వైదిక సాంప్రదాయ రీత్యా కాలగణన డా||శంకరమంచి రామకృష్ణ శాస్త్రి

  వైదిక సాంప్రదాయ రీత్యా కాలగణన  డా||శంకరమంచి రామకృష్ణ శాస్త్రి
వైదికకాలగణనాయా మూలభూతానాం సిద్ధాన్తానాం విషయే, ఆధునికే కాలే ప్రయుజ్యమాన: సిద్ధాన్తో వైదికసిద్ధాన్తాత్ కథం  తిథిమాసాఽధిమాసవర్షారమ్భాదిషు చ భిన్నోఽస్తీతి విషయే సంక్షేపేణ పరిచయో దాస్యతే | వైదికీ గణనాపద్ధతి: కథం ఋతుబద్ధా, సుప్రయోజ్యా, వైదికానాం కృతే పాలయితుమనివార్యా చాస్తీతి చ దర్శయిష్యతే |

వేదస్య షట్స్వఙ్గేషు షష్ఠమఙ్గం జ్యోతిషమ్ | ఏతస్యాఙ్గస్య మహత్త్వఞ్చ వేదాఙ్గజ్యోతిషే లగధమునినా స్ఫుటముక్తమ్

వేదా హి యజ్ఞార్థమభిప్రవృత్తా: కాలానుపూర్వ్యా విహితాశ్చ యజ్ఞా:|

తస్మాదిదం కాలవిధానశాస్త్రం యో జ్యోతిషం వేద స వేద యజ్ఞాన్   || ౩||

యద్యపి ఋతోర్ తజ్జనకస్య సౌరస్యాఽయనస్య చ మహత్త్వం కృషికర్మణి వస్త్రధారణభోజనాదిషు చ సర్వైరనుభూయత ఏవ పరం తిథినక్షత్రాదీనాం తు శాస్త్రీయేషు కర్మసు శాస్త్రవిధానాత్ మహత్త్వం జ్ఞాయతే వైదికధర్మావలమ్బిభి:|

౧. కిం నామ ఉత్తరాయణమ్ ?

యదా సూర్య: పృథ్వ్యా దృష్ట్యా దక్షిణే భాగే అన్తిమే స్థానే ప్రాప్తో భూత్వా పునర్ ఉత్తరాం దిశాం ప్రత్యావర్తితుమ్ ఆరభతే తస్మిన్ దినే ఏవ శుద్ధసౌరోత్తరాయణస్య శుద్ధస్య సౌరశిశిరస్య ఋతోశ్చ ప్రారమ్భో భవతి| పృథివ్యా ఉత్తరే గోలార్ధే దినమానస్య వృద్ధీ రాత్రే: క్షయశ్చ తస్మాద్ దినాద్ ప్రారభ్యతే|  

ఏతచ్చ

ఘర్మవృద్ధిరపాం ప్రస్థ: క్షపాహ్రాస ఉదగ్గతౌ |

దక్షిణేతౌ విపర్యాస: షణ్ముహూర్త్యయనేన తు || ౮||  ఇతి 

వేదాఙ్గజ్యోతిషే స్పష్టతయా ప్రతిపాదితమ్| పూర్వతనయో: ద్వయో: శ్లోకయోర్యద్యపి నక్షత్రవిశేషస్యోత్తరాయణదక్షిణాయనకాలజ్ఞానే ఉపయోగ: ప్రతిపాదిత: పరం తద్ తాత్కాలికమేవేతి ఏతస్మాత్ సార్వకాలికాత్ ప్రతిపాదనాత్ జ్ఞాయతే| అయనచలనస్య జ్ఞానం వైదికపరమ్పరాయామాసీదిత్యన్యస్మిన్ భాగే ప్రతిపాదయిష్యతే|

౨. శుద్ధానాం సౌరమానానాం ప్రయోగ: వేదేషు దృశ్యతే న వా ?

వర్తమానకాలే మకరమాస కుమ్భమాసాదీనాం రాశిమూలకానాం, నక్షత్రసమ్బద్ధమూలకానాం మాఘఫాల్గునాదికానాం మాసనామ్నాం చ  ( ఏతే అపి వాస్తవికరూపేణ ఋతుసమ్బద్ధా ఏవేతి అధ: ప్రదర్శయిష్యతే)  ప్రయోగ: క్రియమాణ: | కతిచిత్సు స్థానేషు తు  చాన్ద్రమాసానాం నామాన్యేవ తాదృశానాం సౌరమాసానాం కృతేఽపి సౌరమాఘాదికనామ్నా భ్రామకరూపేణ ప్రయుజ్యమానాని సన్తి| వేదసంహితాసు స్థితానాం మధుమాధవాదికానాం  సౌరమాసత్వఞ్చ కతిపయే మన్యన్తే|  వైదిక: వర్షారమ్భోఽపి వేదే ప్రథమం నిర్దిష్టత్వాత్ మధుమాసాద్  ఏవ, వసన్తశ్చ ప్రథమ: ఋతురితి చ భ్రమో దృశ్యతే| వేదే మన్త్రభాగే ఉల్లిఖితానాం మధుమాధవాదీనాం మాసానాం చాన్ద్రమాసత్వం తేషాం మాసానాం సహైవ అంహసస్పతిరితి నామ్నా త్రయోదశస్య అధిమాసస్య గణనయా, అపి చ వత్సర: ద్వాదశ మాసాత్మకస్ త్రయోదశమాసాత్మకో వా భవతీతి వర్ణనేన, మాసస్య పక్షద్వయాత్మకత్వస్య అర్ధమాస ఇతి నామ్నోల్లేఖాచ్చ సుస్పష్టమేవ| అథ యస్త్రయోదశం మాసం సమ్పాదయతి త్రయోదశం మాసమభిజాయతే |  మైత్రాయణీయకృష్ణయజుర్వేదసంహితాయామ్ (౧|౧౦|౮)

ద్వాదశ వా త్రయోదశ వా సంవత్సరస్య మాసా: |   

మాధ్యన్దినీయ-వాజసనేయిశుక్లయజుర్వేదశతపథబ్రాహ్మణే (౨|౨|౩|౨౭)

బ్రాహ్మణభాగే శ్రౌతసూత్రాదిషు చ చైత్రాదీనామేవోల్లేఖాదపి మధ్వాదయ: చైత్రాదీనాం పర్యాయవాచకా ఇతి జ్ఞాయతే| యద్యపి వేదాఙ్గజ్యోతిషే సౌరమానానాం ప్రసఙ్గే మాసా: “ద్వాదశ సౌరా:(సూర్యా:) స్యు”రిత్యుల్లేఖ: ( ౨౮ తమే శ్లోకే) కృత: పరం సౌరమాసానాం నామాని తు వేదేషు గురుపరమ్పరయా ప్రాప్తేషు వేదాఙ్గజ్యోతిషాదిషు వేదాఙ్గేషు చ న కుత్రాఽపి సన్తీతి సౌరమాసమానస్య ఉపయోగో గణితార్థ ఏవ న తు వ్యవహారార్థ ఇతి అవగమ్యతే | సుశ్రుతసంహితాయాం ( సూత్రస్థానే ౬/౧౦) అన్యేష్వప్యాయుర్వేదగ్రన్థేషు మాసా ఋతవశ్చ చాన్ద్రా ఏవేతి చాత్రావధేయమ్| ఋతుచర్యా ఋతుసన్ధిశ్చాపి చాన్ద్రమాసానుసారిణ్యేవేతి సౌరమాసస్య శుద్ధస్య సౌరర్తోశ్చోపయోగ ఆయుర్వేదేఽపి న కృత ఇతి వ్యవహారే చాన్ద్రమానానామేవోపయోగస్య పరమ్పరా సుస్పష్టా |

౩. సౌరచాన్ద్రముత్తరాయణం నామ కిమ్ ? శుద్ధస్య సౌరోత్తరాయణస్య ఉపయోగ: మాసారమ్భార్థం వర్షారమ్భార్థఞ్చ కర్తుమశక్య ఇతి మాసానాం చాన్ద్రత్వాత్ సుస్పష్టమేవ| తేన వేదాఙ్గజ్యోతిషే-

మాఘశుక్లప్రపన్నస్య పౌషకృష్ణసమాపిన:|

యుగస్య పఞ్చవర్షస్య కాలజ్ఞానం ప్రచక్షతే|| ౫|| ఇతి 

స్ఫుటేన వచనేన (సౌరోత్తరాయణారమ్భసాపేక్షే) మాఘమాసే వర్షారమ్భ ఉత్తరాయణారమ్భశ్చేతి ఉదీరితమ్|

పురాణేష్వపి ఏష సిద్ధాన్త: వర్ణిత ఏవ | యథా

వర్షాణామపి పఞ్చానామాద్య: సంవత్సర: స్మృత:|

ఋతూనాం శిశిరశ్చాఽపి మాసానాం మాఘ ఏవ చ || 

బ్రహ్మాణ్డపురాణే (పూర్వభాగే ౨౪|౧౪౧) 

వాయుపురాణే(౧|౧౫౩|౧౧౩) 

లిఙ్గపురాణే (౧|౬౧|౫౨) చ|

అధికమాసస్య గణనా సౌరేణ ఋతునా సహ వ్యవహారే ప్రయోజ్యస్య చాన్ద్రస్య ఋతో: నైకట్యస్య స్థాపనార్థం క్రియతే యేన తయో: సామఞ్జస్యం వరీవర్తి | అధికమాసస్య విషయే ఏతస్య లేఖస్యాన్యస్మిన్ భాగే వర్ణయిష్యతే | వర్షస్య మాసస్యాపి ప్రవృత్తి: శుక్లప్రతిపదాత ఏవ భవతీతి వ్యవహారే శుద్ధస్య ఉత్తరాయణదినస్యాపేక్షయా తన్నికటవర్తిన: చాన్ద్రస్య ( సౌరచాన్ద్రోత్తరాయణస్య) మహత్త్వమేవ అధికమ్ | తస్మిన్నేవ దినే వత్సరస్యారమ్భోఽపి భవతీతి యద్యపి ఏనేనైవ శ్లోకేనాఽపి జ్ఞాయతే అధో దేవదినస్య సిద్ధాన్తేన ఏతత్ సుస్పష్టం క్రియతే | అధునా ప్రచలనే నిరయణగణనాయాం వర్తమానాయామపి వసన్తపఞ్చమీ తు బహుధా సౌరచాన్ద్రే వసన్తర్తౌ  వైదికే మధుమాసే (చైత్రే) యదా నిరయణగణనయా శిశిరో మాఘమాసశ్చ భవతి తదా పరిపాల్యతే (కదాచిత్ తు వైదికే శిశిరేఽపి)| మాఘశుక్లపఞ్చమీ తు వసన్తపఞ్చమీ భవితుం నార్హతీతి  వైదికస్య ఋతుబద్ధస్య మధుమాసస్య( చైత్రమాసస్య) ఏవ పఞ్చమీ ఇయమితి కారణమత్ర |  కుసుమాకరేతి ప్రసిద్ధస్య వసన్తర్తోరనుభవశ్చ వృక్షేషు పుష్పాణాం పల్లవానాం దర్శనాద్ సుఖేన బోద్ధుం శక్యతే|  వేదే మాసా మధ్వాదయ: కేన కారణేన పఠితా ఇతి చేత్  వసన్తర్తో: బ్రాహ్మణానాం కృతే అగ్న్యాధానోపనయనాదిషు నిర్దిష్టత్వాదేవ ప్రథమం నిర్దేశ:, న తు మధుమాసాత్ వసన్తర్తో: వా వైదికవత్సరారమ్భ ఇతి కారణాదితి కల్పసూత్రాదిప్రమాణాత్ సోమాకరస్య వేదాఙ్గజ్యోతిషవ్యాఖ్యానాదపి సుస్పష్టమ్ |

౪. దివ్యం దినం కిమ్ ? మానుషవత్సర: అయనద్వయాత్మకో భవతి తయోశ్చ ఉత్తరాయణం దేవానామహ: దక్షిణాయనఞ్చ దేవానాం రాత్రి: | యథా అహోరాత్రాత్మకస్య దినస్య ప్రారమ్భ: వైదికపరమ్పరాయాం దివసస్యారమ్భాత్ భవతి తథైవ వత్సరస్య ప్రారమ్భ: ఉత్తరాయణరూపాత్ దేవదినాదేవ భవతీతి వైదిక: సనాతన: సిద్ధాన్త:|  ఏష సిద్ధాన్త: శ్రుతిస్మృతిపురాణాదిషు సర్వేషు శాస్త్రేషు స్ఫుటం ప్రతిపాదిత ఏవ | యథా-

ఏకం వా ఏతద్దేవానా మహర్ యత్ సంవత్సర: |  (ఆత్రేయ)తైత్తిరీయకృష్ణయజుర్వేదబ్రాహ్మణే| (౩/౯/౨౨/౧)

స యత్రోదఙ్ఙావర్తతే దేవేషు తర్హి భవతి దేవాఁస్ తర్హ్యభిగోపాయతి |

మాధ్యన్దినీయ-వాజసనేయిశుక్లయజుర్వేదశతపథ బ్రాహ్మణే |( ౨/౧/౩/౩)

దైవే రాత్ర్యహనీ వర్షమ్ ప్రవిభాగస్ తయో: పున:|

అహస్ తత్రోదగయనం రాత్రి: స్యాద్దక్షిణాయనమ్ || మనుస్మృతౌ (౧/౬౭)

బ్రహ్మాణపురాణాదిషు పురాణేష్వప్యేష శ్లోక: పఠితోఽస్తి|

పునరపి శుక్లప్రతిపదాత ఏవ అయనస్య మాసస్య ఋతోశ్చ వ్యవహారో భవతీతి కారణాత్ సూర్యస్య దృక్సిద్ధాదుత్తరాయణకాలాత్ నిర్ధార్యమాణస్య తపోమాసస్య (మాఘమాసస్య)శుక్లప్రతిపదాయా ఆరభ్య సహస్యామావాస్యాయాం సమాప్తిం గచ్ఛన్ వత్సర ఏవ దేవానామప్యహోరాత్రత్వేన గృహ్యతే న తు శుద్ధాత్ సౌరోత్తరాయణాదితి శమ్ |

(లేఖేఽస్మిన్ వేదాఙ్గజ్యోతిషస్య శ్లోకసఙ్ఖ్యా: యాజుషవేదాఙ్గజ్యోతిషగ్రన్థస్థా:)

(ద్వితీయే లేఖే వాస్తవికసౌరోత్తరాయణదినస్య జ్ఞానార్థం ప్రయోజ్యమానా: పరమ్పరాప్రాప్తా విధయ:, వేదాఙ్గసమ్మతస్యాధికమాసస్య చ విషయే విస్తరేణ చర్చా భవితా)

ప్రముఖా: ఆధారగ్రన్థా:

౧. మాధ్యన్దినీయవాజసనేయిశుక్లయజుర్వేద: (సంహితా శతపథబ్రాహ్మణం చ)

౨. తైత్తిరీయకృష్ణయజుర్వేదసంహితా బ్రాహ్మణం చ

౩. మైత్రాయణీయకృష్ణయజుర్వేదసంహితా

౫. పారస్కరగృహ్యసూత్రమ్

౬. వేదాఙ్గజ్యోతిషమ్  సోమాకరభాష్యేణ కౌణ్డిన్న్యాయనవ్యాఖ్యానేన యుతమ్ |

శివరాజ ఆచార్య: కౌణ్డిన్న్యాయన: | చౌఖమ్బావిద్యాభవనేన ప్రకాశితమ్ (౨౦౦౫)

౭. మనుస్మృతి:

౮. బ్రహ్మాణ్డపురాణమ్

౯. వాయుపురాణమ్

౧౦.సుశ్రుతసంహితా