక్షు పూర్వాది నగర్యో దేవనిర్మితాః .. 37..

సౌరదీపికా.

 దణ్డాకారమేరోర్మధ్యప్రదేశాత్ . భూగోలగర్భాత్మకాత్యర్థః

 అభితః

 భూమేర్వలయాకారేణ స్థితజలధేః

 చతుర్షు దిక్షు

 సమానభాగేషు ద్వీపేషు జమ్బూద్వీపారమ్భేషు

 దేవైః కృతాః

 మేరోః పూర్వదక్షిణపశ్చిమోత్తరదిక్షు చత్వారో నగర్యః సన్తి..37..

అథాసాం స్థితిమాహ—

భూవృత్తపాదే పూర్వస్యాం యమకోటీతి విశ్రుతా ..

భద్రాశ్వవర్షే నగరీ స్వర్ణప్రాకారతోరణా ..38..

యామ్యాయాం భారతే వర్షే లఙ్కా తద్ద్వన్మహాపురీ ..

పశ్చిమే కేతుమాలాఖ్యే రోమకాఖ్యా ప్రకీర్తితా ..36..

ఉదక్సిద్ధపురీ నామ కురువర్షే ప్రకీర్తితా ..

తస్యాం సిద్ధా మహాత్మానో నివసన్తి గతవ్యథాః..40..

- సౌరదీపికా.

 పూర్వదిశి

 భూపరిధిచతుర్భాగే

 భద్రాశ్వసంజ్ఞకవర్షే

 సువర్ణనిర్మితాః ప్రాసాదాస్తోరణాని చ యస్యామేతాదృశీ

 పురీ

 యమకోటినామ్నా

 విఖ్యాతా .

 దక్షిణస్యాం దిశి

 భారతసంజ్ఞకవర్షే .

 స్వర్ణప్రాకారతోరణా

 లఙ్కాసంజ్ఞా

  మహానగరీ విఖ్యాతా

 పశ్చిమస్యాం దిశి

 కేతుమాలసంజ్ఞకవర్షే

 రోమకసంజ్ఞా నగరీ

 ఉక్తా .

 ఉత్తరస్యాం దిశి

 కురుసంజ్ఞకవర్షే

 సిద్ధపురీసంజ్ఞా

 కథితా .

 సిద్ధపుర్యో

 దుఃఖరహితాః

 యోగాభ్యాసరతాః

 అస్మదాదిభ్యో మహానుత్కృష్ట ఆత్మా యేషాం తే . దేవసదృశా ఇత్యర్థః

 నివాసం కుర్వన్తి .. 38 .

39 . 40 ..

అథోక్తానాం చతుర్ణాం పురీణాం పరస్పరమన్తరాలమవ్యవహితం

మేరోరాసామన్తరఞ్చాహ—

భూవృత్తపాదవివరాస్తాశ్చాన్యోన్యం ప్రతిష్ఠితాః..

తాభ్యశ్చోత్తరగో మేరుస్తావానేవ సురాశ్రయః ..41..

సౌరదీపికా. -

 ఉక్తనమర్యః

 పరస్పరం

 భూపరిధిచతుర్థాంశాన్తరాలః

 స్థితాః సన్తీత్యర్థః .

 చకారః సముచ్చయార్థకః .

 ఉక్తపురీభ్యః సకాశాత్

 ఉత్తరదిక్స్థః

 దేవైరధిష్ఠితః

 పూర్వోక్తః

 భూపరిధిచతుర్థాంశాన్తరేణ స్థిత ఇత్యర్థః .

 ఏవకారో న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదార్థకః .. 41..

అథ తేషాం పురాణాం నిరక్షత్వమస్తీత్యాహ—

తాసాముపరిగో యాతి విషువస్థో దివాకరః..

న తాసు విషువచ్ఛాయా నాక్షస్యోన్నతిరిష్యతే .. 42 ..

సౌరదీపికా. -,

 విషువవృత్తస్థః సాయనమేషతులాదిగత ఇత్యర్థః .

 సూర్యః

 ఉక్తపురీణామ్

 ఉర్ధ్వగః సన్

 గచ్ఛతి . అర్థాత్తాశ్చతస్రో నగర్యః విషువవృత్తస్య ధరాతలే సన్తి . అతః కారణాత్

 నగరీషు

 అతచ్ఛాయా

 న భవతి .

 అక్షధ్రువస్య

 ఉచ్చతా

 నాఙ్గీక్రియతే . అక్షాంశాభావాన్నిరక్షదేశత్వం తేషాం సిద్ధమితి భావః .. 42 ..

అథ ధ్రువస్థితిమాహ—

మేరోరుభయతో మధ్యే ధ్రువతారే నభఃస్థితే ..

నిరక్షదేశసంస్థానాముభయే క్షితిజాశ్రయే .. 43 ..

సౌరదీపికా. __

 దణ్డాకారమేరోః

 ఉభయపార్శ్వయోరుపరిః దేవభాగే దైత్యభాగే చేత్యర్థః

 ఆకాశస్థితే

 దక్షిణోత్తరే తారే క్రమేణ

 ఆకాశమధ్యే భవతః .

 ప్రాగుక్తనగరస్థితమనుష్యాణామ్

 దక్షిణోత్తరే ధ్రువతారే

 తద్భూగర్భక్షితిజవృత్తస్థే భవత ఇత్యర్థః .. 43 ..

అథ లమ్బాంశాక్షాంశయోః పరమత్వమాహ—

అతో నాక్షోచ్ఛ్రయస్తాసు ధ్రువయోః క్షితిజస్థయోః..

నవతిలమ్బకాంశాస్తు మేరావక్షాంశకాస్తథా .. 44..

- సౌరదీపికా.

 ఉభయే క్షితిజాశ్రయ ఇతి కారణాత్

 ఉక్తనగరీషు

 ధ్రువౌచ్యం

 నాస్తి . క్షితిజాద్ధృవౌచ్యమక్షంశా ఇతి ధ్రువోన్నతరభావాదక్షాంశాభావ ఇతి భావః .

 లమ్బాంశాస్తు

 నవతిసంఖ్యాకాః సన్తి . శూన్యాక్షాంశోననవతేర్లమ్బాంశత్వాత్ .

 మేరుగిరౌ, అక్షాంశాః పలాంశాః

 నవతిః . ధ్రువస్య పరమోచ్చత్వాత్ . యథా నిరక్షదేశ ఽక్షాంశాభావాల్లమ్బాంశాః పరమాస్తథా మేరావక్షాంశపరమత్వాల్లమ్బాంశాభావ ఇత్య

ర్థసిద్ధమ్ .. 14 ..

అథ దేవదానవయోర్దినారమ్భమాహ—

మేషాదౌ దేవభాగస్తే దేవానాం యాతి దర్శనమ్ ..

అసురాణాం తులాదౌ తు సూర్యస్తద్భాగసఞ్చరః .. 45 ..

సౌరదీపికా.

 దేవభాగం నిరక్షదేశాదుత్తరభూగోలార్ధం తత్ర

 మేషాదిప్రవేశే

 మేరోరుత్తరాగ్రవర్తినాం

 అర్కః

 ప్రథమదర్శనం

 గచ్ఛతి . మేషాదిస్థే సూర్యే దేవానాం దినారమ్భో భవతీత్యర్థః

 దైత్యానాం

 తులాదిప్రవేశే

 దానవభాగే దక్షిణభూగోలాధః సఞ్చరో గమనం యస్యేత్యేతాదృశః సూర్యః దర్శనం యాతి . తులాదిస్థే సూర్యే దైత్యానాం దినోదయం భవతీత్యర్థః .. 45 ..

అథ గ్రీష్మే తీవ్రకర ఇత్యాద్యథోక్తప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

అత్యాసన్నతయా తేన గ్రీష్మే తీవ్రకరా రవేః ..

దేవభాగే సురాణాం తు హేమన్తే మన్దతాన్యథా .. 46..

. -

 ఉత్తరదక్షిణగోలయోః సూర్యస్య సఞ్చారరూపకారణేన

 - గ్రీష్మౌ

 సూర్యస్య

 ఉత్తరగోలే

 అత్యన్తనికటస్థత్వేన

 దేవానాం

 తీవ్రరశ్మయో భవన్తి .

 హేమన్తర్తౌ

 సూర్యస్య దూరాస్థితత్వేన

 అత్యుష్ణతాభావో భవతి .. 46.. .

అథ మేషాదౌ దేవభాగస్థ ఇత్యుక్తం దేవాసురాహోరాత్ర

కథనవ్యాజేన విశదయతి—

దేవాసురా విషువతి క్షితిజస్థం దివాకరమ్ ..

పశ్యన్త్యన్యోన్యమేతేషాం వామసవ్యే దినక్షయే ..47..

సౌరదీపికా.

 విషువద్దినే

 దేవదానవాః

 క్షితిజవృత్తస్థితం

 సూర్య

 అవలోకనం కుర్వన్తి . దేవాః విషువతి మేషాదౌ క్షితిజస్థం సర్యముద్యన్తం పశ్యన్తి, దైత్యా అస్తం గచ్ఛన్తం పశ్యన్తి . తులాదౌ విషువతి దేవా అస్తం యాతమర్కం పశ్యన్తి, అసురాః ఉద్యన్తం పశ్యన్తీతి భావః . అతః

 దేవదైత్యానామ్

 పరస్పరం

 అపసవ్యసవ్యే

 దివసరాత్రీ భవతః .. 47 ..

అథ పూర్వశ్లోకస్య సన్దిగ్ధత్వశఙ్కయా దినపూర్వాపరార్ధ కథనచ్ఛలేన తదర్థే విశదయతి—

మేషాదావుదితః సూర్యస్త్రీన్రాశీనుదగుత్తరమ్ ..

సఞ్చరన్ప్రాగహర్మధ్యం పూరయేన్మేరువాసినామ్ .. 4 ..

కర్కాదీన్సశ్చరంస్తద్వదహ్నః పశ్చార్ధమేవ సః ..

తులాదీస్త్రీన్మృగాదీంశ్చ తదదేవ సురద్విషామ్ .. 16 ..

సౌరదీపికా.

 విషువద్వృత్తక్రాన్తివృత్తయోః సమ్పాతే రేవత్యాసన్నే

 దర్శనతాం ప్రాప్తః

 సవితా

 యథోత్తరం  క్రమేణేతి యావత్

 ఉత్తరభాగస్థాన్

 మేష వృషమిథునాన్

 అతిక్రామన్సన్

 దేవానాం

 ప్రథమ దినస్యార్ధం

 పూర్ణం కరోతీత్యర్థః . మిథునాన్తే సూర్య మేరుస్థానాం మధ్యాహ్నం స్యాదితి ఫలితార్థః

 కర్కాదీస్త్రీనాశీన్కర్కసింహకన్యాః

 క్రమేణేత్యర్థః

 అతిక్రామన్సన్

 సూర్యః

 దివసస్య

 అపరదలం పూరయేత్ .

 ఏవకారో న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదార్థః . కన్యాన్తే సూర్యే మేరుస్థానాం సూర్యాస్తో భవతీతి ఫలితార్థః .

 తులావృశ్చికధనురాఖ్యానరాశీన్

 మకరకుమ్భమీనాన్ చ

 క్రమేణాతిక్రామన్సన్సూర్యః

 దైత్యానాం దినం పూరయతి .

 చకారేణ తులామృగాదిక్రమేణ పూర్వాపరార్ధయోః పూర్తిజ్ఞేయా .

 ఏవకార ఉక్తాతిరిక్తవ్యవచ్ఛేదార్థః . ధన్వన్తే సూర్యే దైత్యానాం మధ్యాహ్నం మీనాన్తే సూర్యే సూర్యాస్తో భవతీతి ఫలితార్థః .. 48 . 46 ..

అథాతో దేవాసురాణామితి ప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

అతో దినక్షపే తేషామన్యోన్యం హి విపర్యయాత్ ..

అహోరాత్రప్రమాణం చ భానోర్భగణపూరణాత్ .. 50 ..

సౌరదీపికా. -

 ఉక్తకారణాత్

 దేవదైత్యానామ్

పరస్పరం

 నిశ్చయేన

 వ్యత్యాసాత్

 దినరాత్రీ భవతః . “అథ తత్కథం వా స్యాత్ . భానోర్భగణపూరణాదితి ప్రశ్నస్యాప్యుత్తరం ఫలితమిత్యాహ—

 సూర్యస్య

 మేషాదిద్వాదశరాశిభోగాత్

 దేవదానవానామహోరాత్రమానం భవతి .

 చకారః పూర్వార్ధేన సముచ్చయార్థక స్తేన ద్వయోః పూర్వోక్తమేకం కారణమితి స్పష్టమ్ .. 50 ..

అథ మేషాదావుదిత ఇత్యాదిశ్లోకస్య ఫలితార్థే తదుపపత్తిం చాహ—

దినక్షపార్ధమేతేషామయనాన్తే విపర్యయాత్ ..

ఉపర్యాత్మానమన్యోన్యం కల్పయన్తి సురాసురాః..51..

సౌరదీపికా.

 దేవదైత్యానామ్

 అయనసన్ధౌ

విప-

 వ్యత్యాసాత్

 దినార్ధం రాత్ర్యర్ధం చ భవతి . మిథునాన్తే దేవానాం దినార్ధమసురాణాం రాత్ర్యర్ధం తథా ధనురన్తే సురాణాం నిశార్ధమసురాణాం దినార్ధం చ స్యాదితి ఫలితార్థః .

 దేవ దానవాః

 పరస్పరమ్

 స్వమ్

 ఊర్ధ్వభాగే

 అఙ్గీకుర్వన్తి .. 51..

అథ దేవదైత్యయోరూర్ధ్వాధోరీతిమన్యత్రాపి సదృష్టాన్తమతిదిశతి—

అన్యేఽపి సమసూత్రస్థా మన్యన్తేఽధః పరస్పరమ్ ..

భద్రాశ్వకేతుమాలస్థా లఙ్కాసిద్ధపురాశ్రితాః ..52..

సౌరదీపికా.

 దేవదైత్యభిన్నా అపి

 భూవ్యాసాన్తరితా నరాః

 భద్రాశ్వకేతుమాలస్యాన్తర్గతయమకోటిరోమకపట్టనస్థాః

 లఙ్కాసిద్ధ పురీస్థితాశ్చ

 అన్యోన్యమ్

 స్వస్మాదధోభాగే

 ఇష్యన్తే . మదీయమేవ స్థానముపరిస్థితమితి మన్యన్తే ..52..

అథోక్తకాల్పనికమేవేతి దృఢయన్నాహ—

సర్వత్రైవ మహీగోలే స్వస్థానముపరిస్థితమ్ ..

మన్యన్తే ఖే యతో గోలస్తస్య క్వోర్ధ్వ  క్వ వాప్యధః..53..

- సౌరదీపికా.

 భూగోలే

 సర్వప్రదేశేషు మధ్యే

 నిజాధిష్ఠితస్థానమ్

 ఊర్ధ్వభాగే

 వసన్తం

 అఙ్గీకుర్వన్తి .

 యస్మాత్ కారణాత్ .

 భూగోలః

 ఆకాశేఽస్తి .

 భూగోలస్య

 కస్మిన్భాగే

 ఊర్ధ్వత్త్వం

  కస్మిన్భాగే

 అధస్త్వమప్యర్థాదస్య భూగోలస్య కుత్రాప్యూర్ధ్వాధరత్వం నాస్తీతి భావః .

 వా సముచ్చయే .. 53 ..

నన్వియం భూః సమా దర్పణోదరాకారా ప్రత్యక్షా కథం

గోలాకారేత్యత ఆహ—

అల్పకాయతయా లోకాః స్వాత్స్థానాత్సర్వతో ముఖమ్ ..

పశ్యన్తి వృత్తామప్యేతాం చక్రాకారాం వసున్ధరామ్ ..54..

సౌరదీపికా.

 జనాః

 హస్వశరీరత్వేన

 స్వకీయస్థానాత్

 సర్వదిక్షు

 అభిముఖ

 గోలాకారామపి

 ప్రత్యక్షాం

 భూమి

 వర్తులదర్పణోదరాకారాం

 లోకయన్తి అత్యల్పోచ్చో నరః స్వస్థానాత్సర్వదిక్షు పృథివ్యాః శతాంశాదప్యల్ప భాగ పశ్యత్యతస్తత్ర భూవృత్తస్యాల్పభాగత్వాద్వక్రతా నోపలక్ష్యతే . గోలాకారాం న పశ్యతీత్యర్థః . తథా చోక్తం శాకల్యసంహితాయామ్-’వృత్తస్య షణ్ణ్వత్యంశో దణ్డవ దృశ్యతే తు సః’ ఇతి .. 54 ..

అథ దేవదానవయోర్నిరక్షదేశేషు చ భచక్రభ్రమణమాహ—

సవ్యం భ్రమతి దేవానామపసవ్యం సురద్విషామ్ ..

ఉపరిష్టాద్భగోలోఽయం వ్యక్షే పశ్చాన్ముఖః సదా ..55..

భూగోలాధ్యాయ. 391

సౌరదీపికా.

 ప్రత్యక్షః

 నక్షత్రాధిష్ఠితగోలః

 సురాణాం

 పూర్వదక్షిణాదిక్రమేణ

 దైత్యానామ్

 పూర్వోత్తరాదిక్రమేణ

 అటతి

. నిరక్షదేశే

 మస్తకోర్ధ్వమధ్యభాగే

 పశ్చిమదిగభిముఖః

 నిత్యం భ్రమతి .. 55 ..

అథ నిరక్షే దినరాత్ర్యోర్మానం కథయన్నన్యత్రాపి తతో న్యూనా

ధికం మానం భవతీత్యాహ—

అతస్తత్ర దినం త్రింశన్నాడికం శర్వరీ తథా ..

హానివృద్ధీ సదా వామం సురాసురవిభాగయోః .. 56 ..

సౌరదీపికా.

 నిరక్షే మస్తకోర్ధ్వే భగోలో భ్రమతీతి కారణాత్

 నిరక్షదేశే నతోన్నతాభావాత్సదా

 త్రింశద్ఘటీమితం

 అహః స్యాత్ .

 త్రింశద్ఘటీపరిమితా

 రాత్రిః స్యాత్ .

 సముద్రాదుత్తరదక్షిణదేశయోః

 నిత్యం

 దినరాత్ర్యోః క్షయవృద్ధీ

 వ్యస్తం స్యాత్ . దేవాంశే యదా దినహ్రాసే రాత్రివృద్ధిస్తదా దానవభాగే రాత్రి హానిర్దినవృద్ధిశ్చ భవతి . దేవాంశే దినవృద్ధౌ రాత్రిహానిస్తదా సురాణాం భాగే దినహ్రాసో రాత్రివృద్ధిశ్చ భవతీతి భావార్థః .. 56 ..

అథైతచ్ఛ్లోకోత్తరార్ధం విశదయతి—

మేషాదౌ తు సదా వృద్ధిరుదగుత్తరతోఽధికా ..

దేవాంశే చ క్షపాహానిర్విపరీతం తథాసురే .. 57..

తులాదౌ ద్యునిశోర్వామం క్షయవృద్ధీ తయోరుభే .

దేశక్రాన్తివశాన్నిత్యం తద్విజ్ఞానం పురోదితమ్ ..58..

- .

 మేషాదిషడ్భే

 ఉత్తరగోలే సూర్యే సతి

 యథోత్తరం

 ఉత్తరగోలే

 దేవభాగే

 యథోత్తరమధికా

 దినవృద్ధిః.

 తుకారాత్ నిరక్షదేశాద్యథా యథా సూర్యస్యోత్తరగమనం తథా తథా దినవృద్ధిః పరమోత్తరగమనే పరమదినవృద్ధిస్తతో యథోత్తరం న్యూనా వృద్ధిస్తతః సూర్యస్య పరావర్తనాదిత్యర్థః .

 రాత్రేరపచయో భవతి .

 దానవభాగే

 దినరాత్ర్యోః క్షయవృద్ధీ

 వ్యస్తమ్ . దినే హానీ రాత్రౌ వృద్ధిరిత్యర్థః .

 తులాదిషడ్భే సూర్యే సతి

 దేవాసురభాగయోః

 దినరాత్ర్యోః

 ద్వే

 ఉపచయాపచయౌ

 వ్యస్తమ్ .    తులాదిషడాశిస్థితేఽర్కే దేవభాగే దినరాత్ర్యోః క్రమేణ క్షయవృద్ధీ భవతస్త దైవ దానవానాం దినరాత్ర్యోః క్రమేణ వృద్ధిక్షయౌ భవత ఇతి ఫలితార్థః .

 తయోః క్షయవృద్ధయోని సంఖ్యాజ్ఞానం

 ప్రత్యహం

 దేశస్యాక్షాంశానాం క్రాన్త్యశానాం చ వశా- దుభయానురోధాదిత్యర్థః

 పూర్వఖణ్డే స్పష్టాధికారే "క్రాన్తిజ్యా విషువద్భాఘ్నీ-" ఇత్యాదిప్రకారేణ దినరాత్ర్యోరర్ధమ్

 ఉక్తమ్ . దినరాత్ర్యోర్ధ్వం ద్విగుణం దినరాత్ర్యోర్మానం భవతీత్యర్థసిద్ధమ్ .. 57 . 58 ..

క్రాన్త్యంశ యోజనాన్యాహ—

భవృత్తం క్రాన్తిభాగఘ్నం భగణాంశవిభాజితమ్ ..

అవాప్తయోజనైరర్కో వ్యక్షాద్యాత్యుపరిస్థితః.. 56 ..

సౌరదీపికా.

 భూగోలపరిధియోజనమానం

  స్వాభీష్టక్రాన్త్యశైర్గుణనీయం

 షష్ట్యధికశత త్రయేణ భక్తమ్

 లబ్ధయోజనైః

 నిరక్షదేశాద్దక్షిణత ఉత్తరతో వా

 ఆకాశే వర్తమానః

 సూర్యః

 గచ్ఛతి . క్రాన్త్యభావే తు నిరక్షదేశోపర్యేవ పరిభ్రమతి .. 56 ..

అథ దినమానానయనగణితస్యావధిదేశజ్ఞానమాహ—

పరమాపక్రమాదేవం యోజనాని విశోధయేత్ ..

భూవృత్తపాదాచ్ఛేషాణి యాని స్యుర్యోజనాని తైః..60..

అయనాన్తే విలోమేన దేవాసురవిభాగయోః..

నాడీషష్ట్యా సకృదహర్నిశాప్యస్మిన్సకృత్తథా ..61..

.

 పరమకాన్తేః

 పూర్వోక్తరీత్యా -

 సాధితయోజనాని

 భూపరిధిచతుర్థాంశాత్

 పరివర్జయేత్

 అవశిష్టాని

 యత్సంఖ్యామితాని

 క్రోశచతుష్టయాత్మకాని

 భవన్తి

 యోజనైః

 నిరక్షదేశాదుత్తరదక్షిణప్రదేశయోర్యౌ దేశౌ తయోః

 ఉత్తరదక్షిణాయనసన్ధౌ

 వ్యత్యాసేన

 ఏకవారం

 ఘటీషష్ట్యా

 దినమానం భవతి .

 ఏతాదృశే దేశే తస్మిన్నేవాయనసన్ధౌ

 ఏకవారం

 ఘటీషష్ట్యా విలోమేన

 రాత్రిర్భవతి .

 అపి శబ్దో దినేన సముచ్చయార్థః . ఏతదుక్తం భవతి . కర్కాదిస్థేఽర్కే నిరక్షదేశాదుత్తరతద్యోజనాన్తరితదేశే షష్టిఘటీమితం దినం తదైవ నిరక్షదేశా దక్షిణతయోజనాన్తరితదేశే షష్టిఘటీమితా రాత్రిః . మకరాదిస్థే సూర్యే తాదృశోత్తరభాగే షష్టిఘటీమితా రాత్రిర్దక్షిణభాగే తాదృశే షష్టిఘటీమితం . దినమితి .. 60 . 61 ..

అథోక్తదినరాత్రిమానగణితం తవధిదేశపర్యన్తం దక్షిణోత్తర

భాగయోర్నాగ్ర ఇత్యాహ—

తదన్తరేఽపి షష్ట్యన్తే క్షయవృద్ధీ అహర్నిశోః..

పరతో విపరీతోఽయం భగోలః పరివర్తతే .. 62 ..

- సౌరదీపికా.

 నిరక్షదేశోక్తావధిదేశయోరన్తరాలే దక్షిణోత్తరవిభాగ దేశే

 షష్టిఘటీమధ్యే

 అపచయోపచయౌ

 దినరాత్ర్యోర్యథాయోగ్యం భవతః .

 అవధిదేశాదగ్రిమదేశే దేవదానవస్థాననికటే

 ప్రత్యక్షః

 నక్షత్రగోలః

 అవధిదేశాన్తర్గతదేశసమ్బన్ధీగణితవిరుద్ధః

 భ్రమతి

 అపిశబ్దాత్తత్రోక్తరీత్యా దినరాత్ర్యోర్వృద్ధిక్షయౌ న భవత ఇత్యర్థః .. 12 ..

అథ విపరీతగోలస్థితి ప్రదర్శయతి—

ఊనే భూవృత్తపాదే తు ద్విజ్యాపక్రమయోజనైః..

ధనుర్మృగస్థః సవితా దేవభాగే న దృశ్యతే .. 63 ..

తథా చాసురభాగే తు మిథునే కర్కటే స్థితః ..

నష్టచ్ఛాయామహీవృత్తపాదే దర్శనమాదిశేత్ .. 64 ..

.

 ద్విరాశిజ్యాయా యే క్రాన్త్యశాస్తేషాం యోజనైః

 హీనే

 భూపరిధిచతుర్థాంశే

 ధనుర్మకరరాశిస్థః

 సూర్యః

 ఉత్తరభాగే

 తద్దేశవాసిభిర్నాలోక్యతే . ధనుర్మకరస్థేఽర్కే తేషాం రాత్రిః స్యాదిత్యర్థః .

 నిరక్షదేశాదక్షిణదేశే

 తుకారాత్తద్యోజనాన్తరితప్రదేశే

 మిథునరాశౌ

 - కర్కరాశౌ

 వర్తమానః సూర్యః

 తద్దేశవాసిభిర్న దృశ్యతే .

 అభావం ప్రాప్తా ఛాయా భూచ్ఛాయా యత్ర తాదృశే భూపరిధిచతుర్థాంశే

 సూర్యాలోకనమ్

 కథయేత్.

యత్ర భూచ్ఛాయాత్మికా రాత్రి స్తి తత్ర దినమిత్యర్థః . తథా చ నిరక్షదేశా త్తద్యోజనాన్తరితోత్తరప్రదేశ కమిథునస్థోఽర్కో దృశ్యతే . తద్యోజనాన్తస్తి దక్షిణప్రదేశే ధనుర్మకరస్థోఽర్కో దృశ్యత ఇతి ఫలితార్థః .. 63.. 64 ..

అథాన్యత్రాపి విపరీతస్థితి దర్శయతి—

ఏకజ్యాపకమానీతైర్యోజనైః పరివర్జితైః..

భూమికక్షాచతుర్థాంశే వ్యక్షాచ్ఛేషైస్తు యోజనైః ..65..

ధనుర్మృగాలికుమ్భేషు సంస్థితోఽర్కో న దృశ్యతే ..

దేవభాగేఽసురాణాం తు వృషాద్యే భచతుష్టయే .. 66 ..

సౌరదీపికా.

 ఏకరాశిజ్యాయాః క్రాన్త్యశేభ్యః సాధితైః

 క్రోశచతుష్టాత్మకైః

 భూపరిధిచతుర్భాగే

 శోధితైః

 నిరక్ష దేశాత్

 అవశిష్టయోజనైః

 తుకారాదన్తరితే దేశే

 ఉత్తరభాగే

 ధనుర్మకర వృశ్చికకుమ్భరాశిషు

 వర్తమానః సూర్యః

 తద్దేశవాసిభిర్నాలోక్యతే .

 దానవానాం తద్యోజనాన్తరితదక్షిణభాగే

 వృషాదికే

 రాశి చతుష్టయే స్థితోఽర్కస్తదేశవాసిభిర్న దృశ్యతే .

 తుకారాదుత్తరభాగే వృషాదిచతుష్టయస్థితోఽర్కస్తద్దేశవాసిభిర్దృశ్యతే, వృశ్చికాదిచతుష్టయస్థితోఽకా దక్షిణభాగే తద్దేశవాసిభిర్దృశ్యత ఇత్యర్థః .. 55 . 66 ..

అథ మేర్వగ్రభాగయోరపి స్థితివైలక్షణ్యమాహ—

మేరౌ మేషాదిచక్రార్ధే దేవాః పశ్యన్తి భాస్కరమ్ ..

సకృదేవోదితం తద్వదసురాశ్చ తులాదిగమ్ .. 67 .

 ఉత్తరభాగస్థమేరౌ

 అమరాః

 మేషాదిరాశిషట్కే

 స్థిత్తమ్

 ఏకవారమ్

 అదర్శనానన్తరం ప్రథమదర్శనవిషయం నిరన్తరం

 ఆలోకయన్తి .

 దైత్యాః

తులాదిరాశిషట్కస్థం

 సకృదుదితం - సూర్యే నిరన్తరం పశ్యన్తి .. 67 .. -

కేనచిదిష్టేన భూవ్యాసం సూర్యకర్ణం చాపవర్త్య పునస్తాభ్యాం సమాయాం భూమౌ భూవృత్తం సూర్యకక్షావృత్తం చ విలిఖ్యోర్ధ్వాధరయామ్యోత్తరరేఖే చ కార్యే . అత్రో ధిరసూత్రం మధ్యసూత్రం జ్ఞేయమ్ . మధ్యసూత్రం స్వోర్ధ్వే యన్త్ర సూర్యకక్షావృత్తం స్పృశేత్తత్ర ఖమధ్యమ్ . సూర్యకక్షావృత్తయామ్యోత్తరరేఖయోర్యత్ర సంపాతస్తస్మాద్గర్భక్షితిజస్థ సూర్యచిహ్నాద్భూపరిధి స్పృష్ట్వాన్తే మధ్యసూత్రం యావద్ దృక్సూత్ర నేయమ్ . దృక్సూత్రమధ్య సూత్రయోర్యోగే దృక్చిహ్నమ్ . తత్రస్థద్రష్టా గర్భక్షితిజస్థసూర్యం పశ్యతీతి . భూ గర్భాద్ దృక్సూత్రభూగోలస్పర్శచిహ్నావధిసూత్రం నేయం తత్సూత్రం దృక్సూత్రోపరి లమ్బో భవతి, అస్మాద్ద్వే సజాతీయే  క్షేత్రే ఉత్పద్యతే . ఏషాం సాజాత్యం స్పష్టమేవ .  అథానుపాతేనోచ్ఛ్రితియోజనానామానయనమ్ . అత్ర సూర్యకర్ణభూవ్యాసార్ధయోర్వర్గా న్తరమూలం కోటిః, కుఖణ్డం భుజః, సూర్యకర్ణః కర్ణ ఇత్యేక జాత్యమ్ . కుఖణ్డం కోటిః, స్పర్శచిహ్నాద్ దృక్చిహ్నపర్యన్తం దృక్సూత్రఖణ్డం భుజః, భూ గర్భాదృక్చిహ్నావధిసూత్రం కర్ణ ఇతి . ద్వితీయం జాత్యమ్ . రవికర్ణో భుజః, మధ్యసూత్రే కోటిరనయోర్వర్గయోగమూలం దృక్సూత్రం కర్ణ ఇతి పూర్వసజాతీయం బృహత్ క్షేత్రమ్ . అథానుపాతః . సూర్యకర్ణభూవ్యాసార్ధయోర్వర్గాన్తరమూలరూపకోటౌ రవి కర్ణః కర్ణస్తదా కుఖణ్డకోటౌ క ఇతి కుకేన్ద్రద్వచిహ్నాన్తరం కుఖణ్డోనం స్వభూపృష్ఠో దృక్చిహ్నమానం స్యాత్ . తద్వశాద్గర్భకుజస్థార్కదర్శనం భవతీత్యు పపన్నమ్ . ___ యథా యథా తద్దృక్చిహ్నాదప్యూర్వ దృక్చిహ్న స్యాత్తథా తథా గర్భక్షితి జాదప్యధోఽధఃదృశ్యాంశైరుద్గమార్కం పశ్యతి తద్దృక్చిహ్నాత్ . తజ్జ్ఞానార్థముపాయః . సూర్యకక్షావృత్తే గర్భక్షితిజాధో దృశ్యాంశాస్తత్రస్థసూర్యచిహ్నాద్భూపరిధి స్పృష్ట్వాగ్రే మధ్యసూత్రం యావద్ దృక్సూత్రం నేయమ్ . దృక్సూత్రమధ్యసూత్రయోః సంపాతే దృక్ చిహ్నమ్ . అథ చ భూగర్భకేన్ద్రాద్ దృక్సత్రసమానాన్తరమన్యత్సూత్రం విధేయమ్ . అనయోర్‌దృక్సూత్రసమాన్తరసూత్రయోర్మధ్యే కుచ్ఛన్నాంశాః . గర్భక్షితిజాత్సమానాన్తర సూత్రం యావద్ దృశ్యాంశకుచ్ఛన్నాంశయోర్యోగోఽస్తి . మధ్యసూత్రోత్సమానాన్తరసూత్రపర్యన్తం దృశ్యాంశకుచ్ఛన్నాంశయోర్యోగస్య కోటిర్భుజః, సమానాన్తరసూత్రే కోటి మధ్యసూత్రే త్రిజ్యాకర్ణః . ఇత్యేకం జాత్యమ్ . తథా చ భూగర్భాత్స్పర్శచిహ్నావధి కుఖణ్డం భుజః, దృక్సూత్రఖణ్డం కోటిః, కుకేన్ద్రాదృచిహ్నావధి మధ్యసూత్రే కర్ణః . ఇతి ద్వితీయం జాత్యమ్ . అథానుపాతః . యది కుచ్ఛన్నదృశ్యాంశజకోటిమౌర్వ్యా త్రిజ్యా లభ్యతే తదా కుఖణ్డేన కిం లబ్ధం కుఖ‌డోనం స్వభూపృష్ఠోర్ధ్వం దృక్చిహ్నమానం స్యాత్తద్వశాద్గర్భక్షితిజాదప్యధః స్థితదృశ్యాంశైః సూర్యం పశ్యతి తద్దచిహ్నాత్ .

ధ్రువాధఃస్థితానాం తు నాడీవృత్తమేవ కుజం తదధో దృశ్యాంశాః క్రాన్త్యంశా ఏవ పరాపమాన్తమ్ . తత్ర యథోక్తవద్ దృక్చిహ్నసిద్ధిః . అథ సర్వదేశేఽపి యథా సదోదితోఽర్కస్తథోచ్యతే . కుజాన్నాడీవృత్తావధి లమ్బాంశాః, తతో జినాంశా స్తద్యోగతుల్యదృశ్యాంశః కుజాదధఃస్థైరక్తవద్దృక్చిహ్నమానీయతే తత్సదోదయా ర్కదర్శనయోగ్యం స్యాదేవ . పరం తే దృశ్యాంశాః కుచ్ఛన్నకోట్యల్పకా ఏవ నాధికా న సమాస్తథా హి . దృక్చిహం మధ్యసూత్రస్థమేవేతి నియతమ్ . తతోఽదృక్సూత్రం భూగోలస్పర్శనార్హం యత్తు కుగోలే గోలచతుర్థాంశాల్పదేశే ఏవ స్పృశతి తత్సంపూర్ణ న, యత్తచ్చతుర్థాంశదేశస్థం తిర్యగ్గతం తత్తు మధ్యసూత్రసమానాన్తరితం దృక్చిహ్నార్హమ్ . అర్కగోలే తత్సూత్రావధి గర్భకుజాత్కుచ్ఛన్నకోట్యంశాః స్వదృక్చిహ్నాన్యథానుపపత్త్యా కుచ్ఛన్నకోట్యల్పకా ఏవ దృశ్యాంశాః స్వదృక్చిహ్నార్హా నేతరా, జినాఢ్యకుచ్ఛన్నలవాక్షదేశే లమ్బాంశసిద్ధాంశయోగః కుచ్ఛన్నకోటితుల్యస్తదధికదేశే తు తదల్ప ఇతి యథోక్తముపపన్నమ్ .. __

యదా దృశ్యాంశాః కుజీవ పృష్ఠకుజాధస్తదా తదన్తరతో యథోక్త్యా పృష్ఠోర్ధ్వ గర్భకుజీయదృక్చిహ్నాధస్తదృక్చిహ్న స్యాత్ ..

దృక్చిహ్నజ్ఞానాద్ దృశ్యాంశకజ్ఞానం విలోమగణితేన సుబోధమ్ ..

అథ పితౄణాం సూర్యోదయాస్తావాహ—

ఇన్దోర్మణ్డలతశ్చోర్ధ్వే స్థితాస్తే పితరో రవిమ్ ..

ఉదితం కృష్ణపక్షార్ధే పశ్యన్త్యస్తం సితార్ధకే .. 6..

 పితృగణాః

 చన్ద్రస్య

 మణ్డలాకారాబిమ్బాత్

 ఊర్ధ్వభాగే

 అధిష్ఠితాః . అతః

 పితరః

  కృష్ణపక్షాష్టమ్యామ్

 ఉదయప్రాప్తం

 సూర్యం

 ఆలోకయతి ’

 శుక్లపక్షాష్టమ్యామ్

 అస్తగామినం పశ్యన్తి . ఏతేన పితృణామమావాస్యాయాం మధ్యాహ్నం, పూర్ణిమాయాం నిశీథోభవతీతి సిద్ధమేవ . అత‌ఏవ దర్శమధ్యాహ్నస్య శ్రాద్ధాదౌ విశిష్టకాలత్వముక్తమ్

.. 68 ..

అథ నిరక్షదేశాదయనసన్ధౌ కియద్భిర్యోజనైరూర్ధ్వమర్కో భవతి తదాహ—

భూమణ్డలాత్పఞ్చదశే భాగే దేవేఽథవాసురే ..

ఉపరిష్టాద్రజత్యర్కః సౌమ్యయామ్యాయనాన్తగః .. 66 ..

- సౌరదీపికా.

 ఉత్తరభాగే

 వా దక్షిణభాగే

 నిరక్షదేశాత్

 భూపరిధిపఞ్చదశభాగ తుల్యాన్తరితదేశే క్రమేణ

 ఉత్తరాయణాన్తదక్షిణాయనాన్తగః

 సూర్యః

 ఊర్ధ్వం

 భ్రమతి .. 66 ..

అథ నిరక్షదేశాద్భూపరిధిపఞ్చదశభాగపర్యన్తం సూర్యస్య దక్షిణో

త్తరగమనముక్త్వా తచ్ఛాయాగమనం ప్రతిపాదయతి—

తదన్తరాలయోశ్ఛాయా యామ్యోదసమ్భవత్యపి ..

మేరోరాభిముఖం యాతి పరతః స్వవిభాగయోః.. 70 ..

- .

 నిరక్షదేశాత్పఞ్చదశభాగమధ్యస్థితదక్షిణోత్తరదేశయోః

 ద్వాదశాఙ్గలశఙ్కుప్రభా

 దక్షిణా

 ఉత్తరాపి

 సమ్యక్ భవతి . నిరక్షదేశాత్పఞ్చదశభాగాన్తరాలోత్తరదేశే మధ్యాహ్ననతాంశానాం దక్షిణత్వే ఛాయాగ్రముత్తరమ్ . నితాంశానాముత్తరత్వే దక్షిణమ్ . ఏవం నిరక్షదేశాత్పఞ్చదశభా గాన్తరాలస్థితదక్షిణదేశే సూర్యస్యోత్తరస్థత్వే ఛాయాగ్రం దక్షిణం దక్షిణ స్థత్వే ఛాయాగ్రముత్తరం భవతి .

 పఞ్చదశభాగాత్పరతః

 దక్షిణోత్తరవిభాగయోః

 మేరుసమ్ముఖం

 గచ్ఛతి దక్షిణభాగే దక్షిణమేరోరభిముఖముత్తరభాగ

ఉత్తరమేరోః సమ్ముఖం ఛాయాగ్రం గచ్ఛతీతి ఫలితార్థః .. 70 ..

అథ కథం పర్యేతి వసుధాం భువనాని విభావయన్నితి ప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

భద్రాశ్వోపరింగః కుర్యాభారతే తూదయం రవిః..

రాత్ర్యర్ధ కేతుమాలే తు కురావస్తమయం సదా ..71 ..

భారతాదిషు వర్షేషు తద్వదేవ పరిభ్రమన్ ..

మధ్యోదయార్ధరాత్ర్యస్తకాలాన్కుర్యాత్మదక్షిణమ్ ..72..

___ సౌరదీపికా.

 యమకోటయాం మధ్యాహ్నగః

 సూర్యః

 లఙ్కాయామ్

 స్వోదయం

 కరోతీ

త్యర్థః .

 తస్మిన్కాలే

 రోమకాఖ్యాయామ్

రా-

 నిశీథం కుర్యాత్ .

 కురువర్షే సిద్ధపుర్యామ్

 అస్తమనం కుర్యాత్ .

 తుకారాదుక్తవర్షయోరన్తరాలే దినస్య గతం శేషే వా రాత్రేశ్చ తద్యథాయోగ్యం కుర్యాదిత్యర్థః .

 భారతాదిత్రిషు

 వర్షసంజ్ఞేషు భారతకేతుమాలకురువర్షేషు

 భద్రాశ్వోపరిగవత్

 ఏవకారాన్న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదః .

 పరిభ్రమేణ స్వస్వాభిమతస్థానోపరిస్థితం కుర్వన్ సూర్యః

 ప్రదక్షిణం యథా స్యాత్తథా సవ్యక్రమేణం స్వస్థానాదిక్రమేణేతి యావత్ . ఉక్తచతుర్వర్షేషు

 మధ్యాహ్నో దయార్ధరాత్ర్యస్తసంజ్ఞాన్కాలాన్

 సంపాదయేత్ . ఏతదుక్తం భవతి . లఙ్కాయాం మధ్యాహ్నగోఽర్కో రోమక ఉదయం సిద్ధపుర్యామర్ధరాత్రం యమకోట్యామస్తం కరోతి . రోమకే మధ్యాహ్నగోఽర్కః సిద్ధపుర్యాముదయం యమకోట్యామర్ధరాత్రం లఙ్కాయామస్తం కరోతి . సిద్ధపుర్యా మధ్యగోఽర్కో యమకోట్యాముదయం లఙ్కాయా మర్ధరాత్రం రోమకేఽస్తం కరోతి . ఏవమేవాన్యేష్వన్తరాలదేశేషు సర్వత్ర మధ్యోదయార్ధరాత్రాస్తమయా రవేజ్ఞాతవ్యాః .. 71 . 72 ..

అథ ధ్రువయోర్భచక్రస్య చోన్నతినత్యోర్వ్యవస్థామాహ—

ధ్రువోన్నతిర్భచక్రస్య నతిర్మేరుం ప్రయాస్యతః..

నిరక్షాభిముఖం యాతుర్విపరీతే నతోన్నతే .. 73 ..

సౌరదీపికా. -

 మేరోరుత్తరాగ్రం దక్షిణాగ్రం వా తదభిముఖం

 గచ్ఛతః పురుషస్య .

 క్రమేణోత్తరదక్షిణయోర్భువయోరౌచ్యం

 నక్షత్రాధిష్ఠితగోలమధ్యభాగవృత్తస్య

 క్రమేణ  దక్షిణోత్తరయోర్నతత్వం భవతి .

 నిరక్షదేశాభిముఖం

 గచ్ఛతః పురుషస్య

 పూర్వోక్తే

 వ్యస్తే భవతః .. 73 ..

అథ కుత ఏవమిత్యతః . కథం పర్యేతి భగణః సగ్రహోఽయం కిమాశ్రయ

ఇతి ప్రశ్నస్యోత్తరం భచకభ్రమణవస్తుస్థితిమాహ—

భచక్రం ధ్రువయోర్బద్ధమాక్షిప్తం ప్రవహానిలైః..

పర్యేత్యజస్రం తన్నద్ధా గ్రహకక్షా యథాక్రమమ్ .. 74 ..

సౌరదీపికా.

 ఊర్ధ్వాధఃస్థితమేరోరగ్రాద్వయోర్ధ్వాధః స్థితయోవతారయోః

 బ్రహ్మణా నిబద్ధం

 నక్షత్రాధిష్ఠితమూర్తగోలరూపం

 ప్రవహవాయ్వంశైః

 అభిఘాతం ప్రాప్తం సద్

 నిరన్తరం

 పశ్చిమాభిముఖం భ్రమతి .

 నక్షత్రకక్షయా బద్ధా

 శన్యాదిగ్రహాణాం కక్షా

 యథాధోఽధః క్రమేణ నిబద్ధాస్తేనైవ క్రమేణ భచక్రేణ సహ భ్రమతి . భచక్రే నిబద్ధత్వాత్ .. 74 ..

- అథ పిత్ర్యం మాసేన భవతీతి ప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

సకృదుద్గతమబ్దార్థం పశ్యన్త్యః సురాసురాః..

పితరః శశిగాః పక్షం స్వదినం చ నరా భువి ..7..

సౌరదీపికా.

 దేవదైత్యాః

 ఏకవారమ్

 ఉదితం సూర్యం

 సౌరవర్షార్ధపర్యన్తం

 ఆలోకయన్తి .

 చన్ద్రబిమ్బగోలోర్ధ్వస్థితాః

 పితృగణాః

 పఞ్చదశతిథిపర్యన్తం పశ్యన్తి .

 భూమౌ

 మనుష్యాశ్చ

 స్వదినపర్యన్తం పశ్యన్తి ..7..

అథ గ్రహకక్షాణాం మహదల్పత్వం తత్రస్థభాగానాం మహదల్పత్వం చాహ—

ఉపరిస్థస్య మహతీ కక్షాల్పాధఃస్థితస్య చ ..

మహత్యా కక్షయా భాగా మహాన్తోఽల్పాస్తథాల్పయా ..76..

 ఊర్ధ్వస్థగ్రహస్య

 భ్రమణమార్గరూపా

 బృహతీ

 అధఃస్థగ్రహస్య కక్షా

 అల్పపరిమాణాస్తి .

 బృహత్కక్షయా

 మహాప్రమాణాః

అల్పకక్షయా

 లఘుప్రమాణాః

 అంశా భవన్తి . సర్వత్ర ద్వాదశభాగానామఙ్కనత్వాత్ .. 76 ..

అథ గ్రహభగణభోగకాలయోర్మహదల్పత్వమాహ—

కాలేనాల్పేన భగణం భుఙ్క్తేఽల్పభ్రమణాశ్రితః..

గ్రహః కాలేన మహతా మణ్డలే మహతి భ్రమన్ .. 77 ..

సౌరదీపికా. __

 అల్పభ్రమణం పరిధిమానం యస్యా సాల్పభ్ర మణాధఃకక్షా తత్స్థః

 ఖేటః

 లఘునా

 సమయేన

 ద్వాదశరాశ్యాత్మకం

 అతిభ్రమతే .

 బృహత్కక్షామణ్డలే

 గచ్ఛన్

 బహునా

 సమయేన భగణం భుఙ్క్తే . వక్ష్యమాణ-  యోజనగతేరభిన్నత్వాత్ .. 77 ..

అథాత ఏవోధిఃక్రమేణ ప్రహయోర్భగణాస్తుల్యకాలేఽల్పా

- బహవో భవన్తీతి సోదాహరణమాహ—

స్వల్పయాతో బహూన్ భుఙ్క్తే భగణాఞ్ఛీతదీధితిః..

మహత్యా కక్షయా గచ్ఛంస్తతః స్వల్పం శనైశ్చరః .. 78 ..

.

 చన్ద్రస్య కక్షాల్పత్వాత్

 చన్ద్రః

 లఘుప్రమాణకక్షయా

 బహుప్రమాణా న్భచక్రాన్ . బహువారం ద్వాదశరాశీనిత్యర్థః .

 అతిక్రామతే

 మన్దః

 మహాప్రమాణయా

 వాయువృత్తమార్గరూపయా

 భ్రమన్సన్

 చన్ద్రాత్

 భగణమల్పప్రమాణాన్భగణాన్ . జాత్యభిప్రాయేణైకవచనమ్ . అల్పవార ద్వాదశరాశీన్భుఙ్క్తే . అత‌ఏవ శనైశ్చర ఇతి మన్దస్యాన్వర్థ నామారితం .. 78..

అథ దినాబ్దమాసహోరాణాసధిపా న సమాః కుత ఇతి-

ప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

మన్దాదధఃక్రమేణ స్యుశ్చతుర్థీ దివసాధిపాః..

వర్షాధిపతయస్తదత్తృతీయాశ్చ ప్రకీర్తితాః..79 ..

ఊర్ధ్వక్రమేణ శశినో మాసానామధిపాః స్మృతాః..

హోరేశాః సూర్యతనయాదధోఽధః క్రమశస్తథా ..8..

సౌరదీపికా.

 శనేః సకాశాత్

 అధఃకక్షాక్రమేణ

 చతుర్థసంఖ్యాకా గ్రహాః

 వారేశ్వరాః

 భవేయుః .

 మన్దాదధఃక్రమేణ

 తృతీయసంఖ్యాకా గ్రహాః

 సముచ్చయార్థే .

 షష్ట్యధికశతత్రయదినాత్మకస్య వర్షస్య స్వామినః

 ప్రకథితాః

 చన్ద్రసకాశాత్

 ఊర్ధ్వకక్షాక్రమేణ

 త్రింశద్దినాత్మకానామ్

స్వామినః

 కథితాః .

 శనేః సకాశాత్

 అధఃకక్షాక్రమేణ

 మాసేశ్వరవదవ్యవహితాః

 హోరాధిపతయః కథితాః .. 76 . 80 ..

అథ ’గ్రహర్షకక్షాః కిం మాత్రాః’ ఇతి ప్రశ్నస్యోత్తరం వివక్షుః

ప్రథమం నక్షత్రాణాం కక్షామానమాహ—

భవేద్భకక్షా తిగ్మాంశోర్భ్రమణం షష్టితాడితమ్ ..

సర్వోపరిష్టాద్భ్రమతి యోజనైస్తైర్భమణ్డలమ్ .. 81..

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య

 వక్ష్యమాణకక్షాపరిధిమానం  యోజనాత్మకం

 షష్ట్యా గుణితం సన్

 నక్షత్రకక్షా

 స్యాత్ .

 నక్షత్రకక్షామితైర్యోజనైః

 చన్ద్రాదిసప్తగ్రహేభ్య ఉపరిదూరం

 నక్షత్రమణ్డలం

 పర్యేతి .. 81 ..

అథ గ్రహకక్షాణాం మానజ్ఞానార్థం ఖకక్షామానమ్ . కియతీ తత్కర

ప్రాప్తిరితి ప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

కల్పోక్తచన్ద్రభగణా గణితాః శశికక్షయా .

ఆకాశకక్షా సా జ్ఞేయా కరవ్యాప్తిస్తథా రవేః..2..

- సౌరదీపికా.

 " ఏతే సహస్రగుణితాః కల్పే స్యుర్భగణాదయః" ఇత్యుక్త్యా యుగచన్ద్రభగణాః సహస్రగుణితాః కల్పచన్ద్రభగణా ఇత్యర్థః .

 వక్ష్యమాణయా చన్ద్రకక్షయా

 తాడితాః

 తన్మితా

 ఖకక్షా

 బోధ్యా .

 సూర్యస్య

 కిరణప్రచారః

 ఆకాశకక్షాపరిమిత ఇత్యర్థః . సూర్యకిరణానాం సమూహేన నిహతతమసో నభసః పరిధిమానం భవతీతి భావః .. 82 ..

అథ గ్రహాణాం కక్షానయన యోజనగత్యానయనం చాహ—

సైవ యత్కల్పభగణే భక్తా తద్భ్రమణం భవేత్ ..

కువాసరైవిభజ్యాహః సర్వేషాం ప్రాగ్గతిః స్మృతా ..3..

సౌరదీపికా.

 ఆకాశకక్షైవ

 యస్య గ్రహస్య కల్పభగణైః

 విభాజితా

 ఫలం తస్య గ్రహస్య కక్షాపరిధిమానం యోజనాత్మకం

 స్యాత్ .

కల్పకుదినైః

 సైవ ఖకక్షా విభజ్య ఫలం

 ఉక్తభగణసమ్బన్ధినాం గ్రహాదీనామ్

 దివసస్య . దినసమ్బన్ధినీత్యర్థః

 యోజనాత్మికా పూర్వగతిః

 కథితా .. 83 ..

అథ యోజనాత్మకగతేః కలాత్మకగతి స్వీయామాహ—

భుక్తియోజనజా సఙ్ఖ్యా సేన్దోర్భ్రమణసంగుణా ..

స్వకక్షాప్తా తు సా తస్య తిథ్యాప్తీ గతిలిప్తికాః 84

సౌరదీపికా.

 గతియోజనోత్పన్నా యా

 అఙ్క సఙ్ఖ్యా

 సఙ్ఖ్యా

 చన్ద్రస్య

 క్షయా గుణితా

 అభిమతగ్రహస్య కక్షయా భక్తా

 ఫలరూపా

 పఞ్చదశభక్తా

 తుకారాత్ఫలం

 అభిమతగ్రహస్య

 గతికలా భవన్తి .. 84 ..

అథ కిముత్సేధా ఇతి ప్రశ్నత్యోత్తరమాహ—

కక్షా భూకర్ణగుణితా మహీమణ్డలభాజితా ..

తత్కర్ణా భూమికర్ణోనా గ్రహోచ్యం స్వం దలీకృతాః 85..

- సౌరదీపికా.

 గ్రహకక్షాః

 భూవ్యాసేన ’ గుణితాః

 భూపరిధినా భక్తాః

 ఫలం తస్యాః కక్షాయాః కర్ణా వ్యాసా భవన్తి . ఏతే

 భూవ్యాసేన హీనాః

 అర్ధితాః సన్తః

స స్వగృహీతవ్యాససమ్బన్ధి

 గ్రహస్యోచ్చతా భూమేః సకాశాద్భవతి .. 85 ..

అథ నీతాః కక్షాః స్వయముదాహరతి—

ఖత్రయాబ్ధిద్విదహనాః కక్షా తు హిమదీధితేః..

జ్ఞశీఘ్రస్యాఙ్కఖద్విత్రికృతశూన్యేన్దవస్తతః..86..

శుక్రశీఘ్రస్య సప్తాగ్నిరసాబ్ధిరసషడ్యమాః..

తతోఽబుధశుక్రాణాం ఖఖార్థేకసురార్ణవాః..87..

కుజస్యాప్యఙ్కశూన్యాఙ్కషడ్వేదైకభుజఙ్గమాః..

చన్ద్రోచ్చస్య కృతాష్టాబ్ధివసుద్విత్ర్యష్టవహ్నయః..88..

కృతర్తుమునిపఞ్చాద్రిగుణేన్దువిషయా గురోః..

స్వర్భానోర్వేదతర్కాష్టద్విశైలార్థఖకుఞ్జరాః..86..

పఞ్చబాణాక్షినాగర్తు రసాద్ర్యర్కాః శనేస్తతః..

భానా రవిఖశూన్యాఙ్కవసురన్ధ్రశరాశ్వినః .. 6 ..

సౌరదీపికా.  -

 చన్ద్రస్య

 భ్రమణమార్గరూపా

 సహస్రగుణితసిద్ధరామాః .

 తుకారాదాగమ ప్రామాణ్యేనాఙ్గీకార్యా .

 బుధశీఘ్రోచ్చస్య

 నవఖదన్తవేదదిశః .

 చన్ద్రకక్షాయాం ఊర్ధ్వం జ్ఞేయమ్ . తదూర్ధ్వం

 శుక్రశీఘ్రోచ్చస్య

 అద్రిత్ర్యఙ్గవేదషడ్సపక్షాః.

 తదూర్ధ్వం

 సూర్యబుధశుక్రాణాం

 ఖఖపఞ్చభూదేవాబ్ధయః .

 భౌమస్య

, ఆపిశబ్దాత్సూర్యాదూర్ధ్వమ్

 నవఖనవషడిన్ద్రసర్పాః .

 చన్ద్రమన్దోచ్చస్య

 వేదాహివేదసర్పపక్షరామనాగరామాః . భౌమా చన్ద్రోచ్చాదూర్ధ్వం

 బృహస్పతేః

 వేదాఙ్గమునిపఞ్చస్వరరామచన్ద్రశరాః .

 రాహోః

 వేదాఙ్గగజయమసప్తపఞ్చాశీతయః

 బృహస్పతేరాహోర్వోర్ధ్వం

 మన్దస్య

 పఞ్చపఞ్చద్వయష్టషడ్ససప్తార్కాః .

 శనే‌రూర్ధ్వం నక్షత్రాణాం

 ద్వాదశ నవశతాష్టనవతత్త్వాని కక్షాయోజనాని సన్తి . ఖత్రయాబ్ధిద్విదహనా ఇత్యారభ్య రవిఖశూన్యాఙ్కవసురన్ధ్రశరాశ్విన ఇత్యన్తం చన్ద్రకక్షాత ఊర్ధ్వకక్షాక్రమేణ చన్ద్రాన్నక్షత్రపర్యన్తం కక్షాయోజనాని కథితానీత్యర్థః .. 86 . 87 .

88 . 86 . 10 ..

అథాకాశకక్షాపరిధియోజనాన్యాహ—

ఖవ్యోమఖత్రయఖసాగరషట్కనాగ-

వ్యోమాష్టశూన్యయమరూపనగాష్టచన్ద్రాః..

బ్రహ్మాణ్డసమ్పుటపరిభ్రమణం సమన్తా-

దభ్యన్తరే దినకరస్య కరప్రసారః .. 91..

.

 వేదాఙ్గాష్టాశీతినఖభూసప్తధృతయః ప్రయుతగుణితా

యోజనాని

 బ్రహ్మాణ్డగోలస్య పరిధిః స్మృతః .

 బ్రహ్మాణ్డగోలాభ్యన్తరే

 సూర్యస్య

 అభితః

 సూర్యకిరణానాం ప్రచారః స్యాత్ . ఏతేన బ్రహ్మాణ్డగోలాన్తః పరిధిర్న బాహ్య ఇతి సూచితమ్ .. 11..

అథ కక్షాభ్య గ్రహానయనమాహ—

ఆకాశకక్షా షష్టిఘ్నా కల్పభూవాసరోద్ధృతా..

లబ్ధం గుణకమాఖ్యాతం తేన హన్యాద్యవృన్దకమ్ .92..

కక్షాభిః షష్టినిఘ్నాభిర్గ్రహాణాం భగణాదయః..

సౌరదీపికా!

 ఖకక్షా

 షష్టిగుణితా

 కల్పకుదినైర్భక్తా

 ఫలం

గుణ ఏవం గుణకస్తమ్

 కథితం

 గుణకేన

 అహర్గణం

 గుణయేత్

 షష్టిగుణితాభిః

 అభిమతగ్రహకక్షాభిర్భక్తం సత్

 ఖేట్యన్య

 భగణం ద్వాదశరాశ్యాత్మకమాదిర్యేషాం తే తథోక్తా భవన్తి .. 12 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీ

- పికాయాం భూగోలాఘ్యాయో నామ ద్వాదశః సమాప్తః .. 12 ..

13 అథ జ్యోతిషోపనిషదధ్యాయః.

తత్ర పునర్మునయః శ్రోతృన్ప్రతి శ్లోకాభ్యామాహ—

అథ గుప్తే శుచౌ దేశే స్నాతః శుచిరలఙ్కృతః ..

సంపూజ్య భాస్కరం భక్త్యా గ్రహాన్భాన్యథ గుహ్యకాన్ .. 1..

పారమ్పర్యోపదేశేన యథాజ్ఞానం గురోర్ముఖాత్ ..

ఆచార్యః శిష్యబోధార్థం సర్వ ప్రత్యక్షదర్శివాన్ .. 2..

సౌరదీపికా.

 అథ శబ్దో మఙ్గలార్థకః .

 భూగోలకథనానన్తరం

 రహసి

 పవిత్రే

 స్థానే

 కృతస్నానః

 శుద్ధమనాః

 హస్తకర్ణకణ్ఠా- దిభూషణభూషితః .

 సూర్యాంశపురుషో . మయాసురాధ్యాపకః

 శ్రీసూర్యం

ఆరాధ్యత్వేన జ్ఞానరూపయా

 నమస్కారస్తుతివిషయం కృత్వా

 చన్ద్రాదిఖేటాన్

 నక్షత్రాణి రాశీంశ్చ

 పక్షాదీన్ సంపూజ్య . సముచ్చయార్థక శ్చకారోఽత్రానుసన్ధేయః .

 శ్రీసూర్యస్య

 వదనార విన్దాత్

 పరమ్పరయా కథనేన

 స్వశక్త్యా యాదృశం జ్ఞానమవగతం

 భయాసురస్యాభ్రమజ్ఞా నోత్పాదనార్థ

 ప్రాగధ్యాయోక్తం

 ప్రత్యక్షం దర్శితవానిత్యర్థః .. 1.2 ..

కథం దర్శితవానితి మయాసురం ప్రత్యుక్తసూర్యాంశపురుషవచన స్యానువాదే సూర్యాంశపురుషో మయాసురం ప్రతి గోలబన్ధోహేశం తదుపక్రమ చాహ—

భూభగోలస్య రచనాం కుర్యాదాశ్చర్యకారిణీమ్ .

అభీష్టం పృథివీగోలం కారయిత్వా తు దారవమ్ .. 3..

దణ్డం తన్మధ్యగం మేరోరుభయత్ర వినిర్గతమ్ .

ఆధారకక్షాద్వితయం కక్షా వైషువతీ తథా .. 4..

సౌరదీపికా. .

 భూగోలాదభితః సంస్థితస్య నక్షత్రగోలస్య

 ఆశ్చర్యోత్పాదికాం

 స్థితిజ్ఞానార్థం దృష్టాన్తాత్మకగోలస్య నిర్మితం

 సమ్పాదయేత్ . గణకో గోల శిల్పజ్ఞ ఇతే శేషః . కథం రచనాం కుర్యాదిత్యత ఆహ .

 స్వల్పం బృహద్వాస్వేచ్ఛాకల్పితపరిధిప్రమాణకం

 కాష్ఠఘటిత సచ్ఛిద్రం

 భువో గోలం

 కాష్ఠశిల్పజ్ఞ ద్వారా కృత్వేత్యర్థః .

 మేరుగిరేః

 కాష్ఠదణ్డమ్ . మేరోరనుకల్పరూపం కాష్ఠదణ్డామిత్యర్థః .

 కాష్ఠఘటితభూగో లస్య మధ్యే ఛిద్రమధ్యే స్థితమ్

 భూగోలస్థవ్యాసప్రమాణచ్ఛిద్రవ్యాగ్రాభ్యాం బహిరిత్యర్థః .

 ఏకాగ్రాదన్యతరామావశిష్ట దణ్డప్రదేశతుల్యం నిఃసృతమ్ . ఉభయాగ్రాభ్యాం తుల్యౌ దణ్డప్రదేశౌ పథా స్థా త్తథా కుర్యాదిత్యర్థః . భగోలనిబన్ధనార్థమాధారవృత్తద్వయమాహ .

 భూగోలస్యోభయపారర్వాభ్యాం తుల్యాన్తరస్థితా దణ్డోభయప్రదే శయోః ప్రోతాం యామ్యోత్తరసంజ్ఞికాం వంశశలాకయా నిర్మితా కక్షా కుర్యాత్ . తత్తుల్యమున్మణ్డలసంజ్ఞికా తదర్ధకారిణీ భూగోలస్య పూర్వాపరప్రదేశయోః సంసక్తా దణ్డోభయప్రదేశయోః ప్రోతామపరాం కక్షాం కుర్యాత్ . అనయోరాధారకోతి సంజ్ఞా జ్ఞేయా .

 విషువసమ్బన్ధినీ

 వృత్తపరిధి విషువవృత్తమిత్యర్థః .

ఆధారవృత్తద్వయస్యార్ధచ్ఛేదేన భగోలమధ్య వృత్తానుకల్పేన గణకేన నిబద్ధమిత్యర్థః

.. 3 .. 4 ..

అథ మేషాదిద్వాదశరాశీనామహోరాత్రవృత్తనిబన్ధనమన్యదప్యాహ—

భగణాంశాఙ్గులైః కార్యా దలితైస్తిస్ర ఏవ తాః..

స్వాహోరాత్రార్ధకర్ణైశ్చ తత్ప్రమాణానుమానతః .. 5..

క్రాన్తివిక్షేపభాగైశ్చ దలితైర్దక్షిణోత్తరైః..

స్వైః స్వైరపక్రమైస్తిస్రో మేషాదీనామపక్రమాత్ ..6..

కక్షాః ప్రకల్పయేత్తాశ్చ కర్కాదీనాం విపర్యయాత్ ..

తద్వత్తిస్రస్తులాదీనాం మృగాదీనాం విలోమతః..7..

యామ్యగోలాశ్రితాః కార్యాః కక్షాధారాద్వయోరపి .

యామ్యోదగ్గోలసంస్థానాం భానామభిజితస్తథా ..8..

సప్తర్షీణామగస్త్యస్య బ్రహ్మాదీనాం చ కల్పయేత్ ..

మధ్యే వైషువతీ కక్షా సర్వేషామేవ సంస్థితా ..

సౌరదీపికా.  -

 కక్షాః

 త్రిసఙ్ఖ్యాకాః

 షష్ట్యధికశతత్రయపరిమితాఙ్గులైః

 సమవిభాగేన ఖణ్డితైరఙ్కితైరిత్యర్థః .

 శిల్పజ్ఞేన గోలగణితజ్ఞేన కార్యా .

 విషువత్కక్షా ప్రమాణానుమానాత్

 స్వశబ్దేన మేషాదిత్రికం తస్య ప్రతిరాశ్యహోరాత్రవృత్తస్యా ర్ధకర్ణో వ్యాసార్ధం ద్యుజ్యా తాభిరిత్యర్థః .

 చకారాన్మేషాదిరాశి త్రయాన్తానాం వృత్తత్రయం సిద్ధ కృత్వా వక్ష్యమాణప్రకారేణ గోలే నిబన్ధయేత్ .

 క్రాన్తివృత్తస్య విషువద్వృత్తప్రదేశాద్విక్షిప్త ప్రదేశాయైరశైః

చకారాదాధారవృత్తస్థైః

 సమవిభాగేన ఖణ్డితైరఙ్కితైః

విషువవృత్తక్రాంన్తివృత్తప్రదేశయోదక్షిణో త్తరాన్తరాత్మకైరుక్తలక్షణైః

 స్వకీయైః స్వకీయైః స్వరాశిసమ్బన్ధైః

 క్రాన్త్యశైః

 మేషాదిరాశిత్రయాన్తానాం మేషాన్తవృషాన్తమిథునాన్తానామిత్యర్థః

 త్రిసఙ్ఖ్యాకాః ప్రాఙ్నిర్మితా వృత్తరూపాః కక్షాః

 అపశబ్దస్యోపసర్గత్వాత్క్రమాదిత్యర్థః

 శిల్పజ్ఞగణకో విషువవృత్తానురోధేనాధారవృత్తద్వయే ఉత్తరతో నిబన్ధయేదిత్యర్థః .

 మేషాదీనాం కక్షాః

 వ్యత్యాసాత్

 కర్కసింహకన్యానామాదిప్రదేశానాం

 చకారాత్కల్పయేత్ . మిథునాన్తవృత్త కర్కాదేవృషాన్తం సింహాదేర్మేషాన్తవృత్తం కన్యా దేరితి ఫలితమ్ .

 తులావృశ్చికధన్వినాం

 అన్యాస్త్రిసఙ్ఖ్యాకాః కక్షాః

 ఏకద్విత్రిరాశిక్రాన్త్యశైస్తులాన్త వృశ్చికాన్తధనురన్తానాం

 విషువద్వృత్తా‌ద్దక్షిణ భాగ ఆధారవృత్తద్వయే నిబద్ధాః

 గణకేన కార్యాః .

 ఉత్క్రమాత్తులాదీనాం కక్షాః

 మకరాదీనాం

భవన్తి . ధనురన్తవృత్తం మకరాదేవృశ్చికాన్తవృత్తం కుమ్భాదేస్తులాన్తవృత్తం మీనాదేరితి ఫలితమ్ .

 అశ్విన్యాదిసప్తవింశతినక్షత్రబిమ్బానాం .

 విషువవృత్తా‌ద్దక్షిణోత్తరభాగయోర్యథా యోగ్యమవస్థితానాం యన్నక్షత్రధ్రువకస్పష్టక్రాన్తిరుత్తరాతనక్షత్రాణాముత్తరభాగవస్థితానాం యేషాం స్పష్టక్రాన్తిర్దక్షిణా తేషాం దక్షిణభాగావస్థితానామిత్యర్థః .

 దక్షిణోత్తరభాగయోః

 అపి శబ్దాద్యామ్యోత్తరనక్షత్ర క్రమేణేత్యర్థః .

 కక్షాణామాధారవృత్తద్వయాత్తయోరిత్యర్థః . సప్తమ్యర్థే పఞ్చమీ . కక్షాః స్వస్పష్టక్రాన్తిజ్యోత్పన్నద్యుజ్యావ్యాసార్ధప్రమాణేన వృత్తాకారాః ప్రకల్పయేత్ . శిల్పజ్ఞో నిబన్ధయేత్ . అన్యేషామప్యాహ .

 అభిజినక్షత్రస్య

 మరీచివశిష్ఠా దీనామ్

 ఘటజస్య

 బ్రహ్మసంజ్ఞకతారా ణామాదిశబ్దాల్లుబ్ధకాపాంవత్సాదినక్షత్రబిమ్వానాం

 చకారః సముచ్చయార్థకః .

 కక్షా యథాయోగ్య ప్రకల్పయేదిత్యర్థః .

 ఉక్తకక్షాణాం

 తుల్యాభాగేఽనాధారవృత్తమధ్యప్రదశే

 ఏవకారాదన్యయోగవ్యవచ్ఛేదః

 విషువసమ్బధినీ వృత్తరూపా కక్షా

 అవస్థితా భవతి . తథా .

 శిల్పజ్ఞః కక్షా నిబన్ధయేదిత్యర్థః . విషువవృత్తాత్స్వస్పష్ట క్రాన్త్యన్తరేణ స్వాజ్యావ్యాసాప్రమాణేనాహోరాత్రవృత్తమాధారవృత్తయోర్నిబన్ధయే దితి నికృష్టోఽర్థః .. 5 .. 6 . 7 . 8 . 1 ..

అథ గోలే మేషాదిరాశిసన్నివేశమాహ—

తదాధారయుతేరూర్ధ్వమయనే విషువద్వయమ్ ..

విషువస్థానతో భాగైః స్ఫుటైర్భగణసఞ్చరాత్ .. 10 ..

క్షేత్రాణ్యేవమజాదీనాం తిర్యగ్జ్యాభిః ప్రకల్పయేత్ ..

- సౌరదీపికా.  !

 విషువకక్షోన్మణ్డలసంజ్ఞకాధారకక్షయోర్యుతేః సంపా-  తాత్

 ఉపరి . అన్తిమాహోరాత్రవృత్తయోః సంపాతే

 దక్షిణోత్తరాయణసన్ధిస్థానే భవతః . అత్రోర్ధ్వపదసఞ్చారాదాధారవృత్తమూర్ధ్వా ధరం గ్రాహ్యం న తిర్యగున్మణ్డలాకారమ్ . తేనైతత్ఫలితమ్-విషువవృత్తస్యో ర్ధ్వాధరాధారవృత్త ఊర్చమధశ్చ సంపాతస్తత్రోర్ధ్వాసంపాతాన్మకరాద్యహోరాత్రవృత్తం  చతుర్వింశత్యశైస్తదాధారవృత్తే దక్షిణతో యత్ర లగ్న తత్రోత్తరాయణసన్ధిస్థానమ్ . ఏవమధః సంపాతాత్కర్కాద్యహోరాత్రవృత్తం చతుర్వింశత్యశైస్తదాధారవృత్త ఉత్తరతో యత్ర లగ్నం తత్ర దక్షిణాయనసన్ధిస్థానమితి .

 విషువస్థాయనాద్విపరీతాస్థితత్వాదూర్ధ్వశబ్దద్యోతితవిపరీతాధః శబ్దసమ్బన్ధా

ద్విషువవయం భవతి . తాత్పర్యార్థస్తు తిర్యగున్మణ్డలాకారాధారవృత్తవిషువవృత్తసంపాతౌ పూర్వాపరౌ క్రమేణ మేషాదితులాదిరూపో విషువత్స్థానే భవత ఇతి . అథ రాశిసాఫల్యసన్నివేశమాహ .

 విషువప్రదేశాత్

 స్ఫుటైః రాశిసమ్బన్ధిభిః

 అంశైస్త్రింశన్మితై రంశైరిత్యర్థః .

 రాశిసాఫల్యసన్నిదేశాత్

 ఉక్తవృత్తానుకారాతిరిక్తానుకారసూత్రవృత్తప్రదేశైః

 మేషాదీనాం

 స్థానాని

 సుధీర్గణకోఽఙ్కయేత్ . యద్యథాపూర్వదిక్స్థవిషువస్థానాద్గోలవృత్తద్వాదశాంశ ఖణ్డప్రదేశేన మేషాన్తాహోరాత్రవృత్తే పూర్వభాగే యత్ర స్థానం తత్ర మేషాన్తస్థానం తస్మాత్తదన్తరేణ వృషాన్తాహోరాత్రవృత్తే వృషాన్తస్థానమస్మాదయనసన్ధిస్థాన తత్ప్రదేశాన్తరేణ మిథునాన్తస్థానమస్మాత్తదన్తరేణ క్రాన్త్యాహోరాత్రవృత్తే కర్కా న్తస్థానమస్మాదపి సింహాన్తాహోరాత్రవృత్తే తదన్తరేణ సింహాన్తస్థానమస్మాదపి తదన్తరేణ పశ్చిమవిషువస్థానం కన్యాన్తస్థానమస్మాదపి పూర్వభాగే తులాన్తాహోరాత్రవృత్తే తదన్తరేణ తులాన్తస్థానమస్మాదపి వృశ్చికాన్తాహోరాత్రవృత్తే తదన్త రేణ వృశ్చికాన్తస్థానమస్మాదపి తదన్తరేణాయనసన్ధిస్థానం ధనురన్తస్థాన మస్మాత్కుమ్భాయహోరాత్రవృత్తే తదన్తరేణ మకరాన్తస్థానమస్మాదపి మీనాద్యహోరాత్ర వృత్తే తదన్తరేణ కుమ్భాన్తస్థానం మీనాదిస్థానం చ . అస్మాదపి పూర్వావిషువే మీనాన్తస్థాన మేషాదిస్థానం చ తదన్తరేణేతి వ్యక్తమ్ .. 10 ..

అథ సూర్యభ్రమణమార్గరూపాం క్రాన్తిసంజ్ఞకకక్షామాహ—

అయనాదయనం చైవ కక్షా తిర్యక్ తథాపరా .. 11 ..

క్రాన్తిసంజ్ఞా తయా సూర్యః సదా పర్యేతి భాసయన్ ..

సౌరదీపికా.

 అయనస్థానమారభ్య

 ద్వితీయాయనపర్యన్తం

 చకార ఆరమ్భసమాప్త్యోర్భిన్నాయనస్థాననిరాసార్థకః

 గోల ఆధారవృత్తసమా వృత్తరూపా

 భ్రమణమార్గరూపా వృత్తాకారా

 రాశ్యఙ్కమార్గేణ

 ఏవకారోఽన్యమార్గవ్యవచ్ఛేదార్థకః .

 ఉక్తవృత్తానుకారవిలక్షణానుకారా

 క్రమణం క్రాన్తిః . గ్రహగమనభోగజ్ఞానార్థ వృత్తం తత్సంజ్ఞముపకల్పితమ్ . అయనవిషువద్వయసంసక్తం క్రాన్తివృత్తం ద్వాదశరాశ్యఙ్కితం గోలే నిబన్ధయేదితి తాత్పర్యార్థః .

 భువనాని ప్రకాశయన్ సన్

ఆదిత్యః

నిరన్తరం

 క్రాన్తిసంజ్ఞయా కక్షయా

 స్వగత్యా గచ్ఛన్భగణపరిపూర్తిభోగం కరోతి సూర్యగత్యనురోధేన నియత క్రాన్తివృత్తం కల్పితమితి భావః .. 11 ..

నను చన్ద్రాద్యాః క్రాన్తివృత్తే కుతో న గచ్ఛన్తీత్యత ఆహ—

చన్ద్రాద్యాశ్చ స్వకైః పతిరపమణ్డలమాశ్రితైః .. 12 ..

తతోఽపకృష్టా దృశ్యన్తే విక్షేపాన్తేష్వపక్రమాత్ ..

.

 చన్ద్రోదయోఽన్యతిరిక్తా గ్రహాః

 స్వీయైః

 పాతాఖ్యదైవతైః

 క్రాన్తివృత్తమ్

 స్వస్వభోగస్థానేఽధిష్ఠితైః

 క్రాన్తివృత్తాన్తర్గతగ్రహభోగ స్థానాత్

 చకారాద్విక్షపాన్తరేణ

 దక్షిణత

ఉత్తరతో వా కర్షితా భవన్తి . అతః కారణాత్

క్రాన్తివృత్తాన్తర్గతస్వస్వభోగస్థానాదిత్యర్థః . దక్షిణత ఉత్తరతో వా

 గణితాగతవిక్షేపకలాగ్రస్థానేషు

 భూస్థజనైదృశ్యన్తే . తథా చ క్రాన్తివృత్తం యథా విషువన్మణ్డలేఽవస్థిత తథా క్రాన్తివృత్తే పాతస్థానే తత్పడ్భాన్తరే స్థానే చ లగ్నముక్తపరమవిక్షే పకలాభిస్తత్రిభాన్తరస్థానాదూర్ధ్వాధఃక్రమేణ దక్షిణోత్తరతో లగ్నం చ వృత్తం విక్షేపవృత్తం చన్ద్రాదిగత్యనురోధేన స్వం స్వ భిన్న కల్పితం తత్ర గచ్ఛన్తీతి భావః .. 12 ..

అథ త్రిప్రశ్నాధికారోక్తలగ్నమధ్యలగ్నయోః స్వరూపమాహ—

ఉదయక్షితిజే లగ్నమస్తం గచ్ఛచ్చ తద్వశాత్ .. 13 ..

లకోదయైర్యథా సిద్ధం ఖమధ్యోపరి మధ్యమమ్ ..

సౌరదీషికా ..

 ఉదయం గచ్ఛత్యః క్షితిజవృత్తే

 క్రాన్తివృత్తస్య యః ప్రదేశః సంసక్తః తత్ప్రదేశో మేషాద్యవధిభోగేనోయల్లగ్న ముచ్యత ఇత్యర్థః .

 ఉదయలగ్నానురోధాత్

 అస్తక్షితిజం క్షితిజవృత్తస్య పశ్చిమదిక్ప్రదేశమిత్యర్థః

 క్రాన్తివృత్తం గచ్ఛద్యప్రదేశన ప్రవహవాయునా సంలగ్నం తత్ప్రదేశో మేషాద్యవధిభోగేనాస్తలగ్నముచ్యత ఇత్యర్థః

నిరక్షోదయాసుభిః

 త్రిప్రశ్నాధికారోక్తప్రకారేణ

 నిష్పన్నం

 మధ్య లగ్నం

 దృశ్యాకాశవిభాగస్య మధ్యం మధ్యగతదక్షిణోత్తరసూత్రవృత్తానుకారప్రదేశరూపం న తు ఖమధ్యం తస్యోపరిస్థితం క్రాన్తివృత్తం యామ్యోత్తరవృత్తే తత్ప్రదేశేన లగ్నం తత్ప్రదేశే మేషాద్యవధిభోగేన మధ్యలగ్న-  ముచ్యత ఇతి తాత్పర్యార్థః .. 13 ..

అథ త్రిప్రశ్నాధికారోక్తాన్త్యాయాః స్వరూపం స్పష్టాధికారోక్త

చరజ్యాయాః స్వరూపం చాహ—

మధ్యక్షితిజయోర్మధ్యే యా జ్యా సాన్త్యాభిధీయతే 14..

జ్ఞేయా చరదలజ్యా చ విషువక్షితిజాన్తరమ్ ..

సౌరదీపికా.

 ఉత్తరగోలే త్రిజ్యాచరజ్యాయుతిరూపా దక్షిణగోలే చరజ్యోన-  త్రిజ్యారూపా త్రిప్రశ్నాధికారోక్తా

 అన్త్యా జ్ఞేయా

 అన్త్యా

 యామ్యోత్తరవృత్తక్షితిజవృత్తయోః

 అన్తరాలేఽహోరాత్రవృత్తస్యైకదేశే

 జ్యాసంజ్ఞా

 గోలతత్త్వజ్ఞైః కథ్యతే .

 నిరక్షక్షితిజస్వ స్వక్షితిజవృత్తయోరన్తరం

 చకారో విశేషార్థకస్తుకారపరస్తేన తదన్త రాలస్థితాహోరాత్రవృత్తైకదేశస్యార్ధజ్యాంరూపమృజుసూత్రమన్తరవిశేషాత్మకమ్ . తథా చ స్వనిరక్షదేశయోరుదయాస్తసూత్రయోరన్తరమూర్ధ్వాధరమితి ఫలితార్థః.

 తదన్తరాలస్థితాహోరాత్రవృత్తైకదేశరూపచరాఖ్యఖణ్డకస్య . న తు దలమర్ధమ్ . జ్యా చరజ్యేత్యర్థః .

 గోలతత్త్వజ్ఞైర్జ్ఞాతవ్యా ..14..

అథ క్షితిజస్వరూపమాహ—

కృత్వోపరి స్వకం స్థానం మధ్యే క్షితిజమణ్డలమ్ ..15..

సౌరదీపికా.

 స్వీయ

 భూప్రదేశైకరూపమ్

 సర్వ ప్రదేశేభ్య ఊర్ధ్వం

 ప్రకల్ప్య

 తాదృశభూగోల ఊర్ధ్వాధఃఖణ్డసన్ధౌ, యద్వృత్తం తత్

 క్షితిజవృత్త కార్యమ్ .. 15 ..

అథైనం దృష్టాన్తగోలం సిద్ధం కృత్వాస్య స్వతః ఏవ పశ్చిమభ్రమో

- యథా భవతి తథా ప్రకారమాహ—

వస్త్రచ్ఛన్నం బహిశ్చాపి లోకాలోకేన వేష్టితమ్ ..

అమృతస్రావయోగేన కాలభ్రమణసాధనమ్ .. 16 ..

సౌరదీపికా.

 గోలోపరీత్యర్థః

 గోలాకారేణ వస్త్రేణ ఛన్నం ఛాదితం దృష్టాన్తగోలం

క్షితిజవృత్తేన

 సంసక్తం కృత్వా

 అస్మిన్గోలే యథామృతస్రావయోగః . బలయోగం కార్యం తేన

 షష్టినాక్షత్రఘటీభిదృష్టా న్తగోలస్య భ్రమణం యథా భవతి తథా సాధనం కార్యమ్ . స్వయంవహగోలయన్త్రం కార్యమిత్యర్థః . ఏతదుక్తం భవతి . దృష్టాన్తగోలం వస్త్రచ్ఛన్నం కృత్వా తదాధారయష్ట్యగ్రే దక్షిణోత్తరభిత్తిక్షిప్తనలికయోర్మధ్యే తథా క్షేప్యే యథా యష్ట్యగ్రం ధ్రువాభిముఖం స్యాత్ . తతస్తస్మిన్వక్ష్యమాణమమృతస్రావం తథా యోజయేద్యేన తస్య. గోలస్య షష్టిఘటికాభిః పశ్చిమభ్రమణం భవేత్ .. 16 ..

అథ స్వయంవహార్థే యన్త్రే బీజప్రక్షేపాస్య గోప్యత్వం చాహ—

తుఙ్గబీజసమాయుక్తం గోలయన్త్రం ప్రసాధయేత్ ..

గోప్యమేతత్సకాశోక్తం సర్వగమ్యం భవేదిహ .. 17..

- సౌరదీపికా.

 దృష్టాన్తగోలరూపం యన్త్రం

 తుఙ్గో మహాదేవస్తస్య బీజం వీర్య పారద ఇత్యర్థస్తేన గోజితం సత్

 గణకః శిల్పజ్ఞః సంపాదయేత్ . యథా నాక్షత్రషష్టివటీభిర్గోలయన్త్రభ్రమస్తథా పారదప్రయోగేణ సిద్ధం కుర్యాదిత్యర్థః .

 స్వయంవహకరణం

 అప్రకాశ్యమ్ . కుత ఇత్యాహ-

 అతివ్యక్తతయోక్తం స్వయంవహకరణమ్

 భూలోకే

 సర్వజనగమ్యం

 స్యాత్ . తథా చ సర్వజ్ఞేయే వస్తుని చమత్కారానుత్పత్తేశ్చమత్కృత్యార్థ సర్వత్ర న ప్రకాశ్యామిత్యాశయేన తత్కరణం . వ్యక్త నోక్తమితి భావః .. 17 ..

నను త్వయా గోప్యత్వేనోక్తం మయా కథమవగన్తవ్యం మాదృశైరన్యైశ్చ కథ

మవగన్తవ్యమిత్యత ఆహ—

తస్మాద్గురూపదేశేన రచయేగోలముత్తమమ్ ..

యుగే యుగే సముచ్ఛిన్నా రచనేయం వివస్వతః .. 18..

ప్రసాదాత్కస్యచిద్ భూయః ప్రాదుర్భవతి కామతః..

_ . -

 స్వయంవహకరణస్య గోప్యత్వాత్

 పరమ్పరాప్రాప్తగురోర్నియాజకథనేన

 దృష్టాన్తగోలమ్

 స్వయంవహాత్మకం

 గణకః కుర్యాత్ . తథా చ మయా తుభ్యముక్తా గ్రన్థే గోప్యత్వేనాతివ్యక్తా నోక్తేతి భావః . అన్యైః కథం జ్ఞేయమిత్యత ఆహ .

 సూర్యమణ్డలాధిష్ఠాతుర్జీవవిశేషస్య

 స్వయంవహ రూపా

 క్రియా

 బహుకాల ఇత్యర్థః .

 లోకే లుప్తా

 మాదృశస్య

 అనుగ్రహాద్

 వారంవారం

 ఇచ్ఛయా

 వ్యక్తా భవతీత్యర్థః . తథా చ యథా మత్తస్త్వయావగతం తథాన్యస్మాన్మాదృశా దన్యైరవగన్తవ్యం కాలస్య నిరవధిత్వాత్ సృష్టేరనాదిత్వాచేతి భావః .. 18 ..

అథోక్తస్వయంవహక్రియారీత్యా స్వయంవహగోలాతిరిక్తాన్యస్వయం-

వహయన్త్రాణి కాలజ్ఞానార్థం సాధ్యాని తత్సాధనం రహతి

కార్యమితి చాహ—

కాలసంసాధనార్థాయ తథా యన్త్రాణి సాధయేత్ ..19..

ఏకాకీ యోజయేద్రీ యన్త్రే విస్మయకారిణి ..

సౌరదీపికా.

 కాలస్య దినగతాదేః సూక్ష్మజ్ఞాననిమిత్తిం

 యథా స్వయంవహయన్త్రం సాధితం తద్వదిత్యర్థః

 స్వయంవహగోలాతిరిక్తాని స్వయంవహయన్త్రాణి

 రచయేత్ . గణకః శిల్పాదిస్వకౌశల్యేన కారయేదిత్యర్థః .

 ఆశ్చర్యోత్పాదకే

 కాలసాధకే

 స్వయంవహతాసంపాదకం కారణమ్

 ఏకవ్యక్తికోఽద్వితీయః సన్

 శిల్పజ్ఞతయా స్వయమేవ నిష్పాదయేదిత్యర్థః . అన్యథా ద్వితీయస్య తజ్జ్ఞానేన న్ముఖాత్తద్యన్త్రహార్దృస్య లోకశ్రవణగోచరతాయాం కదాచిత్సేభావితాయాం విస్మయానుత్పత్తః .. 16 ..

అథైషాం స్వయంవహయన్త్రాణాం దుర్ఘటత్వాచ్ఛక్కాదియన్త్రైః కాలజ్ఞానం జ్ఞేయమిత్యాహ—

శఙ్కుయష్టిధనుశ్చక్రైశ్ఛాయాయన్త్రైరనేకద్యా ..20

గురుపదేశాదిజ్ఞేయం కాలజ్ఞానమతన్ద్రితః..

సౌరదీపికా.  ’

 శఙ్కుయన్త్ర యష్టియన్త్ర ధనుర్యన్త్రచక్రయన్త్రైః

 నానాప్రకారకైః

 ఛాయాసాధక యన్త్రైః

 స్వాధ్యాపకస్య నిర్వ్యాజకథనాత్

 అభ్రమైః పురుషైః

 దినగతాదిజ్ఞానం

సూక్ష్మ త్వేనావగమ్యమ్ . ఏతత్సర్వే సిద్ధాంతశిరోమణీ భాస్కరాచార్యైః స్పష్టీకృతమ్ ..

అథ ఘటీయత్రాదిభిశ్చమత్కారి యన్త్రైర్వా సర్వోపజీవ్యం కాలం సూక్ష్మ

సాధయేదితి కాలసాధనముపసంహరతి—

తోయయన్త్రకపాలాద్యైర్మయూరనరవానరైః .. 21..

ససూత్రరేణుగర్భైశ్చ సమ్యక్కాలం ప్రసాధయేత్ ..

.

 తోయయన్త్రం చ తత్కపాలం కపాలం‌

జలయన్త్రం వక్ష్యమాణం చ తదాద్యం ప్రథమం యేషాం తైర్యన్త్రైర్బాలుకాప్రభృతిభిః సాపేక్షఘటీయన్త్రైః

 మయూరాఖ్యం స్వయంవజయన్త్రం నిరపేక్షం

నరయన్త్రం శంక్వాఖ్యం ఛాయాయన్త్రం పూర్వోద్దిష్టవానరయన్త్రం స్వయంవహం నిరపేక్షతః -

 సూత్రసహితా రేణవో ధూలయోం గర్భే మధ్యే యేషాం తైః

సూత్రప్రోతాః షష్టిసఙ్ఖ్యాకా మృద్ఘటికా మయూరోదరస్థా ముఖాద్ఘటికాన్తరేణ స్వత ఏవ నిఃసరన్తీతి లోకప్రసిద్ధయా తాదృశైర్యన్త్రరిత్యర్థః . యద్వా సూత్రాకారేణ రేణవః సికతాంశా గర్భే ఉదరే యస్యైతాదృశం యన్త్రం వాలుకాయన్త్రం ప్రసిద్ధమ్ .. తేన సహితైర్మయూరాదియన్త్రైర్వాలుకాయన్త్రేణ చేతి సిద్ధోఽర్థః .

 చకార స్తోయయన్త్రకపాలాద్యైరిత్యనేన సముచ్చయార్థకః .

 దినగతాదిరూపం

 సూక్ష్మం

 ప్రకర్షేణ సూక్ష్మత్వేనేత్యర్థః . జానీయాదిత్యర్థః .. 21 ..

నను మయూరాదిస్వయంవహయన్త్రాణి కథం సాధ్యానీత్యతస్తత్సాధన

ప్రకారా బహవో దుర్గమాశ్చ సన్తీత్యాహ—

పారదారామ్బుసూత్రాణి శుల్బతైలజలాని చ .. 22..

బీజాని పాంసవస్తేషు ప్రయోగాస్తేఽపి దుర్లభాః ..

సౌరదీపికా.

 మయూరాదియన్త్రేషు

 పారదయుక్తా ఆరా యన్త్రపాలిగతా అఙ్కుశాకృతయస్తేషాం ప్రయోగా జలస్య ప్రయోగాః సూత్ర సాధనప్రయోగా ఏతేషాం ప్రయోగాః .

 శుల్బ శిల్పనైపుణ్యం తామ్రం చ తైలజలాని, తైలయుక్తజలస్య ప్రయోగః

 చకారాత్తయోః పృథక్ప్రయోగోఽపి

 కేవలం తుఙ్గబీజప్రయోగః

 ధూలిప్రయోగాస్తైర్యుక్తాః

 ఏతే సర్వే ప్రయోగాః

 అపి శబ్దాత్సుగమతరా ఇత్యర్థః

 సాధారణత్వేన మనుష్యైః కర్తుమశక్యా ఇత్యర్థః . అన్యథా ప్రతిగృహం స్వయంవహానాం ప్రాచుర్యాపత్తేః .. 22 ..

అథ కపాలాఖ్యం జలయన్త్రమాహ—

తామ్రపాత్రమధశ్ఛిద్రం న్యస్తం కుణ్డే ఽమలామ్భసి ..23..

షష్టిర్మజ్ఝత్యహోరాత్రే స్ఫుటం యన్త్రం కపాలకమ్ ..

సౌరదీపికా.

 అధోభాగే ఛిద్రం యస్య తత్

 తామ్రఘటితం పాత్రమ్

 అమలం నిర్మలం జలం విద్యతే యస్మింస్తత్తాదృశే

 బృహద్భాణ్డే

 ధరితం సద్

 నాక్షత్రాహోరాత్రే

 షష్టివారం

 అధశ్ఛిద్రమార్గేణ జలాగమనేన జలపూర్ణతయా జలే నిమగ్నం భవతి . తత్

 కపాలమేవ కపాలకం ఘటఖణ్డానాం కపాలపదవాచ్యత్వా ఘటాధస్తనార్ధాకారం

 ఘటీయన్త్రం

 సూక్ష్మం జ్ఞేయమ్ . తద్ఘటనం తు . వృత్తం తామ్రమయం పాత్రం కారయేద్దశభిః పలైః . షడఙ్గులాది తదధోస్తారే ద్వాదశాఙ్గులమ్ .. తస్యాధః కారయేచ్ఛిద్రం కర్షేణాష్టాఙ్గులేన తు . ఇత్యేతద్ఘటికాసంజ్ఞం పలషష్ట్యమ్బుపూరణమ్ .. స్వేష్టం  వాన్యదహోరాత్రే షష్ట్యామ్భసి నిమజ్జనైః . తామ్రపాత్రమధశ్ఛిద్రమమ్బుయన్త్రం కపాలకమ్ .. తలే ద్వ్యఙ్గుల విస్తారషడ్వృత్తో ద్వాదశోర్ద్ధతః . ఇతి వ్యక్తమ్ .. 23 ..

అథ శఙ్గుయన్త్రం దివైవ కాలజ్ఞానార్థం నాన్యదిత్యాహ—

నరయన్త్రం తథా సాధు దివా చ విమలే రవౌ .. 24 ..

ఛాయాసంసాధనైః ప్రోక్తం కాలసాధనముత్తమమ్ ..

సౌరదీపికా.

 మేషాదివ్యవధానరూపమలేన రహితే

 సూర్యే

 దినే

చకార ఏవకారార్థకస్తేన సాభ్రదినవ్యవచ్ఛేదః .

 ద్వాదశాఙ్గులశఙ్గుయన్త్రం

 ఘటీయన్త్రవత్కాలసాధకం

 సూక్ష్మం రాత్రౌ నైత్యర్థసిద్ధమ్ . నను శఙ్కోఛాయాసాధకత్వం న కాల సాధకత్వం తేన తస్య కథం యన్త్రత్వం కాలసాధకవస్తునో యన్త్రత్వప్రతిపాదనాదిత్యత ఆహ—

 ఇదం శఙ్గురూపనరయన్త్రం ఛాయాయాః సమ్యక్ సూక్ష్మత్వేన సాధనైరవగమైః కృత్వా

 దినగతా కాలస్య కారణం

 కథితమ్ . అన్యయన్త్రేభ్యోఽస్మానిరన్తరతయాతి

శ్రేష్ఠమ్ . తథా చ ఛాయాసాధకత్వేనైవ ఛాయాద్వారాశఙ్కోః

కాలసాధకత్వమాన యన్త్రత్వన్యాఘాతః . అత‌ఏవ సాభ్రదినే రాత్రౌ చానుపయుక్తః . నరస్య ఛాయాయన్త్రోపలక్షణత్వాద్యష్టిధనుశ్చక్రాణ్యపి తథేతి ధ్యేయమ్ .. 24 ..

అథాస్యఫలమాహ—

గ్రహనక్షత్రచరితం జ్ఞాత్వా గోలం చ తత్వతః .. 25..

గ్రహలోకమవాప్నోతి పర్యాయేణాత్మవాన్నరః..

.

 గ్రహనక్షత్రాణాం చరితం గణితవిషయకం జ్ఞానం గ్రన్థపూర్వఖణ్డరూపం

 భూగోలభగోలస్వరూపప్రతిపాదకగ్రన్థం గ్రన్థో త్తరార్ధాన్తర్గతం

 చకారః సముచ్చయే

 వస్తుస్థితిసద్భావేన సార్వవిభక్తి కస్తాసరిత్యేకే .

 అవగమ్య

  పురుషః

 చన్ద్రాదిగ్రహాణాం లోకం తల్లోకాధిష్ఠితస్థానం గ్రహో పలక్షణత్వాన్నక్షత్రాధిష్ఠితస్థానమపి ధ్యేయమ్ .

 ప్రాప్నోతి ..

 జన్మాన్తరేణ పురుషః

 ఆత్మజ్ఞానీ భవతి . తథాచాత్మజ్ఞానాన్మోక్షప్రాప్తిరేవేతిభావః .. 25 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపి

కాయాం జ్యోతిషోపనిషదధ్యాయస్త్రయోదశః సమ్పూర్ణః .. 13..

14 అథ మానాధ్యాయః ప్రారభ్యతే.

అథ మానాని కతి కిం చ తైరిత్యవశిష్టప్రశ్నస్యోత్తరభూత ఆరబ్ధమానాధ్యాయో వ్యాఖ్యాయతే . తత్ర ప్రథమం మానాని . కతీతి ప్రథమప్రశ్నస్యోత్తరమాహ—

బ్రాహ్మం దివ్యం తథా పిత్ర్యం ప్రాజాపత్యం గురోస్తథా ..

సౌరం చ సావనం చాన్ద్రమార్క్షం మానాని వై నవ .. 1 ..

సౌరదీపికా. ’

 "కల్పో బ్రాహ్మమహః ప్రోక్తమ్-" ఇత్యాదినా ప్రతిపాదిత బ్రాహ్మమానమ్ .

 "దివ్యం తదహ ఉచ్యతే— ఇత్యాదినా ప్రతి పాదితం ద్వితీయం దేవమానమ్ .

 పితౄణాం మానే వక్ష్యమాణం

 తృతీయమ్ .

 ప్రజాపతిమానం వక్ష్యమాణం చతుర్థమ్ .

 బృహస్పతేః

 వక్ష్యమాణం పఞ్చమమానమ్ .

 సూర్యమానం

 చకారాత్ షష్ఠం మానమ్ .

 సావనమానం సప్తమమ్ .

 చాన్ద్రమానమష్టమమ్ .

 నాక్షత్రమానం నవమమ్

 నిశ్చయేన

 ఏతాని నవసంఖ్యాకాని

 కాలమానాని సన్తి .. 1 ..

అథ కిఞ్చ తైరితి ద్వితీయప్రశ్నస్యోత్తరం వివక్షుః ప్రథమ వ్యవహారోపయుక్తమానాని దర్శయతి—

చతుర్భిర్వ్యవహారోఽత్ర సౌరచాన్ద్రర్క్షసావనైః..

బార్హస్పత్యేన షష్ట్యబ్దం జ్ఞేయం నాన్యైస్తు నిత్యశః ..2..

సౌరదీపికా.

 మనుష్యలోకే

 సౌరచాన్ద్ర నాక్షత్రసావనైః

 చతుర్భిర్మానైః

 కర్మఘటనా భవతి .

 ప్రభవాదిషష్టివర్షే

 బృహస్పతిమానేన . బృహస్పతిమధ్యమరాశియోగాత్మకకాలేన ప్రత్యేకం

 బోధ్యమ్ .

 అవశిష్టైర్బాహ్మదివ్యపిత్ర్యప్రాజాపత్యైః

సదేత్యర్థః

 వ్యవహారో నాస్తి .

 తుకారాత్కాదాచి " త్కత్వేన తైర్వ్యవహారః .. 2 ..

అథ సౌరేణ వ్యవహారం ప్రదర్శయతి—

సౌరేణ ద్యునిశోర్మానం షడశీతిముఖాని చ ..

అయనం విషువచైవ సంక్రాన్తేః పుణ్యకాలతా ..3..

భచక్రపరివర్తేన భానోర్దేవసురద్విషామ్ ..

అహోరాత్రం కృతాదీనాం సంఖ్యా జ్ఞేయా తథోదితా .. 4..

సౌరదీపికా.

 సౌరమానేన

 అహోరాత్రయోః

 ప్రమాణం జ్ఞేయమ్ . ప్రాత్యాహ్నికసూర్యగతిభోగాదహోరాత్రం భవతీత్యర్థః .

 వక్ష్యమాణాని

 చకారాత్ సౌరమానేన జ్ఞేయాని .

 ఉత్తరాయణం దక్షిణాయనం చ

 సాయనమేషతులాదిమానం

 చకారః సముచ్చయార్థే

 మేషాదిరాశీనామన్యేషామపి శేషసంక్రాన్తీనాం

 సూర్యబిమ్బకలాసమ్బద్ధా

 ఏవకారాత్సౌరమానేన జ్ఞేయమ్ .

  సూర్యస్య

 ద్వాదశరాశిభోగకాలేన

 దేవదైత్యానామ్

 దినరాత్రిమానం జ్ఞేయమ్ .

 సౌరమానేన

 కృతత్రేతాద్వాపరకలియుగానాం

 ప్రథమాధ్యాయోక్తా

 వర్షసంఖ్యా

 బోధ్యా ..3.. 4 ..

అథ షడశీతిముఖమాహ—

తులాదిషడశీత్యహాం షడశీతిముఖ క్రమాత్ ..

తచతుష్టయమేవ స్యాద్ ద్విస్వభావేషు రాశిషు .. 5 ..

షడ్వింశే ధనుషో భాగే ద్వావింశే తిమినస్య చ ..

మిథునాష్టాదశే భాగే కన్యాయాస్తు చతుర్దశే .. 6 ..

తతః శేషాణి కన్యాయా యా న్యహాని తు షోడశ ..

క్రతుభిస్తాని తుల్యాని పితృణాం దత్తమక్షయమ్ .. 7..

సౌరదీపికా.

 - తులారమ్భాత్ షడశీతిదిక్సఙ్ఖ్యానాం సౌరాణాం

 షడశీతిముఖసంజ్ఞం భవతి .

 షడశీతిముఖస్య చతుః సంఖ్యా

 ద్విస్వభావసంజ్ఞకరాశిషు

 వక్ష్యమాణా

 భవేత్ .

 ధనురాశేః

 షడ్వింశతితమే

 అంశ .

 మీనస్య

 ద్వావింశతితమేంఽశే .

 మిథునరాశిరష్టాదశే

 అంశే .

 కన్యారాశేః

 చతుర్దశే భాగే షడశీతి ముఖం భవతి .

 కన్యాదిచతుర్దశభాగానన్తరం

 భగణభాగేఽవశిష్టాని

 కన్యారాశేః

 సౌరభాగసమాని

 షోడశసంఖ్యాకాని

 సౌరదినాని

 యజ్ఞైః

 సమాని . అతిపుణ్యానీత్యర్థః . తత్ర

 పితృజనానాం

 శ్రాద్ధాది కృతమ్

 అనన్తఫలదం భవతి . తులారాశిమారభ్య ధనురాశేః షడ్ వింశతిభాగపర్యన్తం సూర్యాక్రాన్తషడశీతి భాగాః ప్రథమం షడశీతిముఖమ్ . తతః ధనురాశేః సప్తవింశతిభాగమారభ్య మీనరాశేః ద్వావింశతిభాగపర్యన్తం

సూర్యాక్రాన్తషడశీతిభాగాః ద్వితీయం షడశీతిముఖమ్ . తతోఽనన్తరం మీనరా శేస్త్రయోవింశతితమభాగమారభ్య మిథునాష్టాదశభాగపర్యన్తం సూర్యాక్రాన్తషడశీతి . భాగాస్తృతీయం షడశీతిముఖమ్ . తతోఽనన్తరం మిథునరాశేరేకోనవింశతితమ భాగమారభ్యకన్యాయాశ్చతుర్దశభాగపర్యన్తం సూర్యాక్రాన్తషడశీతిభాగాశ్చతుర్థం షడశీతిముఖం భవతి . తతోఽనన్తరం కన్యాయాః పఞ్చదశభాగమారభ్య కన్యాన్తపర్యన్తం సూర్యాక్రాన్తాః షోడశభాగాః సౌరదినాని తేషు పితృణాం శ్రాద్ధాదికం కృతం చేత్తదా పితౄణామక్షయతృప్తిః శ్రాద్ధకర్తుః ప్రతిదినం యజ్ఞతుల్యఫలం స్యాదిత్యర్థః .. 5 .. 6 .. 7 ..

అథ రాశ్యధిష్ఠితక్రాన్తివృత్తే చత్వారి స్థానాని పదసన్ధిస్థానే

’విషువాయనాభ్యాం ప్రసిద్ధానీత్యాహ—

భచక్రనాభౌ విషువద్వితయం సమసూత్రగమ్ ..

అయనద్వితయం చైవ చతస్రః ప్రథితాస్తు తాః ..8..

సౌరదీపికా.

 భగోలస్య ధ్రువాభ్యాం తుల్యాన్తరేణ మధ్యభాగే

 విషువద్ద్వయం

 పరస్పరం వ్యాస సూత్రాన్తరితం ధ్రువమధ్యే విషువవృత్తస్థానాద్విషువవృత్తే క్రాన్తివృత్తభాగౌ యౌ లగ్నౌ తౌ క్రమేణ పూర్వాపరౌ విషువత్సంజ్ఞౌ మేషతులాఖ్యౌ చేత్యర్థః .

 అయనద్వయం కర్కమకరాదిరూపమ్ .

 చకారః సముచ్చయే . తేన సమసూత్రగం

 విషువాయనాఖ్యాః ’క్రాన్తివృత్తప్రదేశరూపాభూమయః

 చతుఃసంఖ్యాకాః

 గణితాదౌ పదాదిత్వేన ప్రసిద్ధాః .

 ఏవకారాదన్యరాశీనాం నిరాసః .

 తుకారా త్తాసాం సమసూత్రస్థత్వేఽపి విషువాయనత్వాభావాత్పదాదిత్వేన ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ..8..

అథావశిష్టనామాదిస్వరూపమన్యదప్యాహ—

తదన్తరేషు సంక్రాన్తిద్వితయం ద్వితయం పునః..

నైరన్తర్యాన్తు సంక్రాన్తేజ్ఞేయం విష్ణుపదీద్వయమ్ .. 6 ..

సౌరదీపికా.

 విషువాయనాన్తరారేషు

సంక్రాన్తిద్వితయం ద్వితయం

 రాశ్యాదిభాగే గ్రహాణామాక్రమణం వారద్వయం భవతి తదన్తరాలే రాశ్యా దిభాగౌ ద్వౌ భవత ఇత్యర్థః . యథా హి మేషాఖ్యవిషువకర్కాఖ్యాయనయోరన్త రాలే వృషమిథునయోరాదీ . కర్కతులయోరన్తరాలే సింహకన్యయోరాదీ . తులామకర యోరన్తరాలే వృశ్చికధనుషోరాదీ . మకరమేషయోరన్తరాలే కుమ్భమీనయోరాదీ ఇతి . ఏవం విషువానన్తరం సంక్రమణద్వయమనన్తరమయనం తదనన్తరసంక్రాన్తిద్వయం తదనన్తరం విషువమనన్తరసంక్రాన్తిద్వితయమనన్తరమయనమిత్యాది పౌనః పున్యేన, జ్ఞేయమిత్యర్థః . సంక్రాన్తిద్వయమధ్యే ప్రథమసంక్రాన్తౌ విశేషమాహ .

 నిరన్తరతయా సమ్భూతాయాః

 రాశ్యాదిభాగే గ్రహాణామాక్రమణసకాశాత్

 ప్రథమసంక్రాన్తిర్విష్ణుపదసంజ్ఞా తయోర్ద్వయం తదన్తరే ప్రత్యేకం భవతీతి తాత్పర్యార్థః

 తుకారాత్ షడశీతిసంజ్ఞం ద్వితీయసంక్రమణం పూర్వసూచితం తయోరపి ద్వయం తదన్తరాలే భవతీతి ధ్యేయమ్ .. 1 ..

అథాయనద్వయమాహ—

భానోర్మకరసంక్రాన్తేః షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ ..

కర్కాదేస్తు తథైవ స్యాత్ షణ్మాసా దక్షిణాయనమ్..10..

- .

 సూర్యస్య

 మకరాఖ్యసంక్రాన్తేః సకాశాత్

 షట్సౌరమాసాః

 ఉత్తరాయణసంజ్ఞకాః స్యురిత్యర్థః .

 కర్కసంక్రాన్తేః సకాశాత్

 సూర్యభోగాత్

 ఏవకారాదన్యగ్రహనిరాసః

 షట్సౌరమాసాః

 దక్షిణాయనసంజ్ఞకాః సన్తీత్యర్థః

 తుకారాత్సౌరాః మాసా జ్ఞేయా ఇత్యర్థః ..10..

అథర్తుమాసవర్షాణ్యాహ—

ద్విరాశినాథా ఋతవస్తతోఽపి శిశిరాదయః..

మేషాదయో ద్వాదశైతే మాసాస్తైరేవ వత్సరః .. 11 ..

సౌరదీపికా.

 మకరసంక్రాన్తేః సకాశాత్

 అపి శబ్దాదుత్తరాయణపర్యన్తం

 ద్విరాశిస్వామికా రాశిద్వయార్కభోగ్యాస్మకా ఇత్యర్థః .

 శిశిరవసన్తగ్రీష్మవర్షాశరద్ధేమన్తాః

 కాలవిభాగవిశేషా భవన్తి .

 సూర్యభోగవిషయకాః

 అజాదిరాశయః

 ద్వాదశసంఖ్యాకాః

 సౌరమాసాః సన్తి

 ద్వాదశభిర్మాసైః

 ఏవ కారాన్న్యూనాధికవ్యవచ్ఛేదః

 సౌరవర్షం భవతి .. 11 ..

అథ ప్రసంగాత్సంక్రాన్తౌ పుణ్యకాలానయనమాహ—

అర్కమానకలాః షష్ట్యా గుణితా భుక్తిభాజితాః..

తదర్ధనాడ్యః సంక్రాన్తేర్వాక్ పుణ్యం తథాపరే .. 12..

సౌరదీపికా.

 సూర్యబిమ్బకలాః

 షష్టిసంఖ్యయా

 తాడితాః

 సూర్యభుక్త్యా మతాః . ఫలం కిఞ్చిన్యూనాధికా ద్వాత్రింశద్ఘటికా భవన్తి .

 తత్సంఖ్యాకా ఘటికాః షోడశ ఘటికా ఇత్యర్థః

 సూర్యస్య రాశిప్రవేశకాలాదిత్యర్థః

 పూర్వ

 స్నానదానాదిధర్మకృత్యే పుణ్యఘటికాః పుణ్యవృద్ధికారకాః.

 సంక్రాన్త్యుత్తరకాలే షోడశ ఘటికా

 స్నానాది ధర్మకృత్యే పుణ్యవృద్ధిదా ఇత్యర్థః . అత్రాపి ధర్మశాస్త్రోక్తః కాలవిశేషోఽపి సంక్రాన్తిషు తజ్జ్ఞైర్విజ్ఞయః . తత్రాదౌ ప్రథమతః సంక్రాన్తిసూక్ష్మ కాలః కథ్యతే . సుస్థో నరః సుఖాసీనో యావత్స్పన్దతి లోచనమ్ . తస్య త్రింశత్తమా భాగస్త-  స్పరః పరికీర్తితః .. తత్పరాచ్ఛతభాగస్తు త్రుటిరిత్యభిధీయతే . త్రుటేః సహస్ర భాగో యః స కాలో రవిసంక్రమీ .. రవిభవతి తత్కాలే త్రైలోక్యం సచరా చరమ్ . బ్రహ్మాపి తం న జానాతి కిం పునః ప్రాకృతో జనః .. ఇతి .. తథా

సతి సంక్రాన్తౌ స్నానదానాదికం కథమిత్యాహ—

అర్వాక్ షోడశ నాడ్యస్తు నాడ్యః పశ్చాచ షోడశ . పుణ్యకాలోఽర్కసంక్రాన్తేః స్నానదానజపాదిషు . ఇతి సర్వ సంక్రాన్తిసాధారణధర్మవిశేషః, పునరుచ్యతే . మధ్యే విషువతి దాన విష్ణుపదే దక్షిణాయనే చాదౌ . షడశీతిముఖేఽతీత్యాథోదగయనేఽపి భూరి ఫలమ్ .. ఇతి సౌరమానమ్ .. 12 ..

అథ సౌరముక్త్వా క్రమప్రాప్తం చాన్ద్రమానమాహ—

అర్కాద్వినిసృతః ప్రాచీం యద్యాత్యహరహః శశీ ..

తచ్చాన్ద్రమానమంశైస్తు జ్ఞేయా ద్వాదశభిస్తిథిః .. 13 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాత్

 సూర్యసమాగమం త్యక్త్వా . పృథగ్భూతః సన్

 చన్ద్రః

 ప్రతిదినం

 యత్సంఖ్యామితం

 పూర్వీ

 గచ్ఛతి

 తత్సంఖ్యామితం

 చన్ద్రప్రమాణం ప్రతిదినే గత్యన్తరాంశమితమ్ . నను సౌరదినం సూర్యాంశేన యథా భవతి తథైతద్రూపైర్భాగః కియద్భిః పూర్ణ చాన్ద్ర దినం భవతీత్యత ఆహ

 ద్వాదశసంఖ్యాకైః

 భాగః

 తుకారాత్సూర్యచన్దాన్తరోత్పన్నస్తస్య తద్రూపత్వాత్ .

 ఏకా తిథిః

 బోధ్యా . సూర్యచన్ద్రాన్తరోత్పన్నాదశభాగైరేకం చాన్ద్ర దినం భవతీతి భావార్థః . ఉపపత్తిస్తు ప్రాగేవ స్పష్టాధికారే కథితా ..13..

అథ చాన్ద్రవ్యవహారమాహ—

తిథిః కరణముద్ద్వాహః క్షౌరం సర్వక్రియాస్తథా ..

వ్రతోపవాసయాత్రాణాం క్రియా చాన్ద్రేణ గృహ్యతే .. 14 ..

.

 ప్రతిపదాద్యాః

 బవాదికమ్

 వివాహః

 చౌలకర్మ . ఏతదాద్యాః

 వ్రతబన్ధాద్యుత్సవరూపాః

 నియమోపవాసగమనానాం

 కరణం

 సముచ్చయార్థకః

 చన్ద్రమానేన

 అఙ్గీక్రియతే .. 14 ..

అథ చాన్ద్రమాసం ప్రసఙ్గాత్పితృమానం చాహ—

త్రింశతా తిథిభిర్మాసశ్చాన్ద్రః పిత్ర్యమహః స్మృతమ్ ..

నిశా చ మాసపక్షాన్తో తయోర్మధ్యే విభాగతః..15..

- సౌరదీపికా.

 త్రింశన్మితైః

 చాన్ద్రదినైః

 ఐన్దవః

 త్రింశత్తిథ్యాత్మకః

 పితృసమ్బన్ధి

 దినం

 కథితమ్ .

 రాత్రిః పితృసంబద్ధా

 చకారో వ్యవస్థార్థకః . తేనోభయం నైకః ప్రత్యేకం కింతు మిలితం స్మృతమితి లిఙ్గానురోధేనోభయత్రాన్వేతి . తథా చ చాన్ద్రో మాసః . పిత్ర్యాహోరాత్రమితి ఫలితార్థః .

  మాసాన్తో దర్శాన్తః పక్షాన్తః పూర్ణిమాన్తః ఏతావిత్యర్థః .

 క్రమేణేత్యర్థః .

 పిత్ర్యాహోరాత్రయోః

 అర్ధే భవతః . దర్శాన్తః పితృణాం మధ్యాహ్నః పూర్ణిమాన్తః పితౄణాం నిశీథ ఇత్యర్థః . అర్థా త్ కృష్ణాష్టమ్యర్ధే దినస్యారమ్భః . శుక్లాష్టమ్యర్ధే దినాన్త ఇతి సిద్ధమ్ ..15..

అథ క్రమప్రాప్తం నక్షత్రమానం ప్రసఙ్గాన్మాససంజ్ఞాం చాహ—

భచక్రభ్రమణం నిత్యం నాక్షత్రం దినముచ్యతే ..

నక్షత్రనామ్నా మాసాస్తు జ్ఞేయా పర్వాన్తయోగతః..16..

సౌరదీపికా.

 ప్రత్యహం

 నక్షత్రసమూహస్య ప్రవహవా యుకృతపరిభ్రమః

 నక్షత్రసంబన్ధి

 అహః

మానతత్త్వజ్ఞైః కథ్యతే . నిత్యమిత్యనేన చన్ద్రభోగనక్షత్రభోగౌ నాక్షత్రమిత్యస్య నిరాసః . భచక్రభ్రమణానుపపత్తేః .

 పర్వాన్తః పూర్ణిమాన్తస్తస్య యోగాత్తత్సంబన్ధాత్ .

 నక్షత్రస్య నామ్నా

 చాన్ద్రమాసాః

 అవగమ్యాః .

 తుకారాచ్చాన్ద్రా మాసా జ్ఞేయా . పూర్ణిమాన్తే యస్మినక్షత్రే చన్ద్రః స్థితస్తన్నక్ష త్రనామ్నా మాసో జ్ఞేయ ఇతి తాత్పర్యార్థః . యథా చిత్రయా యుక్తా పౌర్ణమాసీ చైత్రీ, సా చైత్రీ యస్మిన్మాసే అసౌ చైత్రః, చిత్రాసమ్బన్ధాచ్చైత్ర ఇతి ఫలితార్థః . విశాఖాసంబన్ధాద్వైశాఖః . జ్యేష్ఠాయాః సమ్బన్ధాజ్జ్యైష్ఠః . ఏవమాషాఢాదయో మాసా జ్ఞేయాః .. 16 ..

నను పూర్ణిమాన్తే తత్తన్నక్షత్రాభావే చైత్రాదిమాససంజ్ఞా కథం

భవన్తీత్యత ఆహ—

కార్తిక్యాదిషు సంయోగే కృత్తికాది ద్వయం ద్వయమ్ ..

అన్త్యోపాన్త్యో పఞ్చమశ్చ త్రిధా మాసత్రయం స్మృతమ్ 17

471 సౌరదీపికా.

 కార్తికమాసాదీనాం పౌర్ణమాసీస్విత్యర్థః . “అత్ర నక్షత్రసంయోగార్థమితి నిమిత్తసప్తమీ

 నక్షత్రాణాం సంయోగే."

 కృత్తికాది ద్వయం ద్వయం నక్షత్రం కథితమ్

 అన్త్య ఆశ్వినః . ఉపాన్త్యో భాద్రపదః . ఏతౌ మాసౌ .

 ఫాల్గునః

 చకారః సముచ్చయ ఇతి

 మాసానాం త్రయం

 స్థానత్రయే

 కథితమ్ . తథా హి . కృత్తికారోహిణీభ్యాం కార్తికః, మృగాభ్యాం మార్గశీర్షః, పునర్వ సుపుష్యాభ్యాం పౌషః, ఆశ్లేషామఘాభ్యాం మాఘః, పూర్వోత్తరాఫాల్గుణీహస్తేభ్యః ఫాల్గునః, చిత్రాస్వాతీభ్యాం చైత్రః, విశాషానురాధాభ్యాం వైశాఖః, జ్యేష్ఠా మూలాభ్యాం జ్యైష్ఠా, పూర్వోత్తరాషాఢాభ్యామాషాఢః, శ్రవణధనిష్ఠాభ్యాం శ్రావణః, శతతారాపూర్వోత్తరా భాద్రపదాభిర్భాద్రపదః, రేవత్యశ్వినీభరణీభరాశ్విన ఇతి . అత్ర సుధావర్షిణ్యాం సుధాకరపణ్డితైస్తు ఏవం నిరయణమానాగతనక్షత్రైర్మాసానాం సంజ్ఞాన లిఖితా తథైవార్థర్వవేదేఽపి మాసానాం సంజ్ఞా . సాయనమానవశాత్ తత్తత్ నక్షత్రాణాం సంబన్ధాభావాత్సంజ్ఞాస్వనాపత్తిరతో నిరయణమానేనైవ వ్యవహారః సముచిత ఇత్యేవ ప్రాచీనానాం వైదికానాం సమ్మతిరితి స్ఫుటమ్, ఇతి లిఖితం తదతీవరమణీయమ్ .. 17 ..

అథ ప్రసఙ్గాత్కార్తికాదిబృహస్పతివర్షాణ్యాహ—

వైశాఖాదిషు కృష్ణే చ యోగః పఞ్చదశే తిథౌ ..

కార్తికాదీని వర్షాణి గురోరస్తోదయాత్తథా .. 18 ..

సౌరదీపికా.

 పూర్వోక్తప్రకారేణ . యథా పౌర్ణమాస్యాం నక్షత్రసమ్బన్ధేన తత్సంజ్ఞో మాసో భవతి తథైవత్యర్థః .

 బృహస్పతేః

 అస్తాదుదయాద్వా

 వైశాఖాదిద్వాదశమాసేషు

 కృష్ణపక్షే

 అమాయామిత్యర్థః .

 చంకారః పౌర్ణమాసీసమ్బన్ధాత్సముచ్చయార్థకః .

 దిననక్షత్ర సమ్బన్ధః

 కార్తికమాదిర్యేషాం తాని

 ద్వాదశవర్షాణి భవన్తి . వైశాఖ మాస సూర్యః ప్రాయేణ కృత్తికానక్షత్రస్థో భవతి తదైవ గురుః కృత్తికానక్షత్రే రోహిణీనక్షత్రస్థో వా వైశాఖే మాసి .

పఞ్చదశ్యామమారూపాయాముదేతి, అథవాస్తం గచ్ఛతి తదా—

గురోః కార్తిక వర్షస్య ప్రవేశః స్యాత్ . జ్యేష్ఠే, యదా మృగశీర్షనక్షత్రే స్థితః సూర్యస్తదా మృగ శిరసి ఆర్ద్రాయాం వా గురుః స్థిత ఉదేత్యస్తం వా గచ్ఛతి తదా మార్గశీర్షవర్షః . ప్రాయేణాషాఢే సూర్యః పునర్వసౌ తిష్ఠతి తదా గురుః పునర్వసౌ పుష్య వా స్థిత ఉదేత్యస్తం వా గచ్ఛతి తదా పౌషం వర్షమ్ . ఏవమగ్రేఽపి జ్ఞేయమ్ .. 10 ..

అథ క్రమప్రాప్తం సావనమాహ—

ఉదయాదుదయం భానోః సావనం తత్సకీర్తితమ్ ..

సావనాని స్యురేతేన యజ్ఞకాలవిధిస్తు తైః .. 19 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యోదయాత్

 ఉదయకాలమారభ్యావ్యవహితో దయకాలపర్యన్తం యత్కాలాత్మకం

 కాలాత్మకం

 సావన దినం

 కథితమ్ .

 ఉదయద్వయాన్తరాత్మకకాల

స్య గణనయా

 వసుద్వయష్టాద్రీత్యాదీని మధ్యాధికారోక్తాని

 భవేయుః

 అర్కసావనైః

 యజ్ఞస్య యః కాలస్తస్య గణనా భవతి .

 తుకారాదన్యేషామపి ఖేటానా ముదయాదుదయపర్యన్తం యాని సావనదినాని భవన్తి తేషాం నిరాసః . సౌరసా వనైరేవ యజ్ఞకాలస్య గణనా భవతీత్యర్థః .. 16 ..

అథ వ్యవహారాన్తరమాహ—

సూతకాదిపరిచ్ఛేదో దినమాసాబ్దపాస్తథా ..

మధ్యమా గ్రహభుక్తిస్తు సావనేనైవ గృహ్యతే .. 20 ..

.

 సూతకం జన్మమరణసమ్బన్ధి, ఆదిపద గ్రాహ్యం చికిత్సితచాన్ద్రాయణాది తస్య పరిచ్ఛేదో నిర్ణయః .

 దినాధిపమాసేశ్వరవర్షేశ్వరాః

 సముచ్చయే

 గ్రహాణాం గతిః

 స్థిరా .

 తుకారా స్పష్టగతేర్నిరాసః . తస్యాః ప్రతిక్షణం వైలక్షణ్యాదినసమ్బన్ధస్యాభావాత్ .

 సావనమానేన

 ఏవకారాదన్యమాననిరాసః

 సుధీభిరఙ్గీక్రియతే . అత్ర బహువచనానురోధేన గృహ్యత ఇత్యత్ర బహువచనం జ్ఞేయమ్ .. 20 ..

అథ దివ్యమానమహా—

సురాసురాణామన్యోన్యమహోరాత్రం విపర్యయాత్ ..

యత్ప్రోక్తం తద్భవేద్ దివ్యం భానోర్భగణపూరణాత్ ..21..

సౌరదీపికా.

 సూర్యస్య

 భగణభోగపూర్తేః

 దేవదానవానామ్

 వ్యత్యాసాత్

 యద్దినరాత్రిమానం

 పూర్వమనేకధా నిర్ణీత

 అహోరాత్రం

 దివ్యమానం

 స్యాత్ .. 21..

అథావశిష్టే ప్రాజాపత్యబ్రహ్మమానే ఆహ—

మన్వన్తరవ్యవస్థా చ ప్రాజాపత్యముదాహృతమ్ ..

న తత్ర ద్యునిశోర్భేదో బ్రాహ్మం కల్పః ప్రకీర్తితమ్..22..

సౌరదీపికా.

 మన్వన్తరావస్థితిః

 చకారేణ "యుగానాం సప్తతిః సైకా-" ఇత్యాదినా మధ్యాధికారోక్తా గ్రాహ్యా . ,

 ప్రజాపతిమానమ్

 కథితమ్ . మనూనాం ప్రజాపతిపుత్రత్వాత్ . నను దేవపితృమానయోర్దినరాత్రిభేదో యథోక్తస్తథాస్మిన్మానే దినరాత్రిభేదప్రతిపాదనం కథం నోక్తమిత్యత ఆహ .

 ప్రాజాపత్య మానే

 దినరాత్ర్యోః

 వివేకో

 సౌర- చాన్ద్రవన్నాస్తి.

 యో యుగసహస్రాత్మకః కల్పః ప్రాగుక్త స్తదేవ

 బ్రహ్మమానం

 కథితమ్ .. 22 ..

అథ స్వోక్తముపసంహరతి—

ఏతత్తే పరమాఖ్యాతం రహస్యం పరమాద్భుతమ్ ..

బ్రహ్మైతత్ పరమం పుణ్యం సర్వపాపప్రణాశనమ్ .. 23 ..

సౌరదీపికా.

 హే దైత్యశ్రేష్ఠ ! సూర్యభక్తత్వాత్ .

 తు-  భ్యమ్

 అధునోక్త

 ద్వితీయకథనమ్

 ఆశ్చర్యకరమ్

 నిరాకాఙ్క్షతయా సంపూర్ణ కథితమ్ .

 మదుక్తం

 బ్రహ్మసమం తథా చాన్యశాస్త్రాణాం బ్రహ్మసమత్వాభావేఽపి తజ్జ్ఞానాద్బ్రహ్మానన్దావాప్తిరస్మాద్బ్రహ్మస్వరూపాద్బ్రహ్మానన్దా-  యాప్తౌ కిం చిత్రమితి భావః . కుత ఇదం బ్రహ్మసమమిత్యత ఆహ .

 ఉత్కృష్టమ్ . అత్ర హేతుభూతం విశేషణద్వయమాహ .

 పుణ్యజనకమ్

 సర్వపాపానాం నాశకమ్ .. 23 ..

నన్వస్మాద్ బ్రహ్మానన్దప్రాప్తిరుక్త్వా పూర్వ గ్రహలోకప్రాప్తిశ్చోక్తా

తత్రానయోః కిం ఫలం భవతీత్యత ఆహ—

దివ్యం చార్క్షం గ్రహాణాం చ దర్శితం జ్ఞానముత్తమమ్ ..

విజ్ఞాయాకాదిలోకేషు స్థానంప్రాప్నోతిశాశ్వతమ్ .. 24..

సౌరదీపికా.

 నక్షత్రసమ్బన్ధిజ్ఞానం

 ఖేటానాం

 బోధం

 సముచ్చయే

 సర్వశాస్త్రేభ్యః ఉత్కృష్టమ్ . అత్ర హేతు భూతం విశేషణమాహ .

 స్వర్గలోకోత్పన్నం

 మయా తుభ్యముపదిష్టమ్

 జ్ఞాత్వా

 సూర్యాది గ్రహలోకేషు

 అధిష్ఠానం

 ఆలభతే

 నిత్యం బ్రహ్మసాయుజ్యరూపం స్థానం ప్రాప్నోతి . పూర్వార్ధస్య ద్వితీయత్రకారః సముచ్చయార్థకోఽత్రాన్వేతి . తథాః చోభయం ఫలం క్రమేణ భవతీతి భావః .. 24 ..

యత్త్వేతత్తే పరమాఖ్యాతమిత్యాదిశ్లోకః కచిత్పుస్తకేఽస్మాచ్ఛ్లోకాత్పూర్వం

నాస్తి కింతు  మాననిరూపణాన్తస్థే దివ్యం చా‌ర్క్షమిత్యాది శ్లోకాన్తే

మానాధ్యాయసమాప్తిం కృత్వాగ్రే ..

___ యథా శిఖా మయూరాణాం నాగానాం మణయో యథా . తద్వద్వేదాఙ్గశా

స్త్రాణాం గణితం మూర్ధని స్థితమ్ .. 1.. న దయం తత్ కృతఘ్నాయ వేదవిప్లవ  కాయ చ . అర్థలుబ్ధాయ మూర్ఖాయ సా‌ఇఙ్కారాయ పాపినే .. 2 .. ఏవం విధాయ

పుత్రాయాప్యదేయం సహజాయ చ . దత్తేన వేదమార్గస్య సముచ్ఛేదః కృతోం భవేత్ .. 3 .. బ్రజేతామన్ధతామిత్రం గురుశిష్యౌ సుదారుణమ్ . తతః శాన్తాయ శుచయే బ్రాహ్మణాయైవ దాపయేత్ .. 4 .. చక్రానుపాతజో మధ్యో మధ్యవృత్తాంశజః స్ఫుటః . కాలేన దృక్సమో న స్యాత్తతో బీజక్రియోచ్యతే .. 5 .. రాశ్యా దిరిన్దురఙ్కనో భక్తో నక్షత్రకక్షయా . శేష నక్షత్రకక్షాయాస్త్యజేచ్ఛేషకయో స్తయోః .. 6 .. యదల్యం తద్భజేద్భానోం కక్షయా తిథినిఘ్నయా . బీజం భాగా దికం తత్స్యాత్కారయేత్తద్ధనం రవౌ .. 7 .. త్రిగుణం శోధయేదిన్దౌ జిననం  భూమిజే క్షిపేత్ . దృశ్యమధ్నామృణం జ్ఞోచే ఖరామఘ్నం గురావృణమ్ .. .. ఋణం వ్యోమనవఘ్నం స్యాదానవేజ్యచలోచ్చకే .. ధన సప్తాహతం మన్దే పరి ధీనామథోచ్యతే .. 1 .. యుగ్మాన్తోక్తాః పరిధయోం యే తే నిత్యం పరిస్ఫుటాః .. ఓజాన్తోక్తాస్తు తే జ్ఞేయాః పరబీజేన సంస్కృతాః .. 10 .. వచ్మి నిర్బీజ కానోజపదాన్తే వృత్తభాగకాన్ .. సూర్యేన్ద్వోర్మనవో దన్తా ధృతితత్త్వకలో నితాః .. 11 .. బాణతర్కా మహీజస్య సౌమ్యస్యాచలబాహవః . వాక్పతే రష్టనేత్రాణి వ్యోమశీతాంశవో భృగోః .. 12 .. శూన్యతయోఽర్క పుత్రస్య బీజ మేతేషు కారయేత్ .. బీజం ఖాగన్యుద్ధృతం శోధ్యం పరిధ్యశేషు భాస్వతః .. 13 .. ఇనాప్తం యోజయేదిన్దోః కుజస్యాశ్వహతం క్షిపేత్ .. విదశ్చన్ద్రహతం యోజ్యం సురే రిన్ద్రతం ధనమ్ .. 14 .. ధనం భృగోర్భువా నినం రవిప్నం శోధయేచ్ఛనేః .. ఏవం "మాన్దాః పరిధ్యంశాః స్ఫుటాః స్యుర్వచ్మి శీఘ్రకాన్ .. 15 .. భౌమస్యాంభ్రగు ణాక్షీణి బుధస్యాబ్ధిగుణేన్దవః .. బాణాక్షా దేవపూజ్యస్య భార్గవస్యేన్దుష డ్యమాః .. 16 .. శనశ్చన్ద్రాబ్ధయః శీఘ్రా ఔజాన్తే బీజవర్జితాః .. ద్విఘ్నం

స్వం కుజభాగేషు బాజం ద్విఘ్నమృణం విదః .. 17 .. అత్యష్టినం ధనం సురేరి న్దుఘ్నం శోధయేత్కవేః .. చన్ద్రఘ్నమృణమార్కస్య స్యురేభి‌ఈక్సమా గ్రహాః .. 18 .. ఏతద్బీజం మయాఖ్యాతం ప్రీత్యా పరమయా తవ .. గోపనీయమిదం నిత్యం నోపదేశ్య యతస్తతః .. 16 .. పరీక్షితాయ శిష్యాయ గురుభక్తాయ సాధయే .. దేయం వి ప్రాయ నాన్యస్మై ప్రతికఞ్చుకకారిణే .. 20 .. బీజం నిఃశేషసిద్ధాన్తరహస్య . పరమం స్ఫుటమ్ .. యాత్రాపాణిగ్రహాదీనాం కార్యాణాం శుభసిద్ధిదమ్ .. 21 .. ఇత్యస్య కచిత్ పుస్తకే లిఖితస్య బీజోపనయనాధ్యాయాన్తే లిఖితో దృశ్యతే తత్తు న సమఞ్జసమ్ .. ఉత్తరఖణ్డే గ్రహగణితనిరూపణాభావాత్ తనిరూపణప్రసఙ్గనిరూపణీయాధ్యాయస్య లేఖనానౌచిత్యాత్ స్పష్టాధికారే తదన్తే వాస్య లేఖనస్య యుక్తత్వాచ్చ . కిం చ ’మానాని కతి కిం చ తైః! ఇతి ప్రశ్నాగ్రే ప్రశ్నానామమావాప్రశ్నోత్తరభూతోత్తరఖణ్డేఽస్య లేఖనమసఙ్గతమ్ .. అపి చ . ఉపదేశకాలే బీజాభావాదోఽన్తరదర్శనమనియతం కథముపదిష్ట మన్యథాన్తర్భూనత్వేనైవోకః స్యాదిత్యాదివిచారేణ కేనచిదుష్టేన బీజస్యార్ష మూలకత్వజ్ఞాపనాయాన్తేఽత్ర బీజాపనయనాధ్యాయః ప్రక్షిమ ఇత్యవగమ్య న వ్యా ఖ్యాత ఇతి మన్తవ్యమ్ .. 24 ..

అథ మునీనప్రతి కథితసంవాదస్యోపసంహారమాహ-

ఇత్యుక్త్వా మయమామన్త్ర్య సమ్యక్ తేనాభిపూజితః..

దివమాచక్రమేఽకాంశః ప్రవివేశ స్వమణ్డలమ్ .. 25 ..

.

 సూర్యాంశపురుషః

 మయాసురమ్

 తత్త్వతః

 గ్రహాదిచరితముపదిశ్య

 "ఏతత్తే-" ఇత్యాది శ్లోకద్వయమ్

 కథయిత్వా

 మయాసురేణ

 గన్ధపుష్పధూపదీపనైవేద్యవస్త్రాలఙ్కారాదిభిః పూజావిషయీ కృతః సన్ . మయద్వారా మర్త్యలోకే ప్రసిద్ధిం సూర్యతుల్యత్వేన ప్రాప్త ఇతి భావః .

 స్వర్గమ్

 ఆక్రమణవిషయం చక్రే . నను స్వర్గేఽపి కిం స్థానం గత ఇత్యత ఆహ .

 సూర్యబిమ్బం

 విశతిస్మాధిష్ఠితవాన్ ఇత్యర్థః .. 25 ..

అథ మయాసురావస్థాం తాత్కాలికీమాహ—

మయోఽథ దివ్యం తజ్జ్ఞానం జ్ఞాత్వా సాక్షాద్వివస్వతః..

కృతకృత్యమివాత్మానం మేనే నిర్ధూతకల్మషమ్ .. 26 ..

సౌరదీపికా.

 సూర్యాంశపురుషాఽన్తర్ధానానన్తరం

 మయాసురః

 అనన్యద్వారేత్యర్థః

 సూర్యాత్

స్వర్గస్థం

 గ్రహస్థిత్యాదిజ్ఞానం పూర్వోక్తం

 ప్రాప్య

 స్వం

 నివారితపాపం

 సంపాదితకార్యం

 మన్యతేస్మ .. 26 ..

అథ త్వమిదం జ్ఞానం కథం ప్రాప్తవానితి శ్రోతృమునిభిః పృష్టో మునిస్తాన్

ప్రతి తత్రత్యా అస్మత్ప్రభృతయ ఋషయో మయం ప్రత్యేతజ్జ్ఞానం

పృష్టవన్త ఇత్యాహ—

జ్ఞాత్వా తమృషయశ్చాథ సూర్యలబ్ధవరం మయమ్ ..

పరిబవ్రురుపేత్యాథో జ్ఞానం పప్రచ్ఛురాదరాత్ .. 27..

సౌరదీపికా.

 మయాసురస్య జ్ఞానప్రాప్త్యనన్తరమ్

 సూర్యాంశ పురుషమయాసురసంవాదావిభూమిప్రదేశాసనభూమిప్రదేశస్థా అస్మత్ప్రభృతయో మునయః

 కృతకృత్యం

 మయాసురం

 సూర్యాత్ప్రాప్నో  వరో జ్ఞానప్రసాదో యేనైతాదృశం

 నిశ్చయం కృత్వా

 ఉపసమీపే ఏత్యాగత్య

 వేష్టితవన్తః సన్తః సమ్ప్రోచుః

 అనన్తరమ్

 అత్యన్తసాభిలాషతయా

 గ్రహాది చరితం

 పృష్టవన్తః .. 27 ..

అథ మయాసురః స్వజ్ఞానం తత్ప్రశ్నకారకానస్మత్ప్రభృతీన్మునీన్ ప్రతి

కథయామాసేత్యాహ—

స తేభ్యః ప్రదదౌ ప్రీతో గ్రహాణాం చరితం మహత్ ..

అత్యద్భుతతమం లోకే రహస్యం బ్రహ్మసమ్మితమ్ ..28..

.

 మయాసురః

 సన్తుష్టః సన్

 అస్మత్ప్రభృతిభ్య ఋషిభ్యః

 అపరిమేయమ్ . అత‌ఏవ

 బ్రహ్మతుల్యం

 భూలోకే

 అత్యన్తమాశ్చర్య కారకం శ్రేష్ఠమ్ . అత‌ఏవ

 గోప్యం

 ఖేటానాం

 జ్ఞానం

 ప్రకర్షేణ నిర్వ్యాజతయా దత్తవాన్ . కథయామాసేత్యర్థః .. 28 ..

ఇతి శ్రీసిద్ధాన్తవాగీశపణ్డితమాధవప్రసాదపురోహితవిరచితాయాం సౌరదీపికాయాం మానాధ్యాయశ్చతుర్దశః సమాప్తః .. 14 .. సమాప్తశ్చాయం గ్రన్థః శ్రీపరమేశ్వరః ప్రసీదతుః..