Tuesday 6 December 2022

 

इमौ लेखकौ

पञ्चनद प्रदेशस्यं रूपनगर मण्डलान्तर्गतं कुरालीनगरमधिवसतां ज्योतिषशास्त्रमादाय भारते प्रसूतयशसां श्रीमुकुन्दवस्लमशर्मज्योतिषाचार्याणां तनूओं सहोदरावेतो तावेव प्रियव्रत शक्तिधरी यो नव एव वयसि एकाकिनावेव अमृतसरसि १९६४ ईसवीये वत्सरे नवम्बरमासि मखिलभारतीयसर्ववेदशाला सम्मेलनस्य सप्तमे महाधिवेशने पञ्चाङ्ग- गणित संशोधनमुद्दिश्य प्रायोजितायाम् अखिलभारतीयवाद-विवादसमायाम् ग्रात्मनस्तर्कशक्त्या प्रौढेन प्राचीनार्वाचीन- ज्योतिषशास्त्रसिद्धान्तविषयकेण ज्ञानेन च प्रोढानपि प्रतिवादिनः ससूचीन उपस्थितानन्यदच विदुषो विस्मयोपहतचेतसः कुर्वाणी सौरादिप्राचीनपक्ष- गतदोषोपस्थापनपूर्वकं हृक्पक्ष ढं प्रत्यस्थापयताम् । एताभ्यां पैतृक सम्पद्रूपेणाधिगतं मावास्यां प्रकाश्यमानं " श्रीमार्तण्डपञ्चाङ्गम्" मद्य भारतीयज्योतिषजगत्यां प्रात्मनोऽनुत्तमत्वं विभ्रद् गणकानां देवशानां । ज्योतिषशास्त्रेऽधिगतरुचीनामन्येषां च प्रादररुथ्योर्माजनतां भजते । धनयोरेष योग्यत्व-परिचयः

प्रियव्रत शर्मा- वाराणसेय संस्कृत विश्वविद्यालयात् सिद्धान्तज्योतिषे जयपुरस्थमहाराजसंस्कृत- महाविद्यालयाच्य साहित्ये उभयत्र प्रथमश्रेण्यां द्वितीयपदावापञ्च प्राचार्योपाषिम्, चण्डीगढस्यपचनदीय विश्व- विद्यालयात् संस्कृते प्रथमश्रेण्यामेव M. A. उपाधि च प्राप्तवान्। संस्कृतसाहित्ये भाषाविज्ञाने भारतीयपाश्चात्यसिद्धान्त- फलितज्योतिषे च विशिष्टं ज्ञानमावहति । ग्रहणादिषु ज्योतिर्गणितेषु ज्योतिषयन्त्र विज्ञाने भारतीयव्रतपर्व निर्णायकशास्त्रेषु च वैशिष्ट्यभाजा ज्ञानेन भारते लब्धयशाः । भारतशासनद्वारा प्रकाश्यमानस्य इण्डियन नाटिकल आत्मनाकम्यः व्रतपर्व निर्णायकायाः समित्याः सम्मानितः सदस्यः । अहमदाबादस्थ वेधशाला (Astronomical Observatory) द्वारा नियोजिताया अखिलभारतीयव्रतपर्व निर्धारकसमित्या प्रध्यक्षत्वेन वृतः । बहवः सिद्धान्तज्योतिषादिविषयका । शोधलेखा विभिन्नासु पत्रपत्रिकासु प्राकाश्यं गताः । साम्प्रतमयं सोलन (हि० प्र०) स्थ-राजकीय महाविद्यालये वरिष्ठ प्राध्यापक- (H.P.P.E.S. - I) पदमधितिष्ठति ।

शक्तिधर शर्मा - Kansas (US. A. ) स्थितात् Lawrence विश्वविद्यालयात् नाभिकमौतिक- (Nuclear Physics) विषये प्रथमस्तरे Ph.D. उपानि, पंचापविश्वविद्यालयात् भौतिक (Physics) शास्त्रे प्रथमश्रेष्यां M.Sc. उपाधिम्, पंजाबीविश्वविद्यालयतः सर्वोत्तमतया 28 नश्रेण्यां संस्कृते M.A. उपाधिम्, वाराणसेय सं. विश्वविद्यालयतश्च सिद्धान्तज्योतिषशास्त्रे प्रथमश्रेण्यामेव प्राचार्योपाथि प्रथमपदग्रहणं गृहीतवान् ॥ लन्दनस्य Royal Astronomical Society संस्थया सम्मान्यसदस्यतया स्वीकृत्य F. R.A.S पनव्या सभाजितः । श्रीकाचीकामकोटिपीठाधिपतिभिः जगद्गुरु- मिः श्री १००८ शंकराचार्य: 'ह सिद्धान्तभास्कर' इत्युपाधिना समलङ्कृतः । " Indian Association of History and Philosophy of Sciences" तथा च "Astronomical Society of India" इत्यनयोः संस्थयोः संस्थापकानामन्यतमः । बहुश: युरोप भरबादिषु देशेषु प्रन्ताराष्ट्रिय ज्योतिध-गणित-भौतिक-शास्त्रीयसम्मेलनेषु उपस्थाय प्राचीनभारतीयज्ञान- माहात्म्यं वैदेशिकान् प्रवागमयत् । फिन्लैण्डदेशे १९७८ ईसवीयाब्दे २८तम प्रगस्तात् प्रथमसितम्बरं यावत् Unesco साहाय्येन सम्पन्ने अन्ताराष्ट्रिय विज्ञानेतिहाससम्मेलने ज्योतिषेतिहासाधिवेशनं सामापत्येनालंकृत्य भारतं गुरुतामग्नयत् वैदेशिकेषु भारतीयेषु च मूर्धन्येषु प्रन्ताराष्ट्रियशोधपत्रेषु प्राकाश्यं गतामिः गणित-भौतिक- ज्योतिष विषयकाणां शोष- निबन्धानां विशतिभिः अन्ताराष्ट्रियं यशो वहति । 'चिरसम्मतयान्त्रिकी' (Quantum Mechanics) 'सदिशगणितम् (Vector Mathematics) प्रादयः संस्कृते निबद्धा प्रस्य प्रौढगणितीया रचना भारतशासनोपहृतानुदानेन प्राकाश्यं नीय- मानाः सन्ति । प्राच्य-नव्य-ज्योतिषयोः समं प्रप्रतिहतगतिना एतेन यूना विदुषा व्यवस्थाप्यमानः पूर्णताभिमुखः दृक्तुल्यग्रह- स्थिति तिथि नक्षत्रादिसाधनविषयः वैद्युतसंगणक कार्यक्रमः (Electronic Computer Programme) प्रचिरेणैव स्वेदक- पञ्चाङ्गगणितश्रमयातनां भारतीयपञ्चाङ्गकर्तुं णां शमयितु ं प्रवत्तंते ।

साम्प्रतं चैव पटियाला ( पंजाब )स्य पंजाबीविश्वविद्यालयस्य भौतिक ( Physics ) विभागे सैद्धान्तिक नामिक भौतिक (Theoretical Nuclear Physics) शास्त्रस्य सहायक प्राध्यापक (Associate Professor) पदमध्यासमान तत्रैव च ct

जैनगणितीयविज्ञानानुसन्धान" संस्थाया: प्रध्यक्षतामा चरन् भौतिक सिद्धान्तज्योतिषविषयक शोधकर्म ि व्यापृतानां छात्राणां निर्देशकत्वं वहति ।

-प्रकाशकः

-

शास्त्रीय पञ्चाङ्ग मीमांसा

सौरादिप्राचीन सिद्धान्तगतदोष प्रदर्शनपुरस्सरं रक्तुल्यपञ्चाङ्गगणितस्योपोद्बलक: गणितो- पपत्तिशास्त्रीयप्रमाणसं वलितः व्रतपर्वतिथिर्वमत्या पहारशीलः परामर्शः संयुतो महानिबन्धः

ATARU

KALP

RESEARCH

REF. LIBRARY

BOOK No. 77

BANGALORE

DEWW.

लेखको

'श्रीमार्तण्डपञ्चाङ्गस्य संस्थापकानां

पं. श्रीमुकुन्दबल्लभशर्म ज्योतिषाचार्याणाम्

श्रात्मजो

प्रियव्रतशर्मा M.A., सिद्धान्तज्योतिषाचार्य:, साहित्याचार्यः, अहमदाबादस्थ वेधशालाया व्रतपर्व निर्णायकसमित्या अध्यक्षः, सोलन (हि.प्र.) स्थ- राजकीय महाविद्यालये संस्कृतस्य वरिष्ठः प्राध्यापकः ( H. P. E. S. I )

एवम

सिद्धान्तभास्करः शक्तिधरशर्मा Ph. D. (नामिकमौतिकशास्त्रे,

Kansas (U.S.A.) स्थितात् Lawrence विश्वविद्यालयात्), F.R.A.S. ( लन्दनतः), M.Sc. (भौतिकशास्त्रे), M.A. (संस्कृते), सिद्धान्तज्योतिषाचार्य:, प्राप्तस्वर्णपदकत्रयः, पटियाला (पंजाब) स्थ-पंजाबी विश्वविद्यालयस्य भौतिकविभागे सैद्धान्तिक- नाभिक भौतिकशास्त्रस्य सहायकप्राध्यापकः ।

प्रकाशक:

श्रीमार्त्तण्ड ज्यौतिष कार्यालयः कुराली (रूपनगरम् )

(पञ्चनदः) भारतम्

प्रबन्ध सम्पादक :

श्री इन्दुशेखरशर्मा शास्त्री, एम. ए. श्रीमार्तण्डपञ्चाङ्ग कार्यालयः, कुराली (रूपनगरम् ) पञ्जाब ।

मूल्यम् ५० रूप्यकारिण

[प्रन्यस्यास्य सर्वेऽप्यधिकारा: प्रकाशकायत्ता: ]

वैक्रमसंवत्सरः २०३६

मुद्रक :

कुमार: प्रिंटिंग प्रेस, दी माल, सोलन

( हिमाचल प्रदेश ).

SASTRIYA PANCHANGA MIMAMSĀ

A Comprehensive account of a conclusive debate on the controversy regarding the acceptability of modern scientific system for the preparation of Hindu Calendar.

TARU

KALPA

RESEARCH

ACADEMY

REF. LIBRARY) BOOK No...7.7.

For q1u16512171 विकास

 

Read pages 1896

205

समर्पणम्

यया दत्तभावावेव यव ज्ञानोपलब्धये प्रवृत्तौ श्रद्य किमपि जानीवः, दार्शनिकैः बन्धनतया व्याख्यातं जन्म यदीयस्नेहलालितं मोचेऽपि अपरिहार्यामनाथां जनयति, स्निग्धो यदङ्कसम्पर्कः असह्यमपि दुःखराशिनुपस्थितं सुसह्यतां नयन् क्लेशब हुलेऽपि अस्मिन् अरसे जगति जीवनं सरसमापादयति, अतीत्य यां न किमपि प्रियं स्वान्तं चिन्तयति, यदीयं सुखदुःखम् अस्मदीयं सुखदुःखमनुसरति, आत्मीयता च यत्र चरमत्वमतिक्रामति, तस्यै स्नेहमूर्त्तये जनन्यै कृतिमिमां समर्पयितुमुद्यतावपि न शक्नुवः – आत्मीयत्वापसारणं परकीयत्वापादनं हि समर्पणम्, इयं च गभीरं चिन्त्यमानापि आत्मनो भिन्ना न भासते, हृदयमपि चैतां चणायापि स्वबहिर्वर्त्तिनीं नाधिगच्छति ।

- प्रियव्रत - शक्तिधरी

प्रस्तावना

श्रागमे मात्रातिर्वात्तर्तनी श्रद्धा धपारदर्शकम प्रावरणम्, येन पिहिता बुद्धिः प्रागमोल्ल सुनभीता सुस्वस्थेष्वपि इन्द्रियेषु न विश्वसिति तर्कमस्पृश्यमिव दूरतः परिहरति, नवं ज्ञानं सुपरीक्षित- प्रामाण्यमपि भ्रमं पश्यति, किमधिकम् चेतनोऽयमात्मा सीमानमतिक्रम्य सेव्यमानया एतया श्रद्धया परां निष्क्रियतामापाद्यते । एतामेव मर्यादातिशायिनीं श्रद्धां प्रेक्षावन्तः अन्धविश्वासापरपर्यायां वदन्ति । "भारतीयाः ऋषयः मुनयश्च दिव्यदृशोऽवत्तंन्त, नहि ते अपूर्ण विगुणं किञ्चिदपि शास्त्रेषु अग्रथ्नन् इति तैः प्रतिपादितं किमपि तर्कविमर्श - निकषे कषणं नार्हति" इत्येवम् आगमे चरमया निष्ठयां प्राक्रान्तात्मानः प्रागमे प्रमाणान्तरशासन मसहमाना: प्रद्यापि अचलां मतिं वहन्ति - प्राश्चर्यम् । इतोऽपि परममाश्चर्यन्त्विदम् यत् नहि आगमत्वेन ख्याप्यमानानां शास्त्राणां वचांसि अपि स्वयं तर्कमपवार्यं चक्षुर्मीलनम् आगमानुसरणं तथोपदिशन्ति यथा एते श्रागमप्रमाणा विद्वांसः । केचन राशोऽप्यधिकतरं राजनिष्ठा भवन्ति श्रयमांग्ल प्रभाणक: प्रत्र साक्षात्संगच्छते । एतेषामीदृशः मौलिक चिन्तनप्रतिरोधी श्रागमप्रामाण्यानुराग एव पञ्चाङ्गगणितसंशोधनक्षेत्रे व्ययं वैमत्यमुद्भा- वितवान्, यस्य समाधानाय प्रयमस्माकं प्रयासः ।

यद्यपि भारतीयज्योतिषशास्त्रस्य क्रमिकः विकासः, आवैदिककालमद्य यावत् उत्तरोत्तरं सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरत्वमाश्रयत् पञ्चाङ्गीयं सर्वं तिथ्यादिगणितं च अस्माकं प्राचीनानां ज्योतिश्शास्त्र- कर्तॄणां दृक्तुल्यगणितसाधने प्रवृत्तिं निरपवादां वदतः, तथापि केचन तस्वोपेक्षिणः भद्य दृक्तुल्यं तिथ्यादिगणितं धर्मकर्मणि अप्रयोज्यं वदन्तः इतस्ततः संकलितानि कानिचन शास्त्रवाक्यानि उद्ध- रन्ति स्वमतपोषाय च ते तानि यथार्थमभिप्रायमविज्ञाय पूर्वाग्रहेण बोधपूर्वं यथार्थमभिप्रायं विहाय च दृक्तुल्यत्वविरोधितया येन केन प्रकारेण व्याख्यान्ति । दृक्तुल्यं तिथ्यादि एव भवलम्ब्य धर्मकृत्यनिर्णयं सुस्पष्टं वदन्ति वसिष्ठादीनां वाक्यान्यपि ते स्वमतपक्षपातितया व्याख्यातु ं शक्तिमतिक्रम्य वन्ध्यं प्रयतन्ते । एतेषामागमे निर्मर्यादं श्रद्दधानानामद्य श्रीस्वामिकरपात्रा, श्रीपाण्डुरङ्ग पाठल्ये महाभागाः, श्रीवेंकटसुब्बशास्त्रिणश्च श्रन्यतमा भवन्ति यैः क्रमशः "धर्मकृत्योपयोगितिथ्यादिनिर्णयः कुम्भपर्व- निर्णयश्च" " तिथिनिर्णयः " "ज्योतिश्शास्त्रन्यायमाला" इति तिस्रः लघ्त्रयः पुस्तिकाः हृवपक्षीयतिथ्या- दीनां धर्मानुष्ठितो वज्यतां प्रतिपादयन्त्यः सम्पादिताः । एतैविद्वद्भिः धन्यैश्च श्रीविद्यारण्य- सुधाकर द्विवेदि वर्तमानपुरीशङ्कराचार्य राजेश्वरद्राविडप्रभृतिभिश्च धर्मक्रियासु दृक्तुल्गणित-

-

-

( viii )

निरासाय उपन्यस्तास्तर्का प्रापत्तयश्चात्र सगणितप्रतिपादनं शास्त्रीयवच उपस्थापनपूर्वकं विश्लेषिताः सन्ति ।

श्रीकरपात्रस्वामिनः निःसंशयं मीमांसान्यायादिषु विशिष्टं वैदुष्यमावहन्ति, परम् सिद्धान्त- ज्योतिषे नैव, इति तैः कृतः हक्पक्षखण्डनप्रयासः सर्वथा न्यायमीमांसाश्रय एव सर्वत्र तेषां तर्का- वलिः ज्योतिषशास्त्र सिद्धान्तान् उपेक्ष्य प्रवर्त्तते । तेषां दृक्पक्षविरोधे समुपस्थापितानां युक्तीनां शास्त्र- प्रातिकूल्यम् धात्मविरोधित्वम्, भारतीय ज्योतिषशास्त्र परम्पराबाह्यत्वं च प्रथमाध्याये प्रतिपादितम् । तेषामन्या अपि युक्तय: अध्यायान्तरेषु यथाप्रसङ्गम् प्रत्याख्याताः ।

श्रीमाठल्ये महोदयाः बाणवृद्धिरसक्षयात्मिकायाः तिथेः उत्पादकं चन्द्रम् ऋषिसम्मतं काल्पनिक 'कनाचन्द्र:' इति भाषमाणाः नभसि दृश्यं वास्तवं चन्द्रं (दृक्पक्षीयगणितेन साधितं सप्तवृद्धिदश- क्षयात्मिकायाः तिथेः साधकम् ) तस्माद् भिन्नमेव साधयितुं महता बुद्धिव्यायामेन प्रायतन्त । परम् तेः प्राश्रितं गणितीयं मिथ्या विवेचनं विश्लेषितम् अन्यथा परिणामान् यच्छति, येन च तथाकथितः तेषां कलाचन्द्रोऽपि सप्तवृद्धि-दशक्षयात्मिकामेव तिथिमुत्पादयन् लभ्यते । स्वकल्पित-सिद्धान्तपरि- पोषाय खगोलीयान् सिद्धान्तान् उत्क्रम्य प्रवत्तंमाना आठल्ये महाभागाः भारतीयज्योतिश्शास्त्र- प्रतिपादितां सर्वा ग्रहसाधनपद्धति निरुपपत्तिकां प्रत्यपादयन् । सुस्पष्टमेतत् 'वरविघाताय कन्यो- वाहनम् । येन केनापि करणेन सिद्धान्तग्रन्थेन च साधिताः बाणवृद्धिरसक्षयशीलाः तिथयः कलात्मिका एव इति ताः सर्वा श्रपि धर्मकृत्यसम्मताः वदन्तः म्राठल्ये - करपात्रप्रभृतयो विस्मरन्ति यत विभिन्नरेतः सिद्धान्तकरणग्रन्थः साधितानां बाणवृद्धिरसक्षयात्मिकानामपि तिथीनां प्रवृत्ति- निवृत्तिकाला : मिथः समाना न भवन्ति, येन अनेकदा एतैः अधिकमासपातो भिद्यते, व्रत-पर्व श्राद्धादीनां दिनान्यपि मतवैषम्यं भजन्ते इति । श्रीम्राठल्ये महोदयानामेष खगोल- सिद्धान्त-गणितीयोयपत्ति- च्युतः कलाचन्द्रविमर्शः द्वितीयाध्यायेऽत्र सुविस्तरं परामृष्टः ।

श्री सुब्वशास्त्रिणः सूर्यसिद्धान्तादिषु प्राचीनज्योतिग्रन्थेषु कृतभूरिश्रमाः वयोवृद्धा: विद्वांसः । तैः निर्मिता "ज्योतिश्शास्त्रन्यायमाला" परिशीलिता तान् नव्यगणिते न तथा कृतश्रमान् वदति । स्वीयपुस्तिकायां तैः कृता नव्य प्राच्य सिद्धान्तभेदचर्चा तेषां नव्यगणितविषयान् बहून् भ्रान्ति- मयान् विचारान् उद्घाटयति । दृक्पक्षीयचन्द्रमध्यमगतिमानखण्डनादिषु तैः न्यस्ताः गणित- क्रियाः नव्यगणिताज्ञानमूलिका एव । एतं विन्यस्ता दृक्पक्ष विरोधिनः तर्का प्रत्रास्माभिः यथा- नुषङ्ग निरस्ताः ।

स्व. पद्मभूषणश्री राजेश्वरशास्त्रिणः वाराणस्याः सुप्रतिष्ठाः तार्किका प्रवर्तन्त । तेऽपि हृक्पक्षीयं गणितं धर्मानुष्ठानानुपयोगि मन्यमानाः वाराणसेयसाङ्गवेद विद्यालयस्य वार्षिक विवरण- पत्रिकासु अन्यत्र चापि दृग्गणितं धार्मिकान् प्रस्पृश्यमूचुः । मीमांसामात्रबला हि ते दृशा प्रसंवाद-

(ix)

शीलं सौरपक्षीयं तिथ्यादिगणितमेव भारतीयज्योतिषपरम्पराविरुद्धं समर्थयामासुः । तेषां विचार- धाराऽपि अत्र प्रसङ्गप्राप्ता शास्त्रीयः प्रमाणैः गणितीयैः विन्यासैश्च प्रत्युक्ता ।

-

यद्यपि काञ्ची कामकोटिपीठाधीश्वराः वर्त्तमानाः जगद्गुरवः श्रीशङ्कराचार्याः इतरे चापि बहवः शीर्षस्था धर्मावार्याः दृक्पक्षं धर्मकर्मसु अप्रतिहतं प्रयोज्यं प्रतिपादयन्ति परम् वर्त्तमानाः गोवर्धनपीठाधीशाः पुर्याः शङ्कराचार्याः श्रीमन्तः निरञ्जनदेवतीर्थाः दृक्पक्षविरोधे बहु वदन्ति लिखन्ति चापि । श्राश्वर्यंन्त्वेतत् यत्ते नव्यगणित सिद्धान्तान परिशील्यैव तत्खण्डनाय प्रवर्त्तन्ते । वाराणसेय हिन्दु विश्वविद्यालयीयज्योतिषविभागाध्यक्ष ज्योतिषाचार्यश्री रामव्यास सहायैः एतैः सह आवयोः भ्रात्रोः १६६४ तम त्रिष्टाब्दे नवम्बरमासस्य १८, १६ तिथ्योः षोडशहोरात्मिका शास्त्र- चर्चा दृक्पक्षमौरपक्षयोः ग्राह्यग्राह्यतामुद्दिश्य श्रमृतसरसि प्रवर्तत । तत्र श्रीकरपात्रस्वामिनः वाराणसे- यसंस्कृत विश्वविद्यालयीय ज्यौतिष विभागप्राध्यापकाः श्रीमीठालाल हिम्मतरामप्रोभा ज्योतिषाचार्याश्च माध्यस्थ्यमभजेताम् । तस्याः शास्त्रार्थसभायाः विस्तृतं विवरणं विभिन्नासु ज्योतिषपत्रिकासु पृथक् चापि पुस्तकाकारेण प्राकाश्यमगच्छत् येन प्रकाश्यते सौर सिद्धान्त समर्थनायां बद्धकटय एते श्रीपुरीशङ्कराचार्या कियती ज्योतिषे गति दधति इति । वस्तुतस्तु प्रस्याः शास्त्रीयपञ्चाङ्गमी- मांसाया : " अमृतसरसः इयं शास्त्रार्थसभेव उद्भवः । पुरीशङ्कराचार्यैः यत्र तत्र बहुशः उपस्थाप्य- माना: हुक्पक्षविरोधिन्यः युक्तियोऽप्यत्र सिद्धान्ततर्क निकषमारोपिताः ।

-

दृक्पक्षविरोधे बाहुल्येन भारतीयपरम्परायामनुरक्तः, "यन्नेहास्ति न तत् क्वचित्" इति भ्रान्तां मति विभ्राणः पण्डितसमाजः धर्माचार्यवर्ग एव च बद्धपरिकरः । एते दृक्पक्षं पाश्चात्य- नक्षत्रविज्ज्ञानोद्गमं जानानाः तस्य धर्म स्वीकृति भारतीय सौरपक्षापमानं चिन्तयन्ति । ज्ञान- मपि येषां वैदेशिक स्रोत उद्भवम् अज्ञानवत् परिहार्यम् - कि तान् ब्रूयाम ? "भारतीयाः ऋषयः यत् प्रचिन्तयन् यत् न्यबध्नन् नहि तत् साधनान्तरेण परीक्षितुं शक्यम्, दिव्यचिन्तनजन्यं हि तत् सर्वथा परिपूर्णम्, निर्दोषम् त्रिकालाबाधितं ज्ञानम्" इत्येष तर्क: स्वपक्षसमर्थनाय श्रीकरपात्र- स्वामिप्रभृतिभिः सततं निधीयते । नहि एते दृशा विसंवदन्तीः सौरपक्षीयाः ग्रह-गतिस्थिती: सदोषा इति स्वीकतु कदाचित् मनागपि प्रवर्तन्ते । "सर्वथा अव्यभिचारिणा सौरपक्षेण साधिताः ग्रहाः लोकापचाररुष्टैः रुद्रपार्षदः इतस्ततो विचालिताः यथास्थानं नभसि दृशा न गृह्यन्ते " - एतादृशाः एतेषां तर्का: कि तर्का ? दृक्संवादित्वमव्यभिचारं यच्छतः सोपपत्तिकान् नवाविष्कृतान् विज्ञानमूलान् ग्रहसंस्कारान् ज्ञातानपि पृष्ठतो निक्षिप्य सोरपक्षीयग्रहाणाम् अक्तुल्यताया रुद्रपार्षद- रोषमेव हेतुम् पश्यन्त एते कीदृशा: तार्किकाः ? "दिव्यचक्षुष्काः ऋषयो भवन्ति, इति तैः संस्थापिताः सिद्धान्ता नहि ईषदपि वैगुण्यभाजः " - इति चेत्, ब्रह्मसूर्यादिभिः प्रतिपादिताः एते ज्यौतिषग्रन्थाः किमिति बहुषु विषयेषु मिथः सम्मति न दधति ? सूर्यसिद्धान्तः अन्यत् वर्षमानं ब्रह्मसिद्धान्तश्चाऽन्यत् निर्दिशति - किमेतत् ? किमत्र ब्रह्मणो दिव्यदृक्त्वमुत सूर्यस्योच्यते ? मिथः विरोधिनः परिणामान् पश्यन्तीः सर्वा दृशः दिव्यताकोटयां सहसैव निधातु न श्रीकरपात्रस्वामिप्रभृतयः साहसमाचरेयुः तथा कुर्वाणैश्च तैः अनेककोटिकम् ज्ञानमपि प्रमात्वेन ङ्गीकत्तु साहसमाचर्यम् ।

श्री मीठालाल प्रोझा महोदयाः

1

( 2 )

वाराणसेय संस्कृत विश्वविद्यालयस्य ज्यौतिष प्राध्यापकाः "धर्मकृत्योपयोगितिथ्यादिनिर्णयः कुम्भपर्वनिर्णयश्च" पुस्तिकायां बहून् सिद्धान्तच्युतान् तर्कान् हवपक्ष- प्रतिवादाय उपास्थापयन् । सौरपक्षीयसौरवर्षमाने सार्धाष्टपल मिताम् वेषोपपत्तिसिद्धामशुद्धि- मंपि सूर्यसिद्धान्तानुरागरञ्जितदृशस्ते भ्रममाहुः । 'सूर्य सिद्धान्तीयं वर्षमानं दृ सिद्धवर्षमानाच्चेद् प्रन्तरितम् तदा किमिति सृष्ट्यादेः प्रारभ्य प्रद्यावधि तयोः पक्षयोः सूर्यस्थित्योः महदन्तरं न प्रवृत्तम् ?' - एतादृशा प्राक्षेपास्तेषां वैदुष्येण न संवदन्ति । 'सौरनव्यपक्षीय सूर्ययोः मध्यमा गतिः समा इति किमिति तयोः पक्षयोः सूर्यभगणभेदः हस्पक्षपातिभिरुच्यते' इति श्रोझामहोदयाः तत्रैव वदन्ति । वर्षमाने नैकपरिमाणे इति वेषादिभिः सिद्धेऽपि दृक्सोरपक्षीयसूर्ययोः मध्यमायां गतौ साम्यम् प्रोझामहोदर्यः कथं कल्प्यते ? प्राश्चर्यम् । किञ्च प्रोझामहोदयाः ब्राह्म- सौरार्यभटीयवर्षमानेषु सुव्यक्तम् असाम्यं वचसैव प्रतिवदन्तः लिखन्ति नैतेषां सिद्धान्तानां वर्षमानानि मिथः भिन्नानि अपि तु सृष्ट्यारम्भ- कल्पारम्भादिषु भेदेन एतेषां सिद्धान्तानां वर्षमानानि भिन्नानि प्राभासन्ते इति । एतादृशा श्रोझामहोदयानां तर्काः अविमृश्य विन्यस्ताः स्फुटम् ।

हवपक्षीय- सौरपक्षीये

-

एवमेते आगमे दृढं निबद्धप्रणया: आगमप्रतिवादि सुपरीक्षितमुपपत्त्यादिभि: प्रत्यक्षमप्यप- लपन्तः प्राचीनान् सिद्धान्तान् निरस्तदृक्प्रत्ययान् महता बलेन छलेन च यथा तथा प्रतिष्ठापयितु निर्भरं प्रयतमाना यादृशान् तादृशान् तर्कान् उपस्थापयन्ति, प्राक्षेपांश्च दृक्तुल्यगणिते क्षिपन्ति । एतेषां सर्वेऽप्येते तर्का: आक्षेपाश्च सतर्क सगणित सिद्धान्तोपन्यासमत्रापास्ता: ।

-

"नार्केन्द्रोर्बीजयोग्यता" - इत्येवं सूर्याचन्द्रमसो: बीज-संस्कारायोग्यतां प्राचीन ज्योतिषग्रन्थ- प्रतिपादिताम् एते पण्डिताः दृपक्षीयतिथेः अस्वीकार्यतायाम् प्रमाणत्वेन सन्निदधते । बीजं हि वेघोपलब्धं गणितागत - दृश्यग्रहान्तरम् एव इति तद् अज्ञातकेन्द्रम् निरुपपत्तिकम् अस्थिरम् श्रतः तेन सूर्येन्द्रो संस्करणम् बहुत्र प्रशुद्धिवर्धनाय भवति, इति सर्वत्र घार्षेषु धनार्थेषु च ग्रन्थेषु एते बीजसं- स्कारा: युक्त निन्दिताः, सोपपत्तिकाः संस्काराश्च सुपरिभाषितकेन्द्राः इति न क्वापि व्यभिचारं है व्रजन्ति - इति ते सर्वेः समर्थिताः । एतत् सर्वम् सगणितन्यासं तृतीयाध्याये सुप्रपञ्चितम् । तत्रैव च लघुमानस - खचरदर्पणादिगतानाम् चन्द्रसंस्काराणाम् अपि विश्लेषः नवज्ञात-गति तिथि च्युत्यादि- संस्कार: सन्तुलनपूर्वकम् विहितः । एते मुञ्जालादि-निबद्धाः चन्द्र-संस्काराः उपपत्ति प्रदर्शन. वर्जम् एव लघुमानसादिषु दृश्यन्ते इति ते परवर्तिभिः करणादिकारः उपेक्षिताः, उपपत्तिशून्यां गणितक्रियां हि ज्योतिर्वित्परम्परा नानुमन्यते । तिथि-भ-योग-साधने मन्दफलमेव सूर्येन्द्रोविहितम्, ग्रहण- ग्रहयोगादिषु च संस्कारान्तर - निवेशोऽनुमतः शंकरभारतीन्द्रादिभिः - घत्र कारणं सुव्यक्तमेव यत् तिथि-भ-योगेषु प्रयुक्तेः निरुपपत्तिकैः संस्कारः प्रवर्तिता-मशुद्धिः नहि वेषयन्त्रमन्तरेण निभाल्या भवति ग्रहणादिषु तु तां नग्नया दृशापि साधारणो लोकः प्रति निर्धारयितुः प्रभवति इति ।

-

यत्र कुत्रापि सुस्पष्टम् हग्गणिर्तक्यम् प्रादिश्यते ऋषिभिः, तत्र सर्वत्रापि एते पुरातन-

1

(xi)

सिद्धान्तानुरागिणः पण्डिताः ढक्समत्य हग्गणितैक्यादीन् शब्दान् चातुर्येण सांकेतिकान् सूर्यं सि- द्धान्तयतथाकथित हक्समत्वपरकान् ) वदन्ति यत्र च क्वचित् वाक्येषु प्रापाततः दुग्गणित- विशेष: आभासते, तत्र एते सुदक्षाः पण्डिताः एतान् शब्दान् साक्षात् वेधसिद्धदृक्तुल्यता- परकतया व्याख्यान्ति - एवम् एतेषां पूर्वाग्रस्तता सुस्फुटंव । प्रत्रेदं ध्येयम् - प्राचीनेषु विभिन्नेषु भारतीय- ज्योतिषग्रन्थेषु दृक्सम दृक्तुल्य हसिद्धादीनि पदानि यथाप्रसंग क्वचित् निरुपपत्तिक- बीज- संस्कार संस्कृत-गणितपरकाणि क्वचित् भूपृष्ठदृश्य (लम्बन संस्कृत) गणित-परकाणि क्वचिच्च सोपपत्तिक-संस्कार-संस्कृत-गणितपरकाणि इति । प्रतः यत्र कुत्रापि दृक्सम-चन्द्रेण तिथिसाधनें- विरोधः तत्र दृकममः चन्द्रः निरुपपत्तिक- बीजसंस्कार-संस्कृत एव अभिप्रेतः, अनिश्चित केन्द्रेण निरुपपत्तिकेन बीजसंस्कारेण संस्कृतः चन्द्रभोगः अनेकत्र मूलचन्द्रभोगात् (परम्परीण- सिद्धान्त-साधित- चन्द्रभोगात्) अधिकाम् प्रशुद्धिम् धत्ते इति । येषु वाक्येषु दृ सिद्धचन्द्रेण तिथि साधनं निषिध्यते, तत्र बहुत्र हसिद्धचन्द्रस्य लम्बन संस्कृते भूपृष्ठीय चन्द्रे अपि तात्पर्यम्। यानि च वचांसि हक्समचन्द्र- भोग- साधिताम् तिथि धर्मकर्म-निर्णये प्रयोज्याम् वदन्ति तेषु दृक् समशब्दः सोपपत्तिक-संस्कार संस्कृत- : चन्द्रभोगम् एव प्रभिधत्ते । श्रीस्वामि- करपात्रादीनाम् अत्र भ्रमः विवादं जनयति, इति गणितीय-

विश्लेषणेन शास्त्र - वाक्य-संगत्यापादनपूर्वकम् तृतीयाध्याये विशदीकृतम् ।

श्री सुब्त्रशास्त्रि-प्रभृतिभिः महान् कोलाहलः प्रासार्यंत, यत् 'बीजोपनयः न भास्करस्य कृतिः, तद्गत-चन्द्र-संस्काराणाम् भास्करकृत 'करणकुतूहले' प्रदर्शनात् इति । तेषाम् एतस्याः भ्रान्तेः अपसारोऽपि अत्र द्रष्टव्यः ।

अद्य दृकपक्षीयाः प्रायशः सर्वेऽपि पंचाङ्गकाराः चित्रासम्मुखम् क्रान्तिवृत्तबिन्दुम् एव प्रारम्भ बिन्दुत्वेन श्रादाय ग्रहाणाम् निरयणभोगान् साधयन्ति । रैवत- पक्षीयायनांशमानम् अपि द्वित्रा: दृकपक्षीयपंचाङ्गकाराः प्रयुञ्जते । दृक्पक्षगणितमपि घयनांशमानविषये प्रनेक- परिणामम् इति सौरपक्षपातिनः विप्रतिपद्यन्ते । केचन प्रयनांशपरिभाषा ज्ञानशून्याः पण्डितास्तु वेघेनास्य एकरूप निर्णये अशक्तम् दृग्गणितपक्षम् प्रप्रामाणिकम् भाषन्ते । श्रयनांशमाने मतैक्य विरहः नहि वेघेन समाधातु शक्यः क्रान्तिवृत्ते रेवत्यन्तस्य बिन्दोः निर्णयस्य प्राचीन सिद्धान्तग्रन्थ। श्रयि- त्वात् । सूर्यसिद्धान्तादिप्राचीन सिद्धान्त- करणग्रन्थगतः ग्रहभगण- योगताराभोगादिभिः तत्त्वः रेवत्यन्तः श्रनेकधा लभ्यते । एवम् प्रार्ष सिद्धान्त-प्रणेतारः इतरे चापि भारतीयाः प्रत्नाः ज्योति- - शास्त्रकृतः श्रयनांशमाने नैकवाचः । अयनांशमान-निर्धारणम् वेधस्याविषयः इति तत्र सम्भूय पंचाङ्गकाराणाम् एकस्मिन् कस्मिन्नपि प्रयनांशमाने, सम्मतिरेव धनकमत्यदोषपरिहाराय भवेत् । अत एव च वयं दृपक्षीयाः पञ्चाङ्गकाराः चित्रासम्मुखम् कान्तिवृत्तबिन्दुम् शून्यभोगम् सम्म त्या निर्धाय निरयणान् ग्रहभोगान् गणयामः भारत शासन नियोजिता पंचाङ्ग संशोधनसमितिरपि सम्मत्या अस्यैव अयनांशमानस्य प्रयोगाय पंचाङ्गकारान् अभ्यार्थयत । वेघेन निर्णेयापि प्रयन बिन्दोः गतिः प्राचीनेषु श्रार्षेषु अनार्षेषु च ग्रन्थेषु नैकमाना- इत्याश्चर्यम् । अस्माभिस्तु सा वेधसिद्धा - यथार्था एव अङ्गीकृता ।

1

(xii)

सूर्य सिद्धान्तादिगतः प्रयनदोलनसिद्धान्तः नवीन: उच्चतमः भौतिकी - सिद्धान्तः विखण्डितोऽपि : प्राचीनतायाम् अनुरागवताम् बुद्धिम् नाद्यापि त्यजति । अत्र चतुर्थाध्याये नवीन : प्रोढगणितीयैः

सिद्धान्तः वैदिकैः प्रमाणैश्चापि श्रयनदोलन सिद्धान्तस्य निर्मूलत्वं प्रतिपादितम् । सूर्य सिद्धान्तगतः

अयनांशमानसाधनविधिरपि प्रयन बिन्दोः दोलकत्व-प्रकृति विरुणद्धि, इत्यपि अत्र प्रदर्शितम् ।

'बाणवृद्धि रसक्षय' सिद्धान्तः अनार्षोऽपि प्राचीन सिद्धान्तस्य प्रतिप्रणयिभिः प्रार्षतुल्यतया मान्यतां नीयते । तदधिकृत्य च सप्तवृद्धाम् दाक्षीणाम् तिथिम् एते कण्ठविदारम् धर्मशास्त्राननुमताम्- उदगिरन्ति । तिथीनाम् सप्तवृद्धिदशक्षयस्य धर्मशास्त्रबाह्यता या एभि: प्रचार्यते सा निरवशेषा कल्पनामात्रप्रसवैव । एतत्सम्बद्धा एतेषाम् सर्वा अपि श्रापत्तयः एकैकशोऽत्र पंचमाध्याये धर्मशास्त्र- वचः संगमन- पूर्वकम् गणितेन प्रत्युक्ताः सप्त द्विदनक्षय' - शीलायाः तिथेः धर्मशास्त्रप्रातिकूल्य प्रदर्शयितुम् सौरपक्षपातिभिः कल्पितानि उदाहरणान्यपि श्रत्र विश्लेषितानि । परममाश्चयं मेतत्-यत् . सप्त वृद्धि-दशक्षयात्मक तिथौ एतैः निक्षिप्यमाणम् कल्पितं निखिलमपि दोषजातम् बाणवृद्धिग्स- क्षयात्मिकायां तिथावपि तथैव पतति इति तस्य समाधानं चात्र धर्मशास्त्रेषु लभ्यमानमपि ग्रस्माभिः बोधितम् । इत्यपि अत्र आश्चर्यकरम्, यत् दृक्पक्षीय-तिथेः परमवृद्धि-क्षयौ अवलम्ब्य यानि कान्यपि हकपक्षीय तिथीनाम् उदाहरणानि महामहोपाध्याय श्री सुधाकर द्विवेदि-स्वामिकरपात्र मीठालाल- 'श्रो झाप्रभृतिभिः कल्पितानि तानि प्रायेण सर्वाण्यपि दृपक्षीय तिथेः परमात्ल्पाधिकमानस्य सिद्धान्तेन "विसंवाद वहन्ति, येन क्वचित् यथार्थतः तानि घटन्त एव न । "निरपवादं सर्वा ग्रपि दृक्पक्षीयाः तिथयः सप्तवृद्धिं दशक्षयं व्रजन्ति " - इत्येष भ्रम एव एतान् विदुषः तादृशानि सिद्धान्तप्रतिकूलानि उदाहरणानि कल्पयितुम् प्रावर्तयत इति स्फुटम् । नैते विदन्ति दृक्पक्षीया कापि तिथि पूर्णिमा- श्रमे ऋते दशघटी क्षयं न धत्तं इति ।

-

-

श्रीस्वामिकरपात्र महोदयास्तु तिथेः दशक्षयेण पार्वणश्राद्धं लुप्यत् प्रदर्शयन्तः रसक्षयेणापि तत्तथा साधयामासुरिति विस्मयः ।

: आगमकमात्रप्रमाणैः दृक्पक्षप्रत्याचक्षणाय उपस्थाप्यमानानां समेषामपि वचसामस्मत्कृतं - व्याख्यानं खगोलीयोपपत्तिम् साक्षादनुगच्छत् दृक्तुल्य-पक्षपातितामेव तेषां पुष्णाति । श्रीस्वामिकरपात्र- प्रभृतिभिः कृतं व्याख्यानं तु गणितविश्लेषणासहं खगोलीयोपपत्त्या समन्वयं सर्वथोत्क्रामति । ज्योतिषे गणितं हि महत्तमस्तर्कः तेन निरवशेषाणाम् श्रागमवचसां समन्वयं विदधानः पक्ष एव उत्तरः भवितुमर्हति तं पूर्वं धारयन्तन्तु तत्त्वपरिभ्रष्टं विद्वांसः कथमाद्रियेरन् :

इयमस्माकं मीमांसा सामान्यतया पञ्चाङ्गगणनागतं मतभेदमेव विश्लेषयति, सायनगण- नायाः स्वीकारे मतभेदो नात्रास्माभिः क्वापि प्राधान्येन चर्चाम् गमितः । सावनगणनाङ्गीकारेण एव व्रतपर्वणां ऋतुभिः सम्बन्ध विच्छेदः परिह्रियेत इति तु निश्चितम् । अयनबिन्दोः विचलनं भारतीय-

(xiii)

ज्योतिर्विदां ध्यानं बहु परस्ताद अस्पृशत् । वेदाङ्गज्योतिषम् तु व्यक्तम् प्रयनांशतत्त्वानभिज्ञम् सूर्य- सिद्धान्तादयः प्राचीना: सिद्धान्ता अपि मूलरूपेण तथैव प्रतः तैः साध्यमानाः ग्रहभोगाः सायना एवेति तेषु क्रान्ति-लग्न-साधने उत्तर दक्षिणायन गोलादिनिर्णये च प्रयनांशसंस्कारचर्चाविरहस्तत्र प्रमाणम् । सूर्यस्तु सायन एव सर्वेषामेतेषाम् प्रभिप्रेतोऽवर्त्तत तेनैव तैः प्रयनांशनिरपेक्षं ऋतूनां निर्धारणस्योपलम्भात् । परम् निशि दृश्यमानानां चन्द्रादीनां ग्रहाणां भोगान् पु·ाण संहिता- ज्यो शास्त्रप्रणेतारः नभसि दृश्यः राशि - नक्षत्र पुञ्जः अपि स्फुटं सम्बध्नन्तः दृश्यन्ते । एव प्राचीना भारतीय ज्योतिशास्त्रपरम्परा भ्रान्त्या भयनबिन्दोः स्थैर्यं संकल्प्य सायन-निरयणगणनयोः प्रभेदं धार- यन्ती ऋतुःपादकस्य सूर्यस्यापि नाक्षत्रातं वयोः भोगयोः मध्ये विभाजिकां रेखां न न्यधात् । तेन तत्र सायन-निरयण - गणने मिथः तथा जलदुश्वन्यायेन मिश्रिते स्तः येन तयोः एकस्या अपरां विमोचयितुमद्य दुष्करमिव । यदि ऋतुसम्बन्धविच्छेद भिया सर्वेऽपि ग्रहभोगाः सूर्यभोगसहिता: मायनाः क्रियन्ते तदा खस्थं मेषाश्विन्यादिभिः नक्षत्रपुञ्जः तेषां सम्बन्धः विहतो भवति, निरयणाश्चेत्ते क्रियन्ते तदा सूर्यस्य निरयणतया अस्माकं चान्द्रमासाः ऋतुव्यत्ययं भजन्ते येन व्रत-पर्वाण्यपि च तदाधाराणि यथत्तुं न संघटेरन् । यद्यस्माकं गणितम् प्रातंवं तदा तत् नाक्षत्रत्वं यदि च नाक्षत्रं तदा तत् श्रार्त्तवत्वं जहाति — एवं दरिद्रदम्पत्योः उत्तरीयवत् इदं नोभयं सहसा प्रावृणोति । अत्रेदमेव समाधानं पश्याम:- सूर्यो हि ऋतूत्पादकः चैत्रादि- चान्द्रमासनाम निर्णायक इति सः सायनः गृह्य ेत, चन्द्रश्च निरयणः । एतेन ऋतुमि: व्रतपर्वाणि धनुस्यूतानि तिष्ठेयुः चन्द्रश्च तत्तन्मासीयपौर्णमासीषु चित्रादीनि नभः स्थानि नक्षत्राणि प्रध्याक्रान्तः यथाशास्त्रनिर्देश लभ्येत । एतदेव बुद्धो निघाय भारतशासनायोजितायाः 2 Calendar Reform Committee" इत्यस्याः समितेः सदस्यः चैत्रादीनां चान्द्रमासानां निर्धारणाय १९५५ तम विष्टाब्दीयः २३०११५' तुल्यैः स्थिरः प्रयनांशः सह सायन-सौरवर्षस्य प्रयोगः, चित्रा- सम्मुखस्थं स्थिरं रेवत्यन्तमादाय साधितः निरयणः चन्द्रश्च दैनिकनक्षत्रसाधनाय प्रस्तावितौ । एतेन अस्माकं पर्वाणि ऋतुभिः व्यतिषज्येरन्, तत्तन्मासीयपूर्णिमासु तत्तन्नक्षत्रः खस्थैः शास्त्रेषु परिभाषितः चन्द्रस्य सम्बन्वोऽपि न विच्छिद्येत । परम् अवैज्ञानिके अयनदोलन सिद्धान्ते श्रद्धधाना केचन भारतीयाः पञ्वाङ्गकाराः परमम् अयनांशमानं सप्तविंशति मन्यमानाः ऋतुभ्यः पर्वणां विच्छेदं नाशंकन्ते येन समित्य:: श्रयं प्रस्तावः एतेषां पञ्वाङ्गकाराणां सम्मतिमद्यापि नाधिगच्छति । विश्वसिम :- खगोलीय यांन्त्रि की सिद्धान्तच्युतं कल्पनामात्रमूलम् प्रयनदोलन सिद्धान्तमुपेक्ष्य प्रस्माकं पञ्चाङ्गकारा: प्रस्तावममु गभीरं चिन्तनविषयतां नेष्यन्ति ।

व्रतपर्व तिथिषु श्रनैकमत्यमपि प्रद्यत्वे भारतीयपञ्चाङ्गकाराणां विकटा समस्या, यस्याः समाहितिप्रकारः अस्यां मीमांसायामन्ते परिशिष्टभागे हिन्दोभाषायामेवोपनिबद्धः, साधारणोऽपि पत्राकार: प्रसंस्कृतविद् लोकश्चैतेनोपकृतो भवेदिति । पत्रं निबन्धत्रयो निबद्धा । तत्र प्रथमे निबन्धे व्रतपर्वसु एकत्वविरोधीनि सामान्यानि कारणानि तन्निवारका उपायाश्च विस्तरेण परा- मृष्टानि । द्वितीयो निबन्धः विश्वस्य महत्तमजन सम्मर्दाकर्षिणां कुम्भपर्वणां कालनिर्णयाय प्रवृत्तः । कुम्भपर्वणां प्रवृत्तिवर्षे अनेकदा पञ्चाङ्गकारा एकां मति न दधति येन एकवर्षान्तरेण वारद्वयमेक-

(xiv)

मपि कुम्भपर्व तैः प्रतीते मघोष्यत, तदा च पञ्चाङ्गकाराणामनेकमत्या धार्मिको जनः अनिश्चयाक्रान्तः दोलायितमतिः ज्यौतिषिकान् मनिन्दत्, शासनमपि च अनिच्छदपि बाधितं सत् एतादृशे महापर्वणे व्यवस्थामारचयितुं वृधा वारद्वयं महान्तं धनराशिमक्षिपत् । तृतीयश्च निबन्ध: वैरल्येन प्रवर्तिनः क्षयमासस्य पूर्ववर्तिनम संक्रान्तमासमधिकृत्य लिखितः । क्षयपूर्ववत्तिनः प्रसंक्रान्तमासस्य षष्टितिथ्यात्मकत्वमुत त्रिशत्तिथ्यात्मकत्वम् इत्यत्र मतभेदः क्षयमासवति सवत्सरे व्रत - पर्वसु प्रसह्यामव्यवस्थामुत्पादयति इति एतत्सम्बन्धिन्यै व्यवस्थायै स्वतन्त्र एष निबन्धो निबद्धः ।

यद्यपि मुहूर्ता मपि पञ्चाङ्गकाराणां समानमेव मतभेदभूमिः तथापि ते बाहुल्येन स्था- नीयादिपरम्पराभिः दृढं श्लिष्टा इति तद्विषयाः मतभेदाः परिहारस्थिति न भजन्ते । मौहूत्तिकं मुहूर्त्तविषये लोकमार्गेण प्रवर्तनाय उपदिशन्ति शास्त्रवाक्यान्यपि मुहूर्त निर्णायकगतविमतताया अपहारणार्थं प्रयासं नोत्पायन्ते ('देशे देशे या स्थितिः संव कार्या) । परम्परामतिक्रम्य एकरूपा संशोधिता मुहूर्त निर्णयसरणिः श्राविष्कत्तु सत्यं दुष्करा, परम्पराप्राणा हि मुहूर्त्ताः । प्रकृतिरिव परम्परापि लोकस्य दुरतिक्रमा - इति पञ्चाङ्गक्षेत्रस्थानां सर्वविधविमतीनां विश्लेषणाय उद्यता अपि वयं मुहूत्तं विषयक मतभेदनिरासोपायकथने बद्धोष्ठाः स्म ।

ग्रन्थ एष भावयोः भ्रात्रोः बुद्धिसङ्गमपरिणामः । कानिचित्स्थलान्यत्र आवयोः पृथक् पृथक् स्वतन्त्रयोः चिन्तनफलानि । प्रत्र द्वितीयाध्यायगतं कलातिथिखण्डनात्मकं सर्वं गणितीयं प्रतिपादनम्, तृतीयाध्यायो निरवशेषः, चतुर्थाध्याये श्रयनदोलन निरसनायनपूर्ण भ्रमणमण्डनात्मकं शतपथब्राह्मण- कालिकायनांशमानसाधकं च गणितीयं प्रतिपादनम्, पञ्चमेऽध्याये "हक्पक्षानुसारं नहि सर्वा अपि तिथयः सप्तवृद्धा दक्षीणा भवन्ति" इत्येष विवेकः, षष्ठाध्यायश्च समग्रः मम प्रतिभावतः कनिष्ठ- भ्रातुः डॉ. शक्तिषरशर्मणः मौलिकगभीरचिन्तनफलानि शेषमन्यत् हिन्दीभागसमेतं मम चिन्तनो- दुद्भवम् । टिप्पण्यादिभिः योजनादिकं सम्पादनकर्मापि मत्कर्तृ कमेव ।

अन्ते च कुमारमुद्रणालयस्य स्वामिनः श्रीमुकेशगुप्तान् धन्यवादर्योजयामि, यैः स्वप्रकाशना- न्तराणि पृष्ठतो निघाय अस्मै प्रकाशनाय प्राथम्यं वितीयं मयि आत्मीयताभावः प्रदर्शितः । मुद्रणा- लयस्यास्य अक्षरयोजको श्रीदुनीचंदशर्मा श्रीरामसिंहश्चापि श्रावयोः धन्यवादभाजनतां सममेवार्हतः याभ्यां संस्कृतज्ञानाभावजन्यं काठिन्यमपि प्रविगणय्य क्लिष्टोऽपि गणितात्मकः संस्कृत विषयोऽस्य ग्रन्थस्य क्षमतया सुयोजितः ।

श्रीमार्त्तण्डपञ्चाङ्गकार्यालयः

कुराली (रोपड़)

पंजाब

मकरसंक्रान्ति: १९०१ तमः शकाब्दसंवत्सरः (१३ जनवरी १९७९ ई.)

- प्रियव्रत शर्मा

'यमादित्यः

१०

११

२०

२५

सिद्धान्तादिभ्यः

२५

१७

सप्तमाध्याये

३३

- ११

४०

१०

४०

११

४८

?

-३५' तुल्यम्

४६

३०

optain

५४

१७

साहाय्येनंष

५५

२२

काश्चन

६२

१६

सिद्धान्तानुसार

६३

ग्रहगतिरानीय

अशुद्धिपत्रम्

स्थूला (कृष्णा) ऽक्षरमुद्रिता अशुद्धयो विशेषेण भ्रमं जनयन्ति इति तास्तु ग्रन्थपरिशीलनात्पूर्व पाठकैः निरुपेक्षं संशोध्या एव ।

पृष्ठां कः

पंक्ति:

प्रशुद्धम्

Panchanga-preparations

जोक्तवत् प्रजिते

यवनकर्त्त त्वम्

Of Mathematically

Of Mathematically

शुद्धम

Panchanga-preparation

-- यामादित्यः

जोक्तेन प्रकारेण अजिते सूर्यसिद्धान्तादिभ्यः पष्ठाध्याये

यवनकत्त कत्वम्

Mathematically of Mathematically of ३३' तुल्यम् -obtain

साहाय्येनैव

काश्चन

सूर्य सिद्धान्तानुसारं ग्रहगती रानीय

७१

२२

लाकेल

लावेल

७२

२६

सप्तमाध्याये

षष्ठाध्याये

७३

२६

प्रयस्येत्

प्रयस्येत

७३

२७

'भोग्यत्वात्

योग्यत्वात्

T

८०

न४ (३६) (घ)

(३६' (घ)

८६

२६

अपित

श्रपि स्वल्पान्तरेण

55

१६

गणितनज्ञेन

गणितज्ञेन

८६

प्राप्स्यत्

प्राप्स्यत

mech.

६६

२२

mach.

U.

1

पृष्ठांक:

पंक्ति:

शाकसंवति

अशुद्धम

मतमनुरुणद्भिः (ख) स्थिति (२)

तृतीया १६ घ. ० प.

चतुर्थी ६ घ. ० प.

प.

त्रिमुहूतंव्यापिनी अपराह्न न स्पृशति १५ अपराहृद्वयम स्पृशन्ती

अपराहुस्पृष्ट-

(xvi)

शुद्धम

एतत् शाकसंवत्सरे मतमनुरुन्धद्भिः

(ख) समीकरणं ( २ ) स्थितिम् नुस्यूतं पारणान्तं

चतुर्थी १८ घ. १प. पंचमी ५ घ. १ प.

पञ्चमी

२ घ. ३६ प.

सायाहृव्यापिनी

अपराह्न सायाह्न च न स्पृशति पूर्वत्र सायाह्नमस्पृशन्ती अपराह्नास्पृष्ट-

एतं

१०१

१३

J

: lov

२१

११६

११६

मुस्यूतां

१२०

२१

पारणान्ते

१२३

२३

१२३

२४

१२४

चतुर्थी

१२५

११

२ घ. ३१

१२६

१२५

१३

१२८

१.२६

१३७

१३८

५.

१३८

१३८

१९१४०' तुल्या ५३ मासानन्तरमेव

१३८

X

१४५

१५०

१५२

१०

तथा

१५३

4

नाति-

न ति

१७३

श्रापको

१८१

१६

तथाश्रमाश्च

२०६

००७

अपने प्रापको तथाश्रमाश्च

+०१७

आलेख: Variation neglible

मध्यममानेन २९३

तृतीये मासे

लावरियर"

Variation negligible मध्यममानेन ततः २६३

३ तुल्या

१४ मासानन्तरमेव

सप्तमे मासे

' X

क -

लेवेरियर

तदा

"

7

ऋषिभिः श्लाघितां साक्षाद्

दिव्यज्योतिः - परीक्षिताम् ।

धर्मभ्रष्टामहो

प्राहु

सीतामिव सतीं तिथिम् ॥

- प्रियव्रतः

विषयसूची

( पुष्पितो विषयष्टिप्पण्यां तिष्ठति )

प्रथमोऽध्यायः

(सौरपक्षपातिकृत-साधारणाक्षेप-निरासः)

एतस्मिन्नध्याये निरस्ता आक्षेपाः बाहुल्येन श्रीकरपात्रस्त्रामिभिः कृता एव ।

विषयः

दृग्गणित क्यापादिकायाः सिद्धान्तकाराणां प्रवृत्तेः पोषकाणि प्रमाणानि हग्गणित विधायकवचनानां विषयविशेषेण व्यवस्थिति: अशास्त्रीया सौरपक्षगणितम् अदृक् संवादि- इति सर्वत्र त्याज्यमेव तत्

यथा ग्रहणादी दृक्तुल्यसूर्य चन्द्रादिप्रयोगः शास्त्रसम्मतस्तथा तिथ्या दष्वपि "दृसिद्ध खेटग्रहसाधितासु" इत्यस्याभिप्रायः

ग्रहगत्यादिक याथातथ्येन मानवमांसचक्षुर्ग्राह्यं न इत्यागमो यथार्थः

सर्वथा दृक्तुल्यसूर्यचन्द्राभ्यां तिथेः साधनाय व्यासस्यादेशः

ग्रहाणां गणितागतस्थानादन्यत्र दर्शने नराणामपचारो हेत्वाभासः निरयणा ग्रहस्थिति: सायनग्रहस्थितिवद् दृश्या

तिथि: दृश्या

बीजसंस्कारा निरुपपत्तिका इति प्रग्राह्याः बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी तिथिः न शास्त्रसम्मता

विभिन्नैः सिद्धान्तेः करणैश्च साधिताभिः बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणीभिरपि

तिथिभिः व्रत - पर्वणामघिमासस्य निर्णये च भेदः

तिथौ आचार्याद्यभिप्रेता दृक्समता सांकेतिकी नास्ति

दृक्तुल्यतिथ्यादिषु भ्रान्तिसम्भावना चेत् सा ग्रहणादिषु अपि भवेत् अदृश्यदेवः सम्बद्धास्तिथयः श्रागमगणितसम्बद्धा इत्ययुक्तम्

लम्बनं विनापि भूमध्य दृश्य दृक्तुल्यतिथ्यादीनां शुद्धता असंदिग्धैव 'हग्गणितं भास्करः स्थूल माह' - निराधारोऽयमाक्षेत्रः

वाराणां दृग्विषयता ?

व्यतीपात वैधृतियोगी महापातरूपव्यतीपात वैधृतिवत् दृश्यो

सूर्यसिद्धान्तीया ग्रहभगणकाला अशुद्धाः

सूर्यसिद्धान्तानुसारं सर्वेषां ग्रहाणां कृते राशिनक्षत्राणां क्रान्तिवृत्ते प्रारम्भ-

बिन्दवः भिद्यन्ते

......

पृष्ठाङ्कः

५.

MG

१०

११

१२

१३

१४

१५

१६

१७

१५

१६

------

२०

२१

२१

२२

२३

२३

२४

२४

(xx )

विषयः

सूर्यसिद्धान्तीयो मूलपौष्णान्त बिन्दुरद्य लुप्तः, येन तत्कत्तृ काभिमतायनांश-

माननिर्णयः अशक्य इदानीम्

दृश्यासन्नतया सूर्यसिद्धान्तस्य ग्राह्यत्वोक्तिनिमूं ला

यन्त्रादिप्रयोगः तिथ्यादिभिन्नविषयार्थः इतिभ्रान्तिः

'प्रत्यक्षं ज्योतिषं शास्त्रम्' - इत्युक्तिः सर्वत्र हग्गणितैक्याभिप्राया

सुपरीक्षितप्रामाण्य प्रत्यक्षविरुद्ध भागमो न प्रमाणम्

पाश्चात्या: प्रौढमतयो ज्योतिर्विदः ऋषितुल्या एव

व्यवहारानुकूला सूक्ष्मतेव दृग्वादिनामभीष्टा

पृष्ठाङ्कः

२५

२५

२६

२७

२७

२६

३०

द्वितीयोऽध्यायः (तिथिः)

तिथेः त्रैविध्यम्

द्वादशांशान्तरलक्षणा भूमध्यदृश्या तिथिः

तिथि: दृश्या अदृश्या वा ?

लम्बनसंस्कृता तिथिः

"राहुदर्शनतोऽन्यत्र दृक्सिद्धा नेष्यते तिथिः” तथा च "हकसिद्धखेट ग्रह-

साधितासु" इत्यादिषु वाक्येषु दृक्सिद्धा तिथिः लम्बनसंस्कृतैव

भूपृष्ठे वेघेन तिथे: ज्ञानप्रकार:

भास्कराचार्येण तिथौ लम्बनस्य निषेधः

कलात्मका तिथि:

कलात्मकान्तरलक्षण तिथ्योः सम्बन्धः मध्यममानाभिप्रायेणैव

'ध्रुवेवास्य षोडशी कला' - इत्यस्याभिप्रायः

बाणवृद्धि - रसक्षयानुसारिणी तिथिः कलात्मिका न भवति

श्रीकरपात्रमहोदयानां श्री आठल्येशास्त्रिणां च कलात्मक तिथिविषयिणीनां

विचारधाराणां सगणितोपपादनं खण्डनम्

पुराणादिषु चन्द्रकलानां तिथित्वेनोक्ते: अभिप्रायः

दर्शनयोग्यत्वेन दर्शनशक्यता नाभिप्रेता इत्यस्य खण्डनम्

श्रीगणेशदेवज्ञकृतवेधेन चन्द्रस्य ५ अंशतुल्यपरममन्दफलस्योलब्धेः कारणस्य

गणितीयं प्रतिपादनम्

श्री आर. एन. आप्टे महोदयानां काल्पनिककलाचन्द्रसम्बद्धमतस्य निरास: तिथिसाधने काल्पनिककला चन्द्रग्रहणं ब्रह्मभास्कराद्याचार्य मत विरुद्धम्

३२

३२

३३

३४

३५

३७

३८

३८

३६

४१

४२

४३

४४

४५

४७

४८

४६

(xxi)

विषयः

कला (काल्पनिकचन्द्रसाधित) तिथिसिद्धये गति तिथिच्युत्यादिसाधक सूत्रेषु सर्वत्र

व्यकेंन्दोः १८० अंशैरुत्थापनमुपपत्तिविरुद्धम्

च्युतिगत्यादिसाधकसूत्रेषु सर्वत्र १८० तुल्यसूर्यचन्द्रान्तरग्रहणे विविधा प्रव्यवस्था: कलातिथि - सिद्धान्तानुसारं व्यकेंन्दोः १८० अंश ः उत्थापनेन चन्द्रगतिः सप्तवृद्धि -

दशक्षयानुसारिणी लभ्यते

तिथिसाधनेऽपि कलाचन्द्रसमर्थकानां सर्वत्र १५० मितव्य केंन्दुग्रहणं गले पतति येन

सर्वः क्षणः पौर्णमास्यन्त एव सिद्धयति

श्री पाण्डुरङ्गशास्त्रिभिः काल्पनिकचन्द्र ( कला तिथि) स्थापनाय उपन्यस्तानां

केषांचन तर्काणां भूयः प्रतिवादः

काल्पनिकचन्द्रनिरासायास्माभिरुपन्यस्तानाम् एकादशानां तर्काणां संकलनम्

तृतीयोऽध्यायः

( बीजं सोपपत्तिकाः संस्काराश्च )

आचार्य: सोपपत्तिकसंस्कारस्वीकारस्य निरुपपत्तिकसंस्कारत्यागस्य च सुदीर्घा

संस्काराणां त्रैविध्यम्

परम्परा

कालविशेषे उपयुक्तेन बीजेन अन्यत्र अशुद्धिवृद्धेः हेतुता

सूर्यसंस्करणस्य विशिष्टः प्रकारः

श्री भास्करनिर्दिष्टेन निरयणवर्ष साधक विधिना सायनवर्षमानोपलब्धि: पूर्वजै: प्राचार्य: वेघेन शुद्धसौरवर्ष मानस्य अनुपलब्धेः एको हेतुः सूक्ष्मनिरयणवर्षमानसाधनप्रयोगः

सूर्य बीजसंस्कारस्य निषेधकानां 'निर्बीजार्कोक्तमेव हि' 'नार्केन्द्रोर्बीजयोग्यता'

इत्यादिवचसां गणितप्रदर्शनं समर्थनम्

पृष्ठाङ्कः

५०

५१

५२

५.३

५४

५७

६१

६१

६८

६६

७०

७१

७१

हीन वेलातिवेलग्रहण साघितबीजस्य प्रशुद्धेः वर्धकता

चन्द्रे परम्परया निरुपपत्तिकानां संस्काराणामनादरः सोपपत्तिकानामादरश्च

चन्द्रे देयाः नवाः सोपपत्तिका मुख्याः संस्कारा:

७३

७३

७४

७५

पर्वान्ते च्युत्यादीनां संस्काराणां शून्यासन्नता

श्री केशव देवज्ञः मन्दोच्चान्नवत्यंशान्तरे स्थिते चन्द्रे घटिते पर्वान्ते कृतेन वेधेन

चन्द्रं सौरपक्षात् पञ्चकलोनं कथमलभत ? मन्दोच्चान्नवत्यंशभिन्नेऽन्तरे घटिते पर्वान्ते कृतो वेधः सौरपक्षीय चन्द्रे

३३ कलावधितुल्यमन्तरं प्रदर्शयति

७५.

७६

७६

(xxii)

विषय:

गति - तिथिच्युत्यादिसंस्कारवर्जितेन चन्द्रेण साधितानि ग्रहणानि कदाचिदेव

यथाकालं घटन्ते

गतितिथ्यादिसंस्कारव जितेन चन्द्रेण साधितासु नक्षत्रयुतिशृङ्गोमत्यादिषु

दिव्यघटनासु संवादस्तु दुर्लभप्राय एव

बीजं तिथो अदेयम् अत्र गणितीया युक्तयः

'यन्त्रवेघादिना ज्ञातं न तिथ्यादि कदाचन' इत्युक्तेः अभिप्रायस्य विवेक: केवलेन वेघेन ज्ञातानां चन्द्रसंस्काराणाभङ्गीकारे पूर्वाचार्याणां काठिन्यम् मुञ्जालोक्त चन्द्रसंस्कारविश्लेषणम्

मुञ्जालप्रतिपादितचन्द्रसंस्कारस्य अपूर्णतया तेन साधितायां तिथौ

° तोऽप्यधिकमन्तरं सम्भावि

मुञ्जालीयसंस्कारस्य ग्रहणगणितेऽनुपयोगः

मुञ्जालीयसंस्कारस्योपलब्धिमात्रमूलकता

मुञ्जालेन ज्ञातश्चन्द्रसंस्कारः तस्य ( मुञ्जालस्य) तिथौ देयत्वेनाभिप्रेत श्रासीत् मुञ्जालीयसंस्कारस्य टालमीज्ञातसंस्कारात् सूक्ष्मतरत्वम्

अबुलवफा श्रीपति भास्करद्वितीय टाइकोब्राहीमहोदयैः ज्ञाताः चन्द्र-

-

-

संस्कारा श्रपि मुञ्जालीयसंस्कारवत् उपपत्तिशून्यतया अमान्यतामभजन्त

श्रीपतिज्ञातश्चन्द्रसंस्कारः, तस्य मुञ्जालीयसंस्कारेण तुल्यता च मुञ्जाल श्रीपत्योः चन्द्रसंस्कारसूत्रयोः मूलम्

'बीजोपनय' ग्रन्थस्य श्रीभास्करकर्तं त्वं प्रतिवदतां श्री वेंकटसुब्वशास्त्रि-

श्रीराजेश्वरद्राविडशास्त्रिणां युक्तीनां प्रतिवादः

'बीजोपनय' गतचन्द्रसंस्काराणां प्रपूर्णतया हक्प्रत्ययत्वसम्पादने अक्षमत्वपरामर्शः च्युतिसंस्कारस्यानुपलम्भात् भास्करः चन्द्रस्य हसिद्ध परममन्दफलं ज्ञात-

वानपि दृक्तुल्यचन्द्रसाधनेऽसाफल्यमभजत

भास्कराचार्येण स्वनिर्मितबीजोपनये गतानां चन्द्रसंस्काराणां स्वकरणे

'करणकुतूहले ' अनङ्गीकारे हेतुः बहुकृत्वो व्यभिचार एव तेषाम्

'खचरदर्पण 'गतचन्द्र संस्कारविमर्शः

-

खचरदर्पणगतः द्वितीयः संस्कारः प्रच्युत कमलाकर नित्यानन्दः तिथिसाधने प्रयुक्तः खचरदर्पणगतानां संस्काराणाम् तिथ्यादी प्रग्राह्यत्वं तदुपपत्तिज्ञानाभावाद एव सिद्धान्तदर्पणगतानां चतुर्णां चन्द्रसंस्काराणां निर्देश:

सिद्धान्तदर्पणगत-चन्द्रसंस्काराणां तिथ्यादी अस्वीकारः तदुपपत्ति-विवेचन शून्यतयैव चन्द्रस्य वेधसिद्धस्य परममन्दफलस्य उपपादनम्

पृष्ठाङ्कः

७६

७७

७७

७७

७७

७६

८०

८१

८२

८२

८२

८२

८३

८४

८४

८५

८८

८५

८६

....

६१

६२

६२

६३

६३

विषय:

(xxiii)

चन्द्रस्य नवज्ञातसंस्काराणामन्यतमस्य च्युतिसंस्कारस्य उपपत्तिः

चतुर्थोऽध्यायः

( अयनांशमाने वैमत्यम्)

अयनांशमाने प्राचीनानां नवीनानां च वैमत्यस्य विमर्शः

प्राचीनसिद्धान्तकरणग्रन्थः विंशतयोऽयनांशमानानां सिद्धयन्ति

अयनांशमाननिर्धारणं वेधेन गणितेन वा न शक्यम्

अयनांश माननिर्धारणाय प्रवृत्तेः नेकरूपफलानामुपलब्धिः

-

अयनांशमानस्वीकारस्तु सम्मतेरेव विषयः

व्यभिचरणशीलाः हि जातकादिफलादेशाः इति तान् प्रमाणमादाय एकरूपाय-

नांशमाननिर्णय प्रयासो वन्ध्य एव

'पं वांगसंशोधनसमित्या' प्रस्तुतः स्थिरांयनांशस्वीकारपरामर्श: व्रतपर्वणां स्व-स्वऋतुभिः सम्बन्धं स्थिरयितु' स्वीकार्यतामर्हत्येव, परमत्रापि पञ्चाङ्गकाराणां सम्मतिरपेक्षिता

अशुद्धे निरयणसौरवर्षे छायाकंपद्धत्या अयनगतिः वास्तवी न प्राप्यते अयनदोलन सिद्धान्तस्याऽशास्त्रीयतायां प्रौढगणितीया युक्तयः

सूर्यसिद्धान्तप्रतिपादितानामयनांशतत्त्वानां दोलकप्रकृत्या असाम्यम्

शतपथब्राह्मणकाले ४५° तुल्यायनांशसाधनम्

"अग्नेः कृत्तिकाः । शुकं पुरस्ताज्ज्योतिरवस्तात्..." वाक्यस्य यथार्थः अर्थः

"नयनदोलनाऽस्वीकारे श्रीकृष्णजन्मकाले वर्षत्तुर्न सिद्धयति" - इति

काशीस्थविदुषामाक्षेपस्य निरास:

सूर्यसिद्धान्तगतैरन्यैरपि प्रमाणः श्रयनदोलनस्य खण्डनम्

अयनस्य पूर्णभ्रमणे प्रबला वैज्ञानिकी युक्तिः

भ्रयनदोलनमतखण्डनाय ब्रेनार्डस्य युक्तिः

प्राचीन भारतीय ज्योतिर्विदामपि परमायनांशमाने प्रयनदोलने च अनैकमत्यम्

पञ्चमोऽध्यायः

( धर्मशास्त्रं वृग्गणितं च )

हृक्प्रत्ययदतिथिमानस्य सप्तवृद्धिदशक्षयमवलम्ब्य सौरपक्षपातिभिः उपस्थाप्यमानाः

धर्मशास्त्रसम्बद्धाः पञ्च श्रापत्तयः

पृष्ठाङ्कः

६४

६८

६६

......

१००

१००

१००

१०१

------

------

१०२

१०३

१०३

१०४

१०८

१०६

१०६

११०

११५

११७

११८

११६

विषय:

तिथीनां दशक्षये व्रत सन्निपातरूपा माक्षेपाः

(xxiv)

श्रीजगद्गुरु गोवर्धनमठपुरी शंकराचार्य श्रीनिरंजन देवतीर्थ श्रीसुधाकर

द्विवेदि - श्रीमीठालाल महोदयैः उपस्थापितेषु प्राक्षेपेषु निहताना-

मुदाहरणानां कल्पनामात्रप्रसूतत्वं गणितविरुद्धत्वं च

तिथीनां रसक्षयेऽपि व्रतसन्निपातापातस्य उदाहरणानि

व्रतसन्निपाताः रसक्षयेऽपि तिथीनां घटते, तादृशेषु स्थलेषु व्रतद्वयानुष्ठानविषयः

धर्मशास्त्रेषु प्रतिपादिताः

श्रीमीठालाल ओझा महोदयै दशम्या दशक्षये रामनवमीव्रतपारणायाः

एकादशीव्रतस्य च एकत्र पाते रामनवमीव्रतपारणा लोपप्रसंगस्य उदाहरणम्

श्रीमीठालाल श्रोमा कल्पितस्य दशम्या दशक्षयस्य गणितविरुद्धत्वम् पारणालोपप्रसंगस्य रसक्षयेप्यापातस्य सम्भावना, तादृशे प्रसंगे धर्मशास्त्रका रं

पारणायाः प्रकारान्तरेण प्रतिपादः

दशक्षण व्रतलोपप्रदर्शकानामुदाहरणानां श्रीअनूपराम सदाशिवशास्त्रिभिः

प्रदर्शितानां गणितविरुद्ध त्वम् अधर्मशास्त्रीयत्वं च

दशक्षयस्वीकारे त्रयोदश्या उभयत्र प्रदोष सायाह्नयोः प्रव्याप्त्या प्रदोषव्रतलोप-

रूपस्याक्षेपस्य गणितेन निरसनम्

हवपक्षीयतिथीनां रसाधिकेन क्षयेण पार्वणश्राद्धलोपस्य कल्पना निर्मू ला अपराह्नस्पर्शवजितायाः मृत्युतिथेः तिस्रः स्थितयः, यत्र सौरपक्षपातिभिः

दृक्पक्षीया तिथिः प्राक्षिप्यते

आद्यायां स्थिती पार्वणतिथेः निर्णय:

द्वितीयायां स्थितौ पार्वणतिथेः निर्णयः

श्रीकरपात्रिस्वाभिकृतव्यवस्थानुसारं सौरपक्षेणापि पार्वणश्राद्धलोपापातस्य निर्देश: तृतीयायां स्थितौ पार्वणदिन निर्णयः

-

"अपराह्नयोः स्पर्शमकुर्वाणा सौरपक्षीया तिथिः परमक्षीणापि पूर्वत्र निःशेषं सायाह्न व्याप्नोत्येव इति पूर्वत्रैव पार्वणम् कार्यम्" इत्यस्य श्रीस्वामिकरपात्राभिमतस्य उदाहरणोपन्यासं गणितप्रातिकूल्य- प्रदर्शनम्, एतेन च सूर्यसिद्धान्तीयतिथिक्षयनियमप्रतिकूलेन स्वामिनां मतेन भारते बहुत्र सूर्य सिद्धान्तानुसारेणापि पार्वणश्राद्धलोपप्रसङ्गस्य उदाहरणप्रदर्शनपुरस्सरो निर्देशः

------

पृष्ठाङ्कः

११६

१२०

१२१

१२२

१२२

१२३.

१२३

१२३

१२५

१२५

१२६

१२६

१२६

१२७

१२८

१२६

( 20200 )

विषयः

हग्गणितप्रभाकाराणां दाक्षमेण पार्वणश्राद्धलोपस्य कल्पनाया श्रपि गणित-

धर्मशास्त्रविरुद्धता

श्रीकरपात्र सायाह्न पार्वणश्राद्धानुष्ठानोक्तेः धर्मशास्त्रबाह्यता सप्तवृद्धिदशक्षयात्मक तिथिमानानां निबन्धवाक्यैः प्रसङ्गतेः प्रदोषताप्रतिपादनम् प्रापाततः सप्तवृद्धि-दशक्षयविरोधितया प्रतीयमानानां श्रीकरपात्रस्त्रामिभि-

रुद्धृतानां निबन्धवाक्यानां सप्तवृद्धि-दशक्षयविरोधितायाः खण्डनम् बाणवृद्धि-रसक्षय विरोधीनि निबन्धग्रन्थवाक्यानि

हक्पक्षानुसारं न हि सर्वा अपि तिथयः सप्तवृद्धा दक्षीणा भवन्ति

हक्पक्षीय तिथीनाम् अल्पतमाधिकतममानानि

हवपक्षीय तिथीनामल्पतममानानि विरलास्वेव स्थितिषु सम्पद्यन्ते

षष्ठोऽध्यायः

(परिशिष्ट रूपः )

पृष्ठाङ्कः

१३०

१३०

१३०

१३१

१३२

१३४

१३७

१३८

कालदिशोः सूक्ष्मशास्त्रवेद्यत्वम्

------

१३६

सूर्य सिद्धान्तीयैः अशुद्धः भगणैः सृष्ट्यादितः साधिता ग्रहाः कथं नाद्यापि

महदन्तरं प्रदर्शयन्ति ?

श्री को. वेंकटसुब्वशास्त्रिभिरुपन्यस्तानां युक्तीनां प्रतिवादः दृक्पक्षीयसूर्याचन्द्रमसोः असामानाधिकरण्यमतनिरास:

दृक्तुल्य- प्राचीनगणितागत ग्रहस्थानभेदकल्पनायाः निमूं लत्वम् श्राकर्षण सिद्धान्तानुसारं भूमेः सूर्यं परितः भ्रमणस्य प्रतिपादनम् तिथेः दृक्कर्मयोग्यस्थलेषु श्रपाठः प्राचार्याणां तिथो दृक्तुल्यगणितप्रयोगे

अनभीप्सां नाख्याति

सूर्यसिद्धान्ते श्राकर्षणसिद्धान्तचर्चा प्रारम्भिकं रूपमेव बिभत

पक्षीय चन्द्रः विक्षेपवृत्तीय- इत्ययुक्तम्

......

१४४

......

१४६

१४७

१४७

१४६

१४६

१४६

'विक्षेपवृत्तीयं चन्द्रं दृक्पक्षपातिनः परिणति-संस्कारेण बलात् क्रान्तिवृत्तीयं

विदधति' - शास्त्रिणामिदं वचः हास्यास्पदम्

१५०

"सायनपद्धत्या साधितेभ्यः हृक्तुल्येभ्यः ग्रहेभ्यः निरयणाः ग्रहाः साध्यन्ते

इति तत्र नक्षत्रव्यत्यासः" इत्यपि श्रयुक्तम्

१५०

चित्रापक्षीया यनांशपक्षेण रोहिणीशकटभेदकाले भेदस्य विमर्शः

१५०

(ravi)

विषयः

चित्रापक्षीयायनाशपक्षीयसूर्येऽद्य १२ कलाव्यत्यासः सूर्य सिद्धान्तीयसौर-

वर्षमानगताशुद्धिजन्यः

नक्षत्र ध्रुत्रकाः कदम्बप्रोतीया प्रपि केषुचन सिद्धान्तग्रन्थेषु लभ्यन्ते श्रीसुन्वशास्त्रिभिः चापीयत्रिकोणमिति सिद्धान्तविरुद्धेन अनुपातेन दृक्तुल्य-

प्राचीनपक्षीय चन्द्रयोरन्तरस्य साधनम्

दृक्तुल्यचन्द्रस्य मध्यमगतिसाधने श्रीसुब्वशास्त्रिणां भ्रान्ता गणितप्रक्रिया श्रीगणपतिदेवशास्त्रिभिः कृता श्रीसुब्वशास्त्रिणां भ्रान्तिपूर्णस्य खगोलीय-

ज्ञानस्य समीक्षा

श्रीराजेश्वरद्राविडशास्त्रिकृतानामाक्षेपाणां समीक्षा-

योगानां दृश्यतायाः प्रतिपादनम्

-

आर्गेनिक कैमिस्ट्री इनार्गेनिक केमिस्ट्रीशब्दयोः यथार्थोऽर्थः गणितपद्धत्या पदार्थस्यापि शक्तिरूपत्वम्

"गणितेन प्रकृतिनियमानां त्रिकालाबाधितः निर्णयः कत्तु न शक्यते इति

संशोधनं न क्रियते " - श्रीद्राविडमहोदयानां अस्या युक्तेः खण्डनम् ग्रहाणां गतेः परिवर्तनशीलत्वे आकर्षण सिद्धान्तीयः तर्कः

हिन्दी भाग

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

व्रतपर्वो की तिथियों में मतभेद और उसका प्रतीकार-

व्रतोत्सव में श्रनेकमत्य के पांच कारण

पञ्चाङ्गीय गणितों में भेद से उत्पन्न अनेकमत्य का प्रतीकार

भूपृष्ठीयभेद से उत्पन्न अनेकमत्य का प्रतीकार

विज्ञानभवन दिल्ली की पंचांगगोष्ठी में पारित प्रस्ताव में दोष

ऋषि-प्राचार्यों के वचनों में भेद से उत्पन्न अनैकमत्य का प्रतीकार सम्प्रदायादि भेद से उत्पन्न प्रनैकमत्य अपरिहार्य है स्थानीय परम्परानों से उत्पन्न श्रनैकमत्य भी अपरिहार्य है

कुम्भपर्व की शास्त्रीय व्यवस्था -

प्रथम मत ( द्वादशवर्षान्तर पक्ष ) द्वितीय मत (गुरुस्थिति पक्ष)

पृष्ठाङ्कः

१५०

१५१

१५१

१५२

१५३

१५४

...

१५५

१५५

१५६

१५६

१५६

१५६

१६३

१६७

१६८

१७२

१७३

------

१७४

१७४

(xxvii)

विषय:

प्रयाग प्रादि कुम्भों के निर्णायक वचन

कुम्भपर्वो के वैकल्पिक निर्णायक वाक्य

द्वादशवर्षान्तरपक्ष मानने पर कुम्भपर्वो का गुरु की राशियों से शास्त्रोक्त

सम्बन्ध टूट जाएगा

जब विगत कुम्भपर्व से किसी स्थानीय कुम्भपर्व के समय १२वें वर्ष गुरु

शास्त्रोक्त राशि से अग्रिम राशि में उपलब्ध हो तो ११वें वर्ष ही कुम्भ मनाया जाए

वर्तमान काल में सभी कुम्भपर्व गुरुस्थित्यनुसार ही मनाए जा रहे हैं,

जिस से गुरुस्थितिपक्ष ही प्रामाणिक सिद्ध होता है

पुराने कुम्भपर्वो के रिकार्डों से भी गुरुस्थितिपक्ष की पुष्टि होती है “देवानां द्वादशाहोभिः..." वाक्य का समन्वय

भ्रामक द्वादशवर्षान्तरपक्ष की उत्पत्ति का कारण

कुम्भ के लिए गुरुस्थिति प्रशस्तिद्योतक नहीं है ११ वें एवं १२वें दोनों वर्ष कुम्भ की स्थिति

-

कुम्भपर्व के विषय में वैकल्पिक वाक्यों का समन्वय हरिद्वारकुम्भ के लिए वैकल्पिक वाक्य क्यों नहीं है ? उज्जैन एवं नासिक के कुम्भपर्वो के पौर्वापर्य में व्यत्यय संसर्पमास की शुद्धता -

संसर्प (क्षयपूर्ववर्त्ती प्रसंक्रान्त) मास को शुद्ध ( त्रिशत्तिध्यात्मक) बतलाने

वाले शास्त्र वाक्य

संसर्प को अधिमास बतलाने वाला एकमात्र वाक्य और उसका प्रतिपादन संसर्पमास की शुद्धता का आलेख द्वारा वैज्ञानिक विवेचन "वृद्धकुमारी वर" न्याय से संसर्प की त्रिशत्तिथ्यात्मकता *क्षय (अंहस्पति) मास के संज्ञाकरण में पूर्तिपक्ष का प्रयोग

श्रीकृष्णम्भट्ट एवं गणेशदेवज्ञ द्वारा व्यवहित संसर्प को भी त्रिशत्तिथ्यात्मक

माना गया है

-----

पृष्ठाङ्कः

१७५

१७६

१७६

१७७

१८०

१८०

१८१

१८२

१८२

१८४

१८४

१८५

१८६

१८६

१६१

...

१३२

१९४

१९४

१६५

काशी की चयाधिमास सभा में क्षय से व्यवहित पूर्ववर्ती संसर्प की शुद्धता

पर किए गए प्रक्षेपों का प्रतिवाद

संसर्प को अधिकमास मानने पर व्रतपर्वों में व्यत्यय तथा माघस्नानादि पर्यो

का लोप

१६५

१६६

*श्री राजेश्वरद्राविड शास्त्री द्वारा दी गई माघस्नानलोप के परिहार की युक्ति द्वारा भी व्यवहितपूर्व संसर्प की अनधिमासता की सिद्धि

१६६

(xxviii)

विषय:

'एकोऽपि द्वयात्मको भवेत्' तथा 'तिथ्यर्धे प्रथमे पूर्वः' प्रादि वाक्यों के

क्षेत्र का निर्धारण

संसर्प से क्षयमासपर्यन्त मासों में 'संक्रान्ति चालन' करना अनिवार्य है क्षयपूर्ववर्त्ती अधिमास प्रत्येक स्थिति में शुद्ध है

पेशवाकालीन पण्डितों द्वारा स्वीकृत व्यवहित संसर्प की अधिकमासता

व्रतोत्सवों में प्रव्यवस्था का कारण है

मिथिला पण्डितसभा दरभंगा द्वारा व्यवहित संसर्प को भी प्राचीन

पृष्ठाङ्कः

१६९

२००

२०२

२०२

परम्परा एवं अनेक निबन्धग्रन्थों के आधार पर त्रिशत्तिथ्यात्मक मानने का निर्णय

२०२

संसर्प एवं क्षयमास तथा तदन्तर्वर्त्ती मासों में घर्मकृत्यों के अनुष्ठान के

निर्णय का सारांश

२०३

परिशिष्ट

ध्रुवाभिमुख तिथि बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी नहीं होती

२०६

दृक्पक्षीय सौरवर्षमान में अस्थिरता के कारण का स्पष्टीकरण

२०७

स्थानभेद से विश्व के विभिन्न देशों में हिन्दुव्रतपर्वो की तारीखों में अन्तर

दिखाने वाला विश्वमानचित्र

२१०

दिल्ली के दो ऐसे विभिन्न भागों को दर्शाने वाला मानचित्र जहाँ सन् १९७७

की तुलासंक्रान्ति का पर्व दो अलग-अलग तारीखों में सिद्धान्ततः घटित हुआ

नक्षत्रों को वर्तमानकालिक दृश्यस्थिति को ही गणना के लिए ज्योतिष में

स्वीकार किया जाता है

अनुक्रमणिका

२११

२१२

२१३

नैवार्षवाक्यान्यपि लेशतोऽपि दृक्सिद्ध-सिद्धान्त-विरोध-वन्ति । एतानि तत्त्वं समुपेक्ष्य कैश्चित् अर्थापितानीतरथा वृथैव ॥

- शक्तिधर।

शास्त्रीयपञ्चांगमीमांसा

प्रथमोऽध्यायः

हग्गणितैक्यापादनायैव सिद्धान्तकाराणां प्रवृत्तिः

हृक्प्रत्यय एव ग्रहमत्यादिज्ञानमूलस्य सिद्धान्त ज्यौतिषस्य प्राधारः, तथापि परम्परावादिनः केचन भारतीयाः पञ्चाङ्गकासः प्रत्यक्षमुपलब्धानां सीपपत्तिकानामपि नूतन-परिणामानामङ्गीकरि महान्तं संकोचमनुभवन्ति इति परमाश्चर्यम् । गणितस्कन्धे उपपत्तिमत एव आगमस्य प्रामाण्यं स्वीकर्तव्यमिति प्रार्षवाक्यान्यपि पदे पदे उद्घोषयन्ति । परम्, अद्यापि वयं तादृशान् नक्षत्रविदः मारते पश्यामः ये उपपसिविरुद्धानपि बहून् सिद्धान्तान् ऋऋषि-मुनिप्रणीत अन्वगता इत्येव श्रात्मसात्- कृत्य तिष्ठन्ति । तेषां उपपत्त्या प्रतिवादं प्रदर्शयतां नव्यविदुषां सिद्धान्तान् अस्पृश्यानिव हेयान् ते मन्यन्ते । दृशा निर्भरं समर्थितान् नव्योच्चतम वैज्ञानिक सिद्धान्तपोषितान् तर्कान् गणितीय- विश्लेषण: अनिराकार्यान् प्रन्यथा व्याख्यातानां प्राचीनाचार्याद्युक्तीनां बलेनैव पराकत्तुं प्रयतमाना एते पूर्णानपि प्राचीन ग्रहमत्यादि- सिद्धान्तान् सर्वथा परिपूर्णान् निर्दिशन्ति । तेषु उपपत्तिप्रान्तान्यपि संशोधनानि विकारकाणीव मन्यमानाश्च तुसुल कोलाहलं रचयन्ति यत् -"नवीनाम् गुरुत्वाकर्षणादि- जन्यान् संस्कारान् भार्षग्रन्थान्तर्गतग्रहगत्यादिषु ददत एते नूतन ज्योतिष सिद्धान्तपक्षपातिनः दूषयन्ति श्रस्माकं ऋषि - दिव्य-ज्ञानोद्भूतान् परमपावनान् शाश्वतान् सिद्धान्ताम्" इति । सुस्पष्टं दृक्प्रत्ययावह- गणितस्वीकाराय उपदिशतां पुराणादिवाक्यानां अन्यथा व्याख्याने भारतीयपुरातनज्योतिषे बद्ध- दृढानुरामेरेत: अझम् बुद्धिव्यायामः क्रियते । प्राचीने स्वज्योतिषसाहित्ये ईष्टशी स्वपनुबद्धा प्रतिमात्रं स्थिता एतेषां श्रन्धश्रद्धा शास्त्रस्यास्य विकासं सत्यं महतु रुणद्धि ।

यदि वयं भारतीय ज्योतिषशास्त्रस्य इतिहासं प्रामूलात् पश्यामः, तदा तत्र निरुपपत्तिकान् स्वपूर्ववर्त्याचार्य प्रतिपादिताम् ' सिद्धान्तान् प्रतिमदत, सम्पत्तिकान् नवान् व उपकुर्वतः ज्योतिष सिद्धान्तप्रणेतृन् प्रतिपदं लभामहे । वेघेन स्वगणितस्य शुद्ध शुद्ध घोः परीक्षणं भारतीय ज्योतिर्विदां एका

२ ]

[ प्रथमोऽध्यायः

विशिष्टा परम्परा प्रतिष्ठत्, यया अद्यभारतीयज्योतिष शास्त्रे विविधान् सिद्धान्तान् वयं प्राप्तुमः । भारतीयज्योतिषशास्त्रस्यैष विकासः प्रस्मत्पूर्वजनक्षत्रविदां एकमात्र मुद्देश्य वेधसिद्धानां सूक्ष्मातिसूक्ष्माणां सिद्धान्तानामुपलब्धि स्फुटं वदति, अन्यथा पूर्ववर्तिनः एकस्य सिद्धान्तस्य विद्यमानतायां नवीनस्य सिद्धान्तान्तरस्य स्थापनायां परवर्तिनः सैद्धान्तिकस्य प्रवृत्तिः श्रप्रयोजनैव प्रभविष्यत् । ज्योतिषग्रन्थेषु निर्दिष्टाः वेघादियन्त्राणां निर्माणविषय: जयपुर काश्यादिषु प्रतिष्ठापिताः प्राचीना वेधशालाश्चापि गणितागत ग्रहस्थित्यादीनां आकाशीयघटनाभिः संवादस्या निवार्यतां शास्त्रेऽस्मिन् प्रमाणयन्ति ।

लगध - पितामह - सूर्यादि प्रणीतेषु भार्षत्वेन प्रख्यातेषु सिद्धान्तेष्वपि बहुत्र ऐक्यमयं नास्ति । एतादृश्यां स्थितौ सर्वेषामेतेषां सिद्धान्तानां प्रार्षत्वे समानेऽपि सूर्यसिद्धान्तः इतरसिद्धान्तापेक्षया प्रामाणिकतरत्वेन स्वीक्रियते, यतो हि सः सिद्धान्तान्तरेभ्यः सूक्ष्मतरां गणनां बिभत । “पञ्च- सिद्धान्तिका " न्तर्गतः प्राचीनः सूर्यसिद्धान्तः वर्तमाने प्रचलितात् सूर्यसिद्धान्तात् किञ्चिद् भिन्नः स्थूलतरश्च, एतेनापि एतत् पुष्यति यत् पञ्चाङ्ग-गणितं दृक्तुल्यं सम्पादयितुं प्रयतमानः मध्यकाल- वत्तिभि: ज्योतिर्विद्भि: प्रार्षत्वेनादृतोऽपि प्राचीनः सूर्यसिद्धान्तः परिवर्तन-संशोधन- विषयतां नीतः इति । मा "वेदाङ्ग ज्योतिष" कालात् अद्यावधि यावन्तोऽपि श्रार्षत्वेन प्रथिताः अन्ये वा सिद्धान्त- करणग्रन्था अरच्यन्त, वेषसिद्ध सूक्ष्मगरिणत प्रतिपादनमेव तत्कतृणां प्रमुख उद्देशः प्रवर्त्तत इति तद्ग्रन्थेषु दृग्विसंवादिनो निरुपपत्तिकस्य परमतस्य उपपत्ति प्रदर्शनपूर्वकेण निरासेन सुव्यक्तमेव । सर्वैरपि एतेः प्राचीन सिद्धान्तादिकारः स्वगणितस्य दृक्तुल्यत्वं प्रतिपदं प्रतिज्ञातम् इति कश्चन उद्धरणंः प्रदर्शयामः-

"वृद्धवसिष्ठ सिद्धान्त" कारः ग्रहसाधनमुपक्रममाणः हक्तुल्यतापादकमात्मनो गणितं ब्रूते-

भगवन्, मृदुचलपाताः किरूपा: कि प्रयोजनं तेषाम् । हृक्तुल्यतां तु याताः कथमिह खचरा भवन्ति संस्पष्टाः ॥

महर्षिवसिष्ठः वसिष्ठ सिद्धान्तस्य प्रणेता स्वीय सिद्धान्तस्य स्वीकारणे प्रकृताग्रहः यं - कमपि पक्षं दृक्सम ग्रहस्थित्यादिकं ददतमेव काले काले तिथ्यादिनिर्णये स्वीकायं प्रतिपादयति-

यस्मिन् पक्षे यत्र काले येन टुग्गणितंक्यकम् । दृश्यते तेन पक्षेण कुर्यात्तिध्याविनिर्णयम् ।।

सूर्यसिद्धान्तकारो ऽपि दृक्तुल्यतां वहन्तीनां ग्रहस्थितीनां साधन एव बद्धावर इदमाह-

पद्यस्यास्य

व्याख्यातवान् ।

सत्तद्गतिवशान्नित्यं यथा दृक्तुल्यतां प्रहाः ।

प्रयान्ति तत् प्रवक्ष्यामि स्फुटीकरणमादरात् ॥

टीकायां रङ्गनाथ: "टुक्तुल्यताम् = वेषितग्रहसमताम् गच्छन्ति" इत्येवं

प्रथमोऽध्यायः ]

[

अयनांशज्ञानाय सूर्यसिद्धान्तकार : वेषमादिदेश-

स्फुटं वतुल्यतां गच्छेदयने विषुवद्वये । प्राक् चक्रं चलितं होने छायार्कात्करणागते ।। अन्तररांशरथावृत्त्य पश्चाच्छेषस्तथाधिके ।

मयाय सूर्यः सिद्धान्तं प्रतिपाद्य सर्वं दृशापि तं प्राकाशे गणितसंवादं दर्शितवानिति सूर्य- सिद्धान्तो ब्रूते -

प्राचार्यः शिष्यबोधायं सवं प्रत्यक्षदशिवान् ।

सूर्य सिद्धान्तीय गणिते दृश्यमानां कालान्तरजन्य' स्थूलतामपवारयितुं सूर्यसिद्धान्ते बीजोप- नयनाध्याय: समावेशितः, येन तद्गणिता ग्रहभोगाः दृक्समत्वं गच्छेयुः । तत्रैतत्पद्यम् -

कालेन टक्समो यः स्यात्ततोबीजक्रियोच्यते । बीजं निःश्शेषसिद्धान्तरहस्यं परमं स्फुटम् ॥ यात्रापाणिग्रहादीनां कार्याणां शुभसिद्धिवम् ।

केवन बीजोपनयनाध्यायं सूर्यसिद्धान्ते प्रक्षिप्तं वदन्ति । सूर्यांशपुरुषेण यन्मयाय उपदिष्टं तदनुसारं तु अध्याय एष निःसंशयं प्रक्षिप्त एव, यतोहि बीजसंस्कार एष न सूर्योपदिष्टं । परं मयासुरेण कालान्तरे अन्तरमुपलभ्य स्वानुभवेनायमत्र निवेशितः ।

सौरभाष्ये नृसिंहोऽपि वर्त्तमाने काले दृक्प्रत्ययजनकस्यैव पक्षस्याङ्गीकाराय प्रेरयति । दृग्विरुद्ध: प्रार्षपक्षोऽपि गणकेनाऽस्वीकर्तव्य इति स तत्र स्पष्टमाह-

"यत्सूक्तं कल्पादिसाधितो भौमः सृष्ट्यादौ सप्तराशितुल्यो भवति, सूर्यादिमतेन शून्यराशिना भाव्यमिति, तत्र कतरेण पक्षेण निर्णयः ? उच्यते, तत्र भवतु योऽपि कोऽपि भौमस्तस्य नास्माक- सुपयोगः; श्रस्माभिः साम्प्रतोपलब्ध्यनुसारेण यः पक्षः सोऽगीकार्यः ।"

प्राचार्यो ब्रह्मगुप्तः दुग्गणितक्यापादनाक्षमे करणे भृशं रुष्टः तत् ( करणं) पादतुल्यं जानानः तत् पादेन स्प्रष्टु

 ं अपि नेहते-

प्रतिदिवस विसंवादात् तिथिकरणर्क्ष विवसमासानाम् ।

ग्रहण- ग्रहयोगाविषु पावं पावेन कः स्पृशति ॥

प्राचार्यों भास्करः सर्वेषां धार्मिककृत्यानां सम्पादने मुहूर्त्तेषु जातकादी च दृग्गणितस्यैव

प्रयोगं सम्मनुते -

.

'

‡ ]

यात्राविवाहोत्सवजातकावी

स्यात्

लेते: स्फुटेरेव

[ प्रथमोऽध्यायः

फलस्फुटत्वम् ।

या ॥

प्रोच्यते तेन नभश्चराणाम् स्फुटक्रिया वृग्गणितैक्य

प्राचार्य केशवः ( ग्रहलाघवकत्तु : श्रीगणेशदेवशस्य पिता) प्रहनक्षत्रयोगादिभिः सम्परीक्ष्य अपेक्षायां सत्यां ब्रह्म-सूर्यादिनिर्दिष्टग्रहभगणकातादीनां संशोधनं 'ग्रहकौतुके' ग्राह-

"ब्रह्माद्येष्वपि भगणानां सावनावीनां च बह्नन्तरं दृश्यते । एवं बहुकाले बह्वन्तरं भवत्येव । ... ...... एवं बह्नन्तरे भविष्ये सुगणक: नक्षत्रयोगोवयास्तादिभिः वर्तमानघटनामवलोक्य न्यूनाधिक- भगणाग्रहगणितानि कार्याणि ।"

प्राचार्यगणेशदैवज्ञोऽपि दृक्तमत्वावहसूर्य चन्द्रादिभिः साधितरैव तिथ्यादिभिः पर्वोत्सवादिः धार्मिक क्रियाकलापः अनुष्ठेय इति स्वकरणस्यादी दिशति-

सोरोऽकॉपि विषूच्यमङ्कलिकोनान्जो विधुस्त्वायंजो ऽसृग्राह च कर्ज ज्ञकेन्द्रकमथायें सेषुभागः शनिः । शौत्र केन्द्रमजायंमध्यगमितीने यान्ति

सिद्ध स्तैरिह

पर्वधर्मनयसत्कार्यादिकं

पद्यस्यास्य व्याख्याने श्रीमल्लारिः लिखति-

दृक्तुल्यताम्

चाचरेत् ॥

"यस्मि यस्मिन् कालेयद् यद् वृगुगणिर्तक्यकृत् तवेब प्राह्यं घटमानत्वात् । "

अन्यत्रापि श्रीमल्लारिणा काले काले नलिकादिभिः यन्त्रः ग्रहान् विध्वा अन्तराणि च लक्षयित्वा नवीनकरणरचनायें नक्षत्रविद उपदिश्यन्ते -

सा (गति) दुःसाधा सूक्ष्मायां विकलाकोट्यंशादीनामलक्ष्यत्वात् । सा स्थूला जाता, संवाङ्गीकृता । एवं कियत्यपिकाले जाते वसिष्ठादिभिविलोक्यमाने गतेरन्तरं दृष्टस्। एवमन्यैरपि । .. अस्मिन् काले एते दुग्गोचराः । एवमप्रऽपि भविष्यन्महागणकै नै लिकाविबन्धनादिना ग्रहवेषं कृत्वा धन्तराणि लक्षयित्वा ग्रहकरणानि कार्याणि । "

बृहत्तिविचिन्तामसो माचार्य श्रीगणेशदेवज्ञः प्रहृनक्षत्रयुत्या चन्द्रे मन्तरं परिलक्ष्य उपपत्ति- विमर्शं स्वकृतिगताया अशुद्धेः स्थूलताया वा अपाकरणाय गणकान् उपदिशति-

कथमपि यदिदं का हल स्वाद मुहरपि परिलक्ष्येन्युपहासयोगम् ।

सदमलगुस्तुल्या

प्रकाश: कथितदुपपरवा

शुद्धिके

प्रचाल्ये ॥

इत्येवं निखिमेष्यपि मार्थेषु पोरुषेषु च सिद्धान्तकरणादिग्रन्थेषु प्राकाशीयघटनाभिः परिपूर्ण संवादं धारयत् ग्रहगत्यादिकं एवावलंब्य धर्म-कर्मनिर्णयाय सुस्पष्टं प्रादिशन्ति प्रसंख्यानि वचसि

प्रथमोऽध्यायः ]

[

लभ्यन्ते । परम् प्रत्यक्षेऽपि सन्दिहानाः, उपपत्तेः वारितात्मबुद्धयः, दुग्गणितक्याय कण्ठविदारं ऊर्ध्वबाहु घोषयतां ज्योतिषसाहित्यकाराणां निःसंदिग्धानि वचांसि भुत्योः प्रददतः एते केचन ज्योतिषिकाः धर्मकृत्येषु सूर्यसिद्धान्तप्रतिपादितामेव गणनां स्वीकाय साधयितुं खगोलादिसिद्धान्त- विरुद्धान् भृशं प्रत्यक्षाप्रलापिनः तर्कान् उपस्थापयन्ति ये प्रत्राये विदुषां मनोविनोदाय सप्रतिवादं विन्यस्यन्ते । पश्यन्तु विपश्चितः - भाग मैकप्राणाः एते के स्तरमधिष्ठाय वितर्कयन्त इति ।

हग्गणितविधायकवचनानां विषयविशेषेण व्यवस्थिति: अशास्त्रीया

"यात्राविवाहोत्सब जातका दो खेटः स्फुटेरेब फलस्फुटत्वम् । स्यात् प्रोच्यते तेन नभश्चराण स्फुटक्रिया दृग्गणितैक्यकृद या ॥" - भास्कराचार्यस्यैतेन वचसा यात्रा - विवाहोत्सव जातकादिविशेष- विषयेष्येव दुग्गणितंक्यकृत् स्फुटक्रिया ग्राह्मा, मतु धर्मशास्त्रोपयोगितिथ्यानयने” – इति यदुच्यते तदसङ्गतम् । यतोहि सूर्यसिद्धान्तादिकारैः सर्वः-

"तत्तद्गतिवशान्नित्यं यथा दृक्तुत्यतां ग्रहाः ।

प्रयान्ति तत्प्रवक्ष्यामि स्फुटीकरणमादरात् ॥ "

इत्यादिभि: वाक्यैः दृक्तुल्यसूर्य चन्द्रादिग्रहसाधनं प्रतिज्ञाय साधिताम्यां सूर्यचन्द्राभ्यामेव तिथिनक्षत्रयोगाः साधिताः । वसिष्ठोऽपि स्फुटमाह तिथ्यादिनिर्णये दृक्तुल्यपक्षाङ्गीकाराय-

I

यस्मिन् पक्षे यत्र काले येन हुग्गणितैक्यकम् ।

दृश्यते तेन पक्षेण कुर्यात्तिध्यादिनिर्णयम् ।।

किञ्च ब्रह्मसिद्धान्तेऽपि सूर्यचन्द्रयोबिम्बमध्यं तिथ्यादिप्रबोधकमुक्तम्-

विम्बमध्यं प्रहस्यास्ति यत्र तत्र स्थितश्च सः । तिथि-नक्षत्र योगा देबिम्बमध्यं

प्रबोधकम् ।।

तिथ्यादेः दृक्तुल्यतायामनमीष्टायां सूर्याचन्द्रमसोबिम्बकेन्द्राभ्यां तस्य प्रबोधकत्वोक्तिः अर्थहीनैव स्यात्, बिम्बस्य नभसि साक्षात् दृष्टेः विषयत्वात् ।

श्रीगणेशदेवशोऽपि दृक्समत्वं व्रजद्भिः

साग्रह:-

इतीने

प्रहस्थित्यादिभिरेव पर्व-धर्म- नयसत्कार्यनिर्णये

मान्ति वृक्तुख्यताम् ।

सिद्धं स्वंरिह पर्वधर्मनयसत्कार्याविकं त्वादिशेत् ।।

६]

[ प्रथमोऽध्यायः

बृहत्तिथिचिन्तामणावपि स एव काले काले नक्षत्रयुत्यादिभिः सुपरीक्षितदृवसमत्वाभ्यां सूर्यचन्द्राभ्याम् एवं तिथि साधनं निर्दिशति ।

1

नात्र वक्तक्यम्— 'दृक्समत्वम्' पत्र सर्वत्र सांकेतिकम् (अवास्तविकम) इति । याभ्यां सूर्य-चन्द्राभ्यामेतेः प्राचार्यैः ऋषिभिः च तिथ्यादि साध्यते, ताभ्यामेव ग्रहण युत्यादिः प्रपि-इति दृक्समत्वस्य भावास्तविकत्वं तेः स्वयमेव निरस्यते ।

यदि पुनरपि भवतां सिद्धान्तकारादिभिः प्रयुक्तस्य दृक्तुल्यत्वस्य भावास्तविकत्वं स्वीक्रियते, तदा "यात्राविवाहोत्सव जातका दो खेटः स्फुटैरेव फलस्फुटत्वम् । स्यात्प्राच्यते तेन नभश्वराणां स्फुटक्रिया दृग्गणितैक्यकृद् या ।।" इत्यत्र भास्करेणः प्रयुक्तस्य 'दृग्गणितक्य' शब्दस्यापि सांकेतिकत्व - स्वीकार : भवतां गले पतिष्यति । किंच नक्षत्रमुत्यादिभिः चन्द्रस्य दृक्तुल्यतां सम्परीक्ष्य तेनैव.. तिथ्यादि साधनं वदता गणेशदेवज्ञेन बृहत्तिथिचिन्तामणी दृक्समत्वशब्दस्य सांकेतिकोऽर्थः भवद- भिमतः सुतरां स्फुटं पराकृतस्तिष्ठति । तिथिचिन्तामणेरन्ते निहितेन श्रधस्तात्प्रदत्तेन पद्येन तु गणेश.. दैवज्ञः ग्रहणादी दृक्समत्वदायिभ्यामेव सूर्यचन्द्राभ्यां साधितां तिथि धर्मनिर्णयविधौ सुव्यक्तं प्राह्या- मवोचत्-

सौरोऽर्कोऽपि विधूच्चमङ्कलिकोनान्जो विधुस्त्वायंज, स्तेभ्यः स्याद्ग्रहणादि दृक्सममियं प्रोक्ता मया सा तिथिः । ग्राह्या मङ्गलधर्मनिर्णयविधा वेषा यतो दक्समा- थापेक्षा यदि चालितोपकरणैस्तत्पक्षजा स्यात्तिथिः ।

यदि भास्करोक्तस्य दृग्गणितैक्यशब्दस्य प्रर्थः " आकाश घटनया संवादः" भवद्भिः गृह्यते तदा सूर्य वसिष्ठादिप्रयुक्तानामपि दृक्तुल्यदृक्समादिशब्दानामप्येष एवार्थः गृहीतो भविष्यति । तथा गृहोते चार्थे सर्वेः एतैः ग्रन्थः प्रतिपादितानां तिथ्यादीनां यात्रा - विवाहजातक' दिष्वेव प्रयुक्तिः भवन्मते कर्त्तव्या प्रापतिष्यति, धर्मकर्मसु च तेषां प्रयोगः अशास्त्रीयो भवेत् । तथा सति भवद्भिः धर्मकर्मसु प्रयोज्यत्वेन समर्थितः सूर्य सिद्धान्तोऽपि तिथ्यादिनिर्णये तत्र अग्राह्यः स्थास्यति ।

अपि च वराहपुराणे चातुर्मासकल्पोक्ते (तृतीयाध्याये ) भगवान् वेदव्यासोऽपि येन पक्षेण साधितानि ग्रहणोदयास्त चन्द्रदर्शनादीनि दृशा संवदन्ति तेनैव पक्षेण साधितां तिथिमनुसृत्य व्रतानु- ष्ठानं फलदं वदति-

यस्मिन् देशे यत्र काले यद्यत् सिद्धान्तमार्गतः । उदयास्तं ग्रहाणां स्यात् ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः ॥ विधोविलोकनं यापि

भवेत्तत्पक्षमाश्रितः ।

- इष्टकाले स्फुटौ कृत्वा चन्द्रसूर्यो प्रयत्नतः ॥ तिथिमासाद्य कुर्वीत नान्यथा तु कथञ्चते ।

प्रथमोऽध्यायः ]

[

प्रमादात्मत्सरास्लोभाव भयाद्वा लज्जयाथवा ।

यो व्रतं मेऽन्यथा कुर्यात् मम द्रोही न संशयः ।।

इत्थं केवलैः दृक्तुल्यैः तिथ्यादिभिरेव धर्म कर्म सम्पादनाय दृढमाग्रहं प्रदर्शयत्सु संख्यातीतेषु प्रत्यर्थं स्फुटार्थेषु प्रानार्षेषु वाक्येषु सत्स्वपि किमति भवतां प्रन्यादृश एवात्राग्रह: - दृक्तुल्यता- प्रयोगो यात्राविवाहजातकादिष्वेवाभिप्रेतो न धर्मकर्मसु इति ।

-

"यात्राविवाहोत्सवजातकावौ " इति भास्करोक्त्या भवतामियं बुद्धिरिति चेत्, न । भास्करोक्तेरस्या वास्तवोऽर्थो भवता नावबुद्धः । दृग्गणिर्तक्यकृता स्फुटक्रियया साघितं तिथ्यादिभिः ग्रहैश्च यात्रा - विवाहादिमुहूर्ताश्चेत् अनुष्ठीयेरन् जातकफलादेशश्च क्रियेत, तदा ते यथोक्तशास्त्रफलदा भवन्ति नान्यथा — इत्येवं भास्करः दृष्टफलेषु यात्रादिषु दृग्गणितैक्यसंवादशालिन्या ग्रहस्फुट - क्रियाया: शास्त्रप्रतिपादितफलदत्वं प्रदर्शयन् धर्मकृत्येषु श्रपि तस्याः प्रयोगं अदृष्टफलदं प्रकारान्त- रेण प्रतिपादयति । दृक्समं तिथ्यादिभिः ग्रहभोगंश्व यात्राविवाहादिषु यथाशास्त्रनिर्दिष्ट फल प्राप्ति- दर्शनात् तैरेव धर्मकर्मसु प्रदृष्टफलप्राप्तिः भास्करेणानुमीयते । दृक्सम ग्रहस्पष्टीकरणं प्रतिजानानः भास्कर: स्वसिद्धान्तशिरोमणिप्रतिपादितं तिथ्यादिकं यात्राविवाहजातकादिफलावबोधायैव निर्दिशति — इत्यपि न सङ्गतम् । यतो हि तेनं स्वग्रन्थमुख एव ज्यौतिषाध्ययनप्रयोजनं निर्दिशता ज्योतिषस्य यज्ञीयकाल - प्रतिपादकत्वं सुव्यक्तमुक्तम् -

वेदास्तावद् यज्ञकर्म प्रवृत्ता पज्ञाः प्रोक्तास्ते तु कालाश्रयेण ।

शास्त्रादस्मात् कालबोधो यतः स्याद् वेदाङ्गत्वं ज्योतिषस्योक्तमस्मात् ।।

किञ्च यात्राविवाहजातकादी दृक्तुल्यप्रक्रियया साधितं तिथ्यादिकं प्रयोज्यम्, धर्मकर्मसु च अन्यत् (सूर्यसिद्धान्तादिप्रतिपादितम् ) इति चेत् वादिपरितोषन्यायेन मन्येत तदा पञ्चाङ्गषु द्विविधं तिथिग्रहभोगादिकं प्रपेक्ष्येत । परं न तथा सौरपक्षीयेषु पंचांगेषु अपि क्वचनापि पश्यामः । यात्राविवाहजातकादिषु व्रतपर्वनिर्णये च प्रभिन्नमेव तिथ्यादिमानं ज्योतिषिकैः सुदीर्घपरम्परया प्रयुज्यमानं दृश्यते ।

एतं प्रमाणः भवता कल्पिता दृग्गणिर्तक्यकृतः स्फुटग्रहभोगस्य यात्रादिष्वेव प्रयोज्यता निर्मूला सिद्धयति ।

सौरपच गणितं श्रदृक्संवादि- इति सर्वत्र त्याज्यमेव तत्

.

"यस्मिन् पक्षे यत्र काले" इत्येवं वसिष्ठेन, "यस्मिन् देशे यवा काले यद् यत् सिद्धान्त- मार्गतः ।........." इत्येवं च भगवता वेदव्यासेन वराहपुराणे सुस्पष्टं दृक्प्रत्ययदेनैव पक्षेण तिथ्यादि-

१. अत्र आदिशब्देन महणमहोदयास्त युति - चन्द्रदर्शन- गोन्नतवोऽपि गृझन्ते । एतद्विषयो विमर्शः परस्तात् प्रवत्र्त्यते ।

६ ]

[ प्रथमोऽध्यायः

साधनाय उपदेशस्य दर्शनात् अडवप्रत्ययवं सूर्य सिद्धान्तीयं तिथ्यादिगणितं अपरिग्राह्यमेव सिद्धयति । सूर्यसिद्धान्तीयपक्षेणैव तिम्पादिसाधनं चेद्वसिष्ठ - व्यासमोरमीष्टममविष्यत् तदा तो येन केनापि ट्रक्संवादशीलेन पक्षेण तिथ्यादिनिर्णयमनुक्त्वा "सूर्यसिद्धान्त पक्षेण कुर्यात् तिथ्यादिनिर्णयम्” – इत्येवं साक्षात् अवदिष्यताम् । सूर्यसिद्धान्तपक्षस्य ग्राह्यताये साक्षात् धनुक्तिः दृक्संवादशालिनः यस्य कस्यापि पक्षस्य च ग्राह्यताये एतयोः प्रादेश: सौरपक्षस्य तिथ्यादिनिर्णये अग्राह्यतां सुस्फुटं प्रतिपादयति 1

न च-

सौरोपनिषदेवाद्य कल्पे त्वस्मिन् सनातनी । यमादित्यः स्वयं प्राह मयाय परिपृच्छते ||

कालज्ञानं तु तत्सिद्ध ं विशुद्ध नान्यदुच्यते । तद्विरुद्धं तु यत्सर्वमपरिग्राह्यमेव तत्

स्कान्दे व्यासस्योक्तिरेषा मस्मिन् कल्पे सौरपक्षमेव ग्राह्यं वदति - इति वक्तव्यम् । तथा सनि पूर्वोक्तेन वेदव्यासस्यैव वचमेन दृक्तुल्यगणितस्वीका रोपदेशकेनास्य विरोधः सम्पद्येत । प्रतः स्कान्दीयस्यास्य वचसो नास्ति भवदभिप्रेतोऽथ वास्तव: । सूर्य सिद्धान्तप्रतिपादितमूल सिद्धान्तानुसारं कंदम्बप्रोतवृत्तीया एव ग्रहमोगा ग्राह्याः नतु ध्रुवप्रोतवृत्तीयाः; निरयणैव गणना स्थिरारम्भबिन्दु- सम्बद्धा स्वीकार्या न तु चलारम्भबिन्दुवसन्तसम्पातसम्बद्धा ( यथा वसिष्ठादिना सूर्यादिसंक्रान्ति- निर्धारणे स्वीकृता); चत्रादिमास निर्णय: सूर्याचन्द्रमसोः बिम्बकेन्द्रमधिकृत्यैव कार्य:, नतु ब्रह्म- सिद्धान्तवत् इनमण्डलान्तमधिकृत्यः भूगर्भीयैव ग्रहस्थितिः सर्वत्र प्रयोज्या, न भूपृष्ठीया - इत्यादिरूप एव स्कान्दोक्तस्यास्यामिप्रायो नाऽन्यः । भवदुक्तार्थस्वीकारे तु वसिष्ठादिभिः ऋषिभिः गणेशदेवज्ञा- दिभिरन्यैवाश्च समर्थितस्य दृक्तुल्यपक्षस्य ग्रहणाय कृतं । प्रादेश-वाक्यैः विरोधोऽस्य वारयितुं न शुभयेत । श्रस्मदुक्तेनोपर्युक्तेनार्थेन तु सः वार्यते । एतानि सर्वाण्यपि वाक्यानि च सावकाशानि भवन्ति 1

किञ्च सूर्यसिद्धान्तपक्षः परस्परवापि न सर्वत्र अनुगम्यमानः । राजस्थान-मध्यप्रदेशादिषुः प्रदेशेषु ब्रह्मपक्षीयगणनायाः बाहुल्येनाद्यापि प्रचारः । नृसिंहपारिजाते पैत्र्यकर्म - व्रतयज्ञदीक्षा-विष्णु- धर्मकर्मानुष्ठानाय क्रमशः ब्राह्म-सौरायं पक्षीयगणनानां अनुगमनपरम्पराया व्यासादिप्रतिपादिताया निर्देश:-

पंत्र्यादिकार्याणि च ब्रह्मपक्षे सौरेण कुर्याद् व्रतयज्ञदीक्षाम् । श्रार्येण विष्णुव्रतधर्मकादि प्रोक्त तथा व्यासवसिष्ठसुल्यैः ॥ इति ।

तिथिनिणर्यादिष्वपि विभिन्नपक्षाणां विभिन्नधर्मकृत्यविषयत्वं प्रतिपादितं पश्यामः ।

प्रचि सूर्यसिद्धान्तः प्रमायाः पूर्वोत्तराधेयोः करणे क्रमशः नाग-चतुष्पदे निर्दिशति, परं प्रद्यत्वे 'पञ्चाङ्गकाराः परम्परया (ब्रह्मसिद्धान्तानुसार) चतुष्पद-नागे निदिशन्तिः।

प्रथमोऽध्यायः ]

ite

पुनश्च सूर्यसिद्धान्तीय सूर्य चन्द्रयोः बाणवृद्धिरसक्षयाविरोधेन बीजसंस्कारी बहुभिरनुमोदितः, यो भवद्भिरपि अनुमतः । एतेनापि 'सूर्यसिद्धान्तीयतिध्यादिकं परिदमज्य दृक्तुल्यं तिष्यादिक-: मेव ग्राह्यमिति सिद्धान्तं सौरपक्षपातिभिरपि स्वीकृतं पश्यामः । तिथ्यादीनां दृवसंवाद- सम्पादन प्रयास एव चरबीजसंस्कारस्य प्रयोजनं नान्यत् । यद्यस्य दृक्संवादापादनं न प्रयोजनं तदा प्रयोजनान्तरं वदन्तु भवन्तः । बाणवृद्धिरसक्षयाविरोधेन बौजसंस्कृतायाः तिथेः प्रारम्भ समाप्ति- कालो सूर्य सिद्धान्तीय तिथेः प्रारम्भ समाप्तिकालाभ्यां भिन्नो बहुत्र भविष्यत एव येन बहुत्र व्रत-पर्व श्राद्धादीनामनुष्ठाने वैमत्यं उदेष्यतीति परस्ताद् वक्ष्यामः । बीजसंस्कृत- बाणवृद्धि - रसक्षया- विरोधिन्याः सूर्यसिद्धान्तीयतिथेः भित्रायाः तिथेः स्वीकारं मन्यमानः भवद्भिः एभिः श्राचार्यश्च प्रमाणितं यत्-सौरोपनिषदेवाद्य कल्पे त्वस्मिन् समातनी... इत्यस्य वेदव्यासीयवाक्यस्या- स्मदुक्तः उपरि चर्चित एवार्थो युक्तः, भवत्प्रतिपादितेनार्थेन तु चरबीजसंस्कृतायाः तिथेः । ग्राह्यत्वं नोपपद्यते, सूर्य सिद्धान्तीय तिथेः भिन्ना हि सा । 'बीजसंस्कृतायाः बाणवृद्धि · रसक्षया विरोधिम्याः तिथेः यावत् दृक्संवादित्वं तावदेव धर्मशास्त्रानुरोधेनास्माकमभिप्रेतम्, अन्यथा सप्तवृद्धि - दर्शक्षयानुसारिण्यां तस्यां सर्वथा दृक्संवादिन्यामपि धर्मशास्त्रोक्तप्रतिपादनदिशा बहुत्र व्रत-पर्व- श्राद्धादिनोपप्रसङ्गः स्यात्' - इत्यपि न वक्तव्यम् । सप्तवृद्धि-दशक्षय-पक्षेऽपि व्रत-पर्व श्राद्धा दिलीप- प्रसङ्गो नोत्पद्यते इति सप्रमाणं पञ्चमाध्याये प्रतिपादयिष्यामः ।

"

एभिः प्रमाणैरपि सूर्य सिद्धान्तपक्षस्य धर्मकर्मस्वपि प्रामाणिकतायाः स्वीकारे शैथिल्यं नक्षत्र- विदां सुस्पष्टं व्यज्यते ।

तथा च यदि मवदुक्तमनुसृत्य श्रस्मिन् कल्पे सूर्य सिद्धान्तसाधिताभ्यां सूर्यचन्द्राभ्यां तिथ्यादि- साधनं वादिपरितोषन्यायेनाभ्युपगम्येत, तदा प्रचलितस्य सूर्यसिद्धान्तस्य पञ्चसिद्धान्तिकान्तर्गतस्य सूर्यसिद्धान्तस्व वा प्रामणिकत्वमत्र मन्तव्यमित्यपि श्रमिश्चयः । पञ्च सिद्धान्तिकान्तगतः सूर्य- सिद्धान्त: श्राभ्यन्तरः इतरश्च प्रमाणः सर्वैरपि ऐतिहासिकैः ऐकमत्येन प्रचलित-सूर्यसिद्धान्तात् पुरातन इति मिर्णीतम्ः । परमर्षाचीन एव सूर्यसिद्धान्तः प्रद्यत्वे गणकः प्रामाणिकत्वेनोररी क्रियते, प्राचीना सूक्ष्मतरी हि सः । निःसंशयं प्राचीनः सूर्यसिद्धान्तः परंवतिभिः गणके: दृवसंवादाय प्रयतमानः संशोषितः । एतेनापि प्रेमीयते-नात्वे प्रामाणिकता निहिता, सूक्ष्मतायामेव सा तिष्ठति, इति ।

ब्रह्मादिसिद्धान्तानां कल्पान्तरप्रयोज्यतायाः कल्पना तु तपस्थानकुण्ठितम तित्वमेव भवतामाख्याति । सिद्धान्तानामेषां वर्तमाने कालेऽपि प्रयोगपरम्परा पूर्वमस्माभिः प्रदर्शिता एव

यथा ग्रहणादो दृक्तुल्यसूर्यचन्द्रादिप्रयोगः शास्त्रसम्मतस्तथैव तिष्यादिष्वपि

यदुच्यते ग्रहण- ग्रहयुति-चन्द्रदर्शन शृङ्गोन्नत्यादिषु दृश्येषु विषयेषु दृक्तुल्या गणना प्रयोज्या, तिथ्यादिषु में सूर्य सिद्धान्तीमा - इति, तदपि अशास्त्रीयम्, व्यासीयवाक्ये ( 'सौरोपनिषदेवाद्ये...... इस्यस्मिन्)

वृक्तुत्य सौरपक्षयोः एतादृशस्य विषय विभागस्यादर्शनात् । यदि व्यासवाक्यमेतद्

१०]

[ प्रथमोऽध्यायः

वाच्यार्थतयैव गृह्यते, तदा तु ग्रहणमहोदयास्त युत्यादिसाधनायापि सौरगणितं ग्राह्यं भविष्यति, निःशेषतया सौरपक्षस्यात्र स्वीकार्यत्वेनोक्तेः ।

न च-

वृषिसद्धखेटग्रहसाधितासु कुर्वन्ति केचित्तिथिषु प्रमादात् । श्राद्धादिकं तपितृशापतस्ते पुण्यक्षयं दुर्गतिमाप्नुवन्ति ॥ तथापि सन्तो बहवोऽत्र धार्मिका: पुरातनाचारमथाजहन्तः । सूर्या शनोक्लाजितकाल एव कर्माणि कुर्वन्ति सुखं लभन्ते ॥

इत्यादिभिः व्यासाद्युक्तिभिः दृक्तुल्यायाः तिथेः वयंत्वं धर्मकर्मसु वाच्यम् दृक्सिद्धशब्दस्यात्र भूपृष्ठदृश्यपरकत्वात् । एषु वाक्येषु दृक्सिद्धतिथि: लम्बनसंस्कृतायाः (भूपृष्ठदृश्यायाः) तिथे: वाचिका- इति अस्माभिरग्रे द्वितीयाध्याये सविस्तरं विश्लेषितम् । “सूर्याशजोक्काजित काले" इत्यस्य "सूर्यांश- जोक्लवत् भजते = साषितं, काले = भूमध्यदृश्यतिथिकाले" इत्येष प्रर्थः सुस्फुट: । अन्यथार्थे गृहीते तु " यस्मिन् देशे यत्र काले ।" इति भगवतो व्यासस्य " यस्मिन् पक्षे यत्र काले ... इति वसिष्ठस्य च वाक्येनास्य विरोधः प्रपद्येत । किञ्च सूर्यादिभिः तिथि-नक्षत्र योग ग्रहण- ग्रहयुति- चन्द्रशृङ्गोन्नत्यादिसाधने सर्वत्रापि निर्विशेषं साधितानां सूर्य-चन्द्रादीनां प्रयोगस्योपलम्भात् सूर्यांश- जस्य तिथिः दृक्तुल्यैव इष्टा सिद्धयति ।

सर्वेष्वपि प्रार्षानार्षेषु सिद्धान्तकरणादिग्रन्थेषु याभ्यां सूर्यचन्द्राभ्यां तिथिनक्षत्रयोगाः : साध्यन्ते, ताभ्यामेव ग्रहणग्रहोदयास्तयुत्यादिकमपि । याभ्यां सूर्यचन्द्रभोगाम्यां भूमध्यदृश्या स्तिथयः ऋषिभिः माचायच साधिताः, ताभ्यामेव ग्रहणोपयुक्तो भूपृष्ठीयो लम्बन संस्कृती दर्श-पूर्णिमाविराम- कालो साध्येते, नहि तत्र सूर्याचन्द्रमसो: संस्कारविशेषो दीयते । किञ्च ये सूर्य-चन्द्रगती तिथ्यादि- साधने प्रयुज्येते, ते एव ग्रहणादिप्रकरणेषु सूर्यचन्द्रबिम्बादिसाधनेऽपि । एतैः प्रमाणः सूर्यादीनां दृग्गणितैक्यावहाम्यामेव सूर्यचन्द्राभ्यां तिथ्यादिसाधनाभिलाषः निःसन्देहं उच्यते । " यस्मिन् देशे यत्र काले ........." इति व्यासोक्तेनापि ग्रहण- चन्द्रदर्शनादिषु प्रयुज्यमानाभ्यामेव सूर्यचन्द्राभ्यां तिथिसाधनं पोष्यते । श्रत: ग्रहणादौ दृक्तुल्यं इतरत्र (तिथ्यादिषु च सौरपक्षीयं सूर्य-चन्द्रभोगादि ग्राह्यमिति भवतां घोष: निर्मूल एव सिध्यति । ग्रहणादि दृक्तुल्यसूर्यचन्द्राभ्यां साध्यम् - इति भवतामाग्रहश्चेत्-तिथ्यादि प्रपि ताभ्यामेव साध्यमापतति । यदि वा तिथ्यादिकं सूर्यसिद्धान्त- पक्षीयाभ्यां सूर्य चन्द्राभ्यां साध्यम् - इति भवतामा ग्रहस्तदा ग्रहणादिकमपि ताभ्यामेव साध्यं भविष्यति — सूर्य सिद्धान्तकारेणापि उभयत्र (तिथ्यादिषु ग्रहणादिषु च ) एकप्रकारकयोरेव सूर्य- चंन्द्रभोगयोः प्रयोगात्, "संनियोगसृष्टानां सहैव प्रवृत्तिः सहैव निवृत्तिः" इति न्यायाच्च ।

किञ्च " 'दृष्ट्वोपरागं स्नायात्" 'चन्द्रमुदितं दृष्ट्वा पारणां कुर्यात् इत्यादिभिरागम- वाक्यैः ग्रहणादिषु दृक्तुल्यपक्षस्यैवाङ्गीकाराय यथा बाघिता वयम् न तथा तिथ्यादिषु" - इत्यपि

प्रथमोऽध्यायः ]

[ ११

प्रविचारितोक्तम् तिय्यादीनां समाप्तिकालादिकं प्राकाशे वेधेन दृष्ट्वा पारणादिकचरणस्य सवथा अव्यावहारिकत्वात् । वेधस्तु प्रौढसिद्धान्तखगोल- यन्त्रप्रयोग ज्ञानापेक्षी न सर्वधार्मिकजन - सुकर इति परमकारुणिकैः व्यवहारविद्भिः वसिष्ठादिभिः हग्गणितैक्यकृत्प्रक्रियाभारः सर्वोऽपि सिद्धान्तग्रन्थकारेष्वेवारोपितः - "यस्मिन् पक्षे यत्र काले" इत्यादिभिर्वचोभिः |

ग्रहगत्यादिकं याथातथ्येन मानवमांसचक्षुर्ब्राह्य' न इत्यागमो यथार्थः

न च-

नंव शक्य: प्रसंख्यातु याथातथ्येन केनचित् ।

गतागतं मनुष्येण ज्योतिषां मांसचक्षुषा ॥

इति मत्स्यपुराणोक्तिमवलम्ब्य नव्यानां दृग्गणितक्यापादनप्रयासस्य वैयथ्यमाशङ्कयम् । मत्स्यपुराणस्यैतस्य वचसो भावो भवद्भिः सत्यं नावबुद्ध: । 'ग्रहाणां गतागतं ( गतिस्थित्यादिकं ) मांसचक्षुषा ( केवलया यन्त्रादिसाहाय्यशून्यया दृशा, करणेन), केनचित् ( कुशलेनापि नक्षत्रविदा) मनुष्येण, याथातथ्येन ( सूक्ष्मतया ), प्रसख्यातु (गणयितु ं ), न शक्यते " - इत्येष प्रस्य पुराणोक्तस्य व्यक्तोऽर्थः । कदम्बप्रोतीयः ध्रुवप्रोतीयो वा ग्रहभोगः, ग्रहाणां क्रान्तिशरादिकं, तिथ्यादीनां समाप्त्यादि- कालाश्च वेघे परमकुशलेन सिद्धान्त- पारङ्गतेनापि गणकेन यन्त्रादिसाहाय्यशून्येन चक्षुषैव नभसि दृष्ट्वा यथार्थतया निर्धारयितुं न शक्यन्ते इत्येव पुराणस्याशयः, य: सुस्पष्टोऽपि स्थूलपक्षाग्रह- ग्रहिलानां पूर्वाग्रहाक्रान्तां बुद्धि नारूढः । अत्र " याथातथ्येन" "प्रसंख्यातुम्' इति पदद्वयं विशेषेणा- वधानार्हम् । नभसि ग्रहादिकं मांसचक्षुषा विलोकयन् कश्चन दक्षो नक्षत्रविद् प्रासन्नमानानि ग्रह- स्थित्यादिकस्य कामं जानीयात् परम् याथातथ्येन प्राविकलं आपलं तत् सः गणयितु ं न शक्नुयात्- इत्येवं भगोलादियन्त्रविरहितया दृशा ग्रहस्थित्यादिनिर्णयं नितरां स्थूलं भ्रामकं च प्रतिपादयन् पुराणकर्त्ता श्रीव्यासः यन्त्र लेख्योपपत्ति-गणितादिप्रयोगाय प्रवर्त्तयते गणकान् । एतदेव निम्नाङ्कितै- र्वाक्यैः समर्थ्यते-

एकरूपप्रधानस्य

परिणामोऽयमद्भुतः ।

नैष शक्यः परिज्ञातुं याथातथ्येन केनचित् ।।

गतागतं मनष्येण

श्रागमादनुमानाच्च

ज्योतिषां मांसचक्षुषा ।

प्रत्यक्षादुपपत्तितः ॥

परीक्ष्य निपुणं बुद्ध या श्रद्धातव्यं विपश्चिता ।

चक्षुः शास्त्रं जलं लेख्यं

पञ्चैते हेतवो ज्ञ ेयाः

गणितं मुनिसत्तमाः ॥

ज्योतिर्मानविनिर्णये ॥

१२ ]

[ प्रथमोऽध्यायः

यत्र 'आगमात् ' पदेन प्रत्यक्षाविषये प्रतीन्द्रियस्थले (मास-वारादि नाम तिथि-नक्षत्र योग-माना- दीनां विषये) आगमस्य प्रामाण्यं प्रतिपाद्यते । 'अनुमानात्' पबं उपज्ञातसंस्काराणां अन्वयव्यतिरे- काम्यां गणितदृशोः समन्वयापादनसामर्थ्यं निर्णयाय वदति । 'प्रत्यक्षात्' भनेन यन्त्रादिसहायमेव- प्रत्यक्षमुच्यते, मांसचक्षुषः पूर्ववाक्येत प्रतिवादात् । 'उपपत्तित:' प्रमुना निरुपपत्तिकसंस्कारनिरास: । 'चक्षु' शब्देनाऽपि वेषयन्त्रसंगता दुगेोता । 'जनम्' शब्देन सूर्यसिद्धान्तादिनिर्दिष्टनलिकाबन्ध- पूर्वकं जलदर्पणादौ ग्रहबिम्बदर्शनद्वारा वेघेन ग्रहस्थितेः शुद्धिनिर्णय उच्यते । 'लेक्ष्यम्' इति क्रान्ति- वृत्तादिक्षेत्रलेखपुरस्सरं मन्दफलादीनां उपपत्तिज्ञानं निर्दिशति । 'गणितम्' पदन्तु केवलया दृशा अनुमानेन ग्रहस्थित्यादिकस्य निर्धारणप्रयासं त्यक्त्वा सोपपत्तिकेन गणितेन तस्य निर्धारण- मादिशति । एतेन सुस्पष्टं मत्स्यपुराणोक्तेः कृतः सौरपक्षपातिभिरर्थः निरस्यते । "परीक्ष्य निपुणं बुद्ध या श्रद्धातत्र्यं विपश्चिता" इत्यनेन च श्रारात्र पक्षः साधिताया ग्रहस्थिते: संशुद्धी नहि गणकेन 'बाजावाक्यं प्रमाणम्' इति नेत्रनिमीलनं श्रद्धातव्यम् श्रपितु तस्था उपपत्ति प्रत्यक्षादिभिः स्त्रबुद्धधा निपुणं परीक्षणं तेन विधेयम्, इति संस्पष्ट उपदेशः ।

तथा च चातुर्मासकल्पोक्त-वाराहपुराणस्य तृतीयाध्याये-

कथमेतद् विजानीयां सूर्याचन्द्रमसोर्गतिम् । यथा भवन्ति तिथयस्त्रिशद् याः कथितास्त्वया ॥ चक्षुषा नैव सा ज्ञातुं शक्यते व्योमगा स्थितिः । प्रतिसूक्ष्मतया यस्माद् व्रतहानिर्भवेद् ध्रुवम् ॥ ज्ञानोपायमतस्तस्या यथावद् वद मे प्रभो ।

इति पार्वत्या केवलया दृष्ट्या प्रतिसूक्ष्मतिथि ग्रहगति स्थितीनां ज्ञानस्याशक्यता-प्रश्न- मुत्पाद्य श्रीशिवः तासां याथार्थ्यान ज्ञानस्योपायस्य ख्यापनाय प्रार्थ्यते । तत्रैव श्रीशिवः-

यदा तो मिलितौ स्याताममावस्या तवा भवेत् ॥

यवा द्वादशभागानामन्तरं स्यात्तयोहूं योः प्रतिपन्नाम सा होया तदन्ते

विधुदर्शनम् ॥

1

भागद्वाराशके व

प्रत्यहं हि तिथिर्भवेत् ।

सृष्टं पुरा वेदचक्षुः ज्योतिःशास्त्रं ययाद्भुतम् ॥ ततः सूर्यधव मुनयः स्वं स्वं सिद्धान्तमुधिरे । यस्मिन्देशे यंदा काले यद् यत् सिद्धान्तमार्गतः ॥ उमा प्रहाणां स्यात् ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः । विधोविलोकनं वापि भवेत्तत्पक्षमाश्रितः ॥

प्रथमोऽध्यायः ]

इष्टकाले स्फुटौ कृत्वा

[ १३

चन्द्रसूर्यो प्रयत्नतः ।

तिथिमासाद्य कुर्वीत नान्यथा तु कथञ्चन ॥

एवं ग्रहण- चन्द्रदर्शन - ग्रहोदयास्तकालेषु दृक्प्रत्ययं ददता सिद्धान्तेनैव कृतं तिथिसाधनं व्रताचारे प्रयोज्यं वदति, येन "नैष शक्यः प्रसंख्यातु पातिभिःकृतं व्याख्यानं अविमृश्यकृतं पुनः सिध्यति ।

यच्च-

"

अस्य मत्स्यपुराणवाक्यस्य सौरपक्ष-

प्रपचारेण नरानामुपसर्गः पापसंचयाद्भबति । संसूचयन्ति दिव्यान्तरिक्षभीमादिकमुत्पाताः ॥ मनुजानामपरक्ला देवता: संसृजन्त्येतान् । तत्प्रविघाताय नृपः शान्ति राष्ट्र प्रयुञ्चीत ॥

इति वराहृवाक्यम्, तथा च

'रुद्रपार्थवरूप अन्तरिक्षचरा देवता लोकापन्त्रारेणापरक्का श्रादर्शसदृशानि शरीराणि त्वा यथास्थं ग्रहं लोकाभावाय अन्यत्र दर्शयन्ति, कदाचित्सनक्षत्रमपि ।

इति शाखास्कन्धवाक्यं प्रवलम्ब्य सौरपक्षाद्विगणितागत ग्रहस्थितीतां मनुष्यापचाररुष्टः देव : अन्तरिक्षचर: पन्यथा प्रदर्शनं समर्थ्यते, तदपि एतयोर्वाक्योरर्थस्यान्यथावधारण हेतुकम् । 'सर्वथा सोपपत्तिकसंस्कार- साघिताना यन्त्राद्यैः सुपरीक्षितहवसंवादानां ग्रहस्थितीनां कदाचित् श्रन्यचा नभसि दर्शनेनैव रुद्रपार्षदोषजन्य उत्पातो ज्ञेयः - इत्येव वराहशाखास्कन्धवचसोरभिप्रायः । या सोमादिसाधिताः ग्रहस्थितयः सोपपत्तिकानेकसंस्कारवर्जनात् यथागणित्तागतं नाकाशे दृश्यास्ताभिः उत्पाताशङ्का तु जनेषु निरर्थकमेव घातङ्कापादनायैव भविष्यति । एतादृश: सौराद्विपक्षगणितासु ग्रहस्थितिषु दृक्विसंवादस्तु प्रत्यहं प्रतिक्षणं नभसि घटमानो लक्ष्यते, तेन किमयं जब तृज्जन्य- निखवारोल्पाभिवाकान्तः प्रत्यहं शान्तिकर्म चरन् प्रात्मनः बहुमूल्यं जीवनकाल परित्यक्तान्यकर्मा क्षमयन् तिष्ठेत् ? सौरपक्षीग्रग्रहस्थित्यादिकस्य भ्रदृक्तुल्यतायां ग्रहान्तर विक्षोभादिजन्याने फन बनात सोपपत्तिकसंस्कारत्यागः सद्धेतु, रुद्रपार्षदाविरोषस्तु हेत्वाभासः - इति यत्र यत्र वस्त सोपपचिक संस्कार-संस्कृतत्वं तत्र तत्र दृक्संवाद: यथा दृक्पक्षीयगणिते, यत्र यत्र च नवज्ञातसोपपत्तिक-संस्कार- संस्कृतत्वाभावः तत्र तत्र हक्संवादाभावः, यथा सोरारिपक्षीयगणिते' – इत्येवं अभ्वयव्यतिरेकि लिङ्ग- परामर्शणानुमानेन प्रमीयते । यदि सौरपक्षाभिमानिनः अनुमानस्य प्रामाण्यं माङ्गीकुर्वन्ति उपर से रुद्रपाषंदरोषं लिङ्गमत्र मन्येरन् नात्रास्माकं विप्रतिपत्तिः ।

अपि च रुद्रपार्षदरीषजन्यं ग्रहस्थित्यादैः नभसि प्रत्ययादर्शनं प्राश्रित्येव सौरपक्षपातिनः ग्रहण- ग्रहोदयास्त-युतिचन्द्रदर्शन - शृङ्गोन्नतिसाधनेऽपि सौरपक्षस्यैव दृक्प्रत्ययदत्वं किमिति न मन्यन्ते ?

१४ ]

[ प्रथमोऽध्यायः

प्रागमबलात् - इति चेन्न तादृशागमवचसां तिध्यादी ग्रहणादी च निर्विशेषतया प्रवृत्तिः पूर्वमेवास्माभिः सप्रमाणं प्रतिपादिता ।

कामं भवतु सौरपक्षप्रणयिनां ग्रहोवयास्त-युति-चन्द्रवर्शन शृङ्गोन्नतिसाधनाय वृवपक्षाङ्गीकारे प्रवर्तनम् । परं ग्रहणसाधनाय तु तत् प्रागमविरुद्धम्, होनवेलातिवेलग्रहणानां लोपेन संहितोक्त- तत्फलानां वैयभ्यंप्रसङ्गात् । ग्रहणगणिते नवीनदृक्प्रत्ययदगणितप्रयोगारम्भात् पूर्वं सौरपक्षीयेषु पञ्चांगेषु प्रायः प्रतिवर्षं घटमानानां हीनवेला तिवेलग्रहणानां फलानि निरदिश्यन्त । नव्यदृक्तुल्या- व्यभिचारिग्रहणगणितप्रयोगे चारब्धे ग्रहणानां हीनवेलातिवेलत्वलोपेन सहैव तेषु पंचांगेषु तत्फल निर्देशोऽपि सहसा लुप्त इत्याश्चर्यम् । संहितोक्तहीनवेलातिवेलग्रहणफलानि श्रागमैकप्रमाणा- नेतान् पञ्चाङ्गकारान् ग्रहणगणितेऽपि यथापूर्वं सौरपक्षगणितप्रयोगाय प्रेरयति ।

निरयणा ग्रहस्थिति: सायनग्रहस्थितिवत् दृश्या

I

' सायना ग्रहस्थिति: दृश्या, निरयणा तु न' - इति केचन वेधविध्यनभिज्ञा ऊचुः । यथा सायना ग्रहस्थितिः दृशा वेघेन निर्णीयते, तथैव निरयणापि । राशिनक्षत्रयोगताराणां वेषसिद्धाः सूक्ष्मतमा निरयणा भोगाः सशरक्रान्तयः श्राधुनिकै नक्षत्रविद्भिः वार्षिकगतियुक्ताः निर्धारिताः सन्ति । तैः क्रान्तिवृत्तस्थिते: निर्धारणं वेधकाले श्रयनांशज्ञानादृतेऽपि वसन्त- शरत्सम्पात स्थित्यनपेक्षमेव अद्यत्वे सारल्येन क्रियते, यत्साहाय्येन कृतोऽद्यत्वे वेघः ग्रहाणां निरयणभोगान् साक्षात् दर्शयति, एवं निरयणा ग्रहभोगा साम्प्रतं सायनग्रहभोगवत् वेधेन गृह्यन्ते इति तेषां श्रदृश्यत्वोक्तिः वक्तॄणा- मज्ञानमेवोद्भावयति ।

:

भारतीयज्योतिषशास्त्रे निरयणो ग्रहभोग एव मूलभूतः, सायनश्च सः तदवलम्ब एव, इति यदि निरयणो ग्रहभोग: हृक्तुल्यः प्रयनगतिश्च यथार्था ( दृक्तुल्या) तदेव सायनो ग्रहभोग: दृक्तुल्यो मवेत्, नान्यथा । सूर्यसिद्धान्तादिप्रतिपादिता ग्रहाणां भगणकाला : अयनगतिश्च दृक्तुल्या न इति वेघेन विश्ववेधशालाभिः दृढं संस्थापितम्, येन तत्साधितयोः निरयण सायनयोः उभयोरपि ग्रहभोगयोः प्रदृश्यता सुसिद्धा, तत्साधिताश्च उत्तर-दक्षिणायन - विषुवकालाः प्रपि दृक्संवादिनो न भवन्ति - इत्यपि स्फुटमेव ।

यच्च "सायनांशः स्फुटो भानुर्गाले चरति सर्वदा" इति सिद्धान्तशिरोमणिवाक्यमुद्धत्य सायनग्रहाणामेव प्रत्यक्षदृश्यत्वं वदद्भिः केश्चन निरयणग्रहाणां प्रत्यक्षदृश्यत्वहीनता उच्यते तदपि खगोलज्ञानहीनतां तेषां वक्ति । सायनस्य भानोः भयनगोलाभ्यां यथा प्रत्यक्षः सम्बन्धः तथैव निरयणस्यापि तस्य निरयण - राशि - नक्षत्रयोगताराभिः । निरयणराशि - नक्षत्र - योगताराभोगापेक्षं निरय-

१. वेलाहीने पर्वणि गर्भविपत्तिश्च शस्त्रकोपश्च ।

अतिवेले कुसुमफलक्षयो भयं सस्वनाशश्च ॥

प्रथमोऽध्यायः ]

[ १५

णस्य भानोः गतिस्थिती दृश्ये स्तः, वसन्त शरत्सम्पातापेक्षं च सायनस्य भानोः इत्थं निरयण-. सायनभान्वोः समानंव दृश्यता । प्रतएव श्रीभास्करः सिद्धान्तशिरामणावेव निम्नाङ्कितेन पद्येन निरयणग्रहभोगस्य दृश्यतां वदति -

"भ्रमन् प्रहः स्वे प्रतिमण्डले नृभिः कक्षावलये विलोक्यते ।

स यत्र

स्फुटो हि तत्र........

प्रपिच "यात्राविवाहोत्सवजातकावी..." इति भास्करोक्तौ 'दृग्गणितैक्य' शब्दोऽपि निरयणस्फुटक्रियाया दृश्यतां प्रतिपादयति । भवद्भिरपि शब्दस्यास्यायमेवार्थः पूर्वमेवाङ्गीकृतः । एवमेव सर्वैरपि सिद्धान्तादिकारैः निरयणग्रहस्थितिसाधनं प्रतिपादर्याः दृक्तुल्यतापादकत्वं स्व- पक्षस्य उक्तम् इति पूर्वमेवास्माभिः तेषामुद्धरणंः प्रदर्शितमेव । तथा सति किमिति गजनिमीलिकया भवद्भिः निरयणग्रहभोगानां मदृश्यता मुर्धवोच्यते ?

तथा च सायनो भानुः उत्तर-दक्षिणगोलयोः चरन् यथा दृश्यते, तथा नेतरे सायना ग्रहाः । नहि सायनभानुवत् सायना इतरे ग्रहाः ०रा. ०. ०क. ० वि. तुल्यभोगाः वसन्तसम्पातम् ६रा. ० अं. ०क. ० वि. तुल्यभोगाश्च शरत्संपातं सर्वदा प्रध्यासते, तेषां शग्तुल्येऽन्तरे विद्यमानत्वात् । अंतः सूर्यवजं धन्येषां ग्रहाणां सायनंः भोगंः गोलनिर्णयः व्यभिचारी इति न जानन्ति सायनायाः स्थितेः गोलापेक्षं दृश्यतां वदन्त एते खगोलस्थिति-ज्ञान दरिद्राः केचनं सौरपक्षप्राणाः ज्योतिर्विदः ।

तिथि: दृश्या

'यद्यपि तिथीनां दृक्प्रत्ययार्थं लम्बन सस्कारोऽपेक्षितः, तथापि सः दृग्गणितक्या भिमानिभिः तिथिषु न क्रियते इत्यपि केषांचन तिथिपरिभाषोपेक्षिणां स्थूलपक्षपातिनामाक्षेपः । तिथिः भूगर्भीय-सूर्यचन्द्रयोः कदम्बप्रोतवृत्तीयमन्तरम् इति तिथे: परिभाषां परित्यज्य दृक्पक्षे प्राग्रहवन्तः गणकाः स्वकल्पितां लम्बनसंस्कृतां भूपृष्ठीयां तिथि गृहीतुं नार्हन्ति । परिभाषामुत्क्रम्य गच्छन्तस्ते तिथेः तिथित्वं नाशयेयुः । किञ्च लम्बनसंस्कृत चन्द्राधीना तिथिरेव दृश्या न भूमध्यसाघिता- इति वचस्तु निर्यु क्तिकम्, भूमध्यदृश्यगणना-सिद्धा सा भूमध्ये दृश्या इति उपपत्त्या खगोल- सिद्धान्त- विदः जानन्त्येव । 'दृग्गणितैक्य' शब्द: सिद्धान्तकार : प्रयुक्तः दृश: गणितस्य च समन्वयं वक्ति । यतो हि . तैः भूमध्यदृश्य - गणितमनुत्रियते श्रतः दृशः समन्वयः भूमध्यदृश्यगणितेनैव कर्त्तव्यतया प्रापतति ।

H

श्रपिच यत्र चन्द्रः खमध्यमधितिष्ठति तत्र तस्मिन् लम्बनाभावात् सूर्ये च सुदूरस्थतया सर्वदेव शून्यासन्नलम्बने सूर्य चन्द्रान्तरे भूगर्भीय भूपृष्ठीये तुल्ये एव तिष्ठतः । तत्र भूगर्भीया तिथि:

१६ ]

[ प्रथमोऽध्यायः

भूपृष्ठेऽपि लम्बनमम्तरेव दृक्तुल्या । चन्द्रः सर्वदा यस्मिन् कस्मिन् भूगीलंपृष्ठ बिग्दो खमध्यं सेवमान: तिष्ठत्येव, अतः सर्वदेव भूगर्भीया तिथिः लम्बन संस्कारनिरपेक्षं स्वचन भूपृष्ठे साक्षात् द्रष्टुं योग्या भवत्येव । एतेन सौरपक्षपातिनां कुतर्कपोषिता भूमध्यदृश्य तिथेः प्रदृश्यतां पतिरपि खण्डशो भवति ।

1

1

किञ्च शशकशृङ्गवत् तिथिः प्रदृश्या नास्ति । भूमध्ये सा दृश्या - इति श्रदृश्यतोक्तिस्तस्या अनुपपन्नैव | स्थानिकी दृश्यता दृश्यता नास्ति कीदृशोऽयं तर्कः । प्रयांगस्थानां काशी कामं न दृश्या, तथापि काशी दृश्या नास्तीति वक्तु न पार्यते । तथैव द्रष्टृषिष्ठित भूपृष्ठबिन्दो तिथिः कामं अदृश्या, तथापि तस्याः दृश्यता नापेति, भूमध्ये वृश्या हि सा । भूमध्येऽपि सा दृश्या नास्ति इति वर्षस्तु प्रमाणापलापि सिद्धान्तानभिज्ञः कश्चन साहसी एवं प्रवर्त्तयेत् यतोहि लम्बनसंस्कृतायाः तिथेः नमसि दृक्संवाद एवं तस्था भूमध्यदृश्यतायां प्रमाणम्, लम्बनस्य भूमध्य-भूपृष्ठान्तरजन्य- सोपपत्तिकसंस्काररूपतया स्थितेः ।

-

स्वस्थानीयलम्बन संस्कृतं तिथ्यादिकं परित्यज्य भूमध्यदृश्यस्य तस्य ग्रहणं व्यवहारलाघवानु- प्राणितत्वात् शास्त्र: प्रादिष्टम् । सर्वेषु भूपृष्ठ बिन्दुषु स्थितानां भूमध्यदृश्यं तिथ्यादिकं सहसा एक- कालावच्छेदेन प्रवर्तमानं निवर्त्तमानं च तिष्ठति, अतः तेन चत्रादिमासप्रवृत्त्यादि श्रपि एककाला- वच्छेन जायते, राष्ट्र च सर्वत्र व्रतपर्वादिषु ऐकमत्यं भवति । लम्बनेन संस्कृतं च तिष्यादिकं भूपृष्ठ- भेदेन विभिन्नेषु कालेषु प्रवृत्ति - निवृत्तिमत् चैत्रादिमासादीनां प्रवृत्त्यादौ अपि वैविध्यं जनयत् राष्ट्रे धर्मक्रियाकलापकालान् विक्षोभयेत् । अत एव तिथ्याविषु लम्बननिवेशात् शास्त्रानुशासनेन वारिती दृक्पक्षपातिनो वयं भूमध्यंकदृश्यमेव तिथ्यादि प्राब्रियामहे ।

बीजसंस्कारा निरुपपत्तिका इति श्रग्राह्याः

1

'बीजसंस्कारस्य धर्मकृत्योपयोगिषु तिथ्यादिषु विरोधकानि वाक्यानि तिथ्यादीनां दृक्तुल्यतां नानुमोदन्ते' - इति सौरपक्षानुरागिण वच बीजसंस्कारमूलानभिज्ञतामूलम् । खचरवर्पण- लघुमानसादिकारैः सर्वैरपि प्राचीनः श्राचार्यः निर्दिष्टा: बीजसंस्काराः गणितागत-यन्त्र विद्धग्रहयोरन्तर- मादाय निर्धारिता: निरुपपत्तिकाः - इति तैः संस्कृत ग्रहा बहुत्र पूर्वतीऽपि स्थूलसरा सम्पद्यन्ते, - इति तृतीयाध्याये गणितपुरस्सर उपपत्तिभ्यास सप्रपञ्चमस्माभिः प्रतिपादितम् । तत्रैव च सूर्यसिद्धान्ते चक्षुबंध श्रद्दधानः काले काले उद्धतामा “तिम्यादिसाधने क्वापि मार्केश्वोर्बीजयोग्यता | राहुदर्शनतो- ऽन्यंत्र हवसिद्धा नेष्यते तिथिः । तथा च "यन्त्रषेधाविना शातं यद्वीजं गणकैस्ततः । ग्रहणादि परीक्षेत न तिथ्यादि कदाचन ॥" इत्यादीना बीज निषेधकामां सर्वेषामपि वचसां सोपपत्तिकं विश्लेषणमपि. कृतमस्ति तत्र पश्यत ।

प्रथमोऽध्यायः ]

[ १७

बाणवृद्धिरसचयानुसारिणी तिथिः न शास्त्रसम्मता

बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी तिथिः हक्संवादिनी नास्ति इति न सा ऋषीणामाचार्याणां च अभिप्रेता, तेषां सर्वत्र हक्संवादिनां ग्रहगतिस्थिति-तिथ्यादीनां साधन एवं प्रयासस्य दर्शनात् । किच नहि कस्यापि ऋषेः बाणवृद्धि रसक्षयपक्षीयायाः तिथेः समर्थकं वचो लभ्यते । "बाणवृद्धा रस- क्षीणा ग्राह्मा नाम्या तिथिः क्वचित्" इति वचस्तु मनार्षत्वात् श्रप्रमाणम् ।

"बाणवृद्धारसक्षीणा तिथिरेत्र धर्मशास्त्रानुकूला, सप्तवृद्धादशक्षीणा (हवपक्षीया) तु क्वचित्. व्रतपर्व श्राद्धलोपकारणं भवति - इति सा त्याज्या” – प्रस्याक्षेपस्य सप्रमाणः प्रतिवादः पञ्चमाध्याये

द्रष्टव्यः ।

यच्चोच्यते 'बाणवृद्धिरसक्षयाविरोधेन चेत् तत्काल चरबीजसंस्कारः क्रियते, तदा नास्ति धर्मशास्त्रविरोधः । एतादृशी तिथि: बीजसंस्कृतापि धर्मकृत्योपयोगिनी' - इति, तदपि सौरपक्षीय- तिथ्याद्यनुसारमेव धर्मकृत्यसम्पादनं दिशतां सौरपक्षानुयायिनां मतं नानुमाति इति प्रधस्तात् प्रदर्शयामः-

बाणवृद्धिरसक्षयपक्ष-रक्षणपूर्वकं तत्कालचरबोजप्रदानेन लब्धानां तिथिनक्षत्रयोगानां मोग- काला : ( पूर्ण मानकालाः) सूर्य सिद्धान्तीय तिथि नक्षत्र - योगानां भोगकालेभ्योऽविरुद्धाः (प्रभिन्नाः ) भविष्यन्ति परं तेषां प्रारम्भ समाप्तिकालास्तु सूर्यसिद्धान्तीयतिथ्यादिकस्य प्रारम्भसमाप्तिकालेभ्यो भिन्ना भविष्यन्ति, येन बहुत्र उभयोरेतयोः पक्षयोः तिथ्यादिकेन कृतः व्रतपर्व श्राद्धाषिमासनिर्णयः द्विविधः स्यात् । यथा— श्रीगणेशदैवज्ञेन स्वकरणे सौर: चन्द्रः वेघेन दृष्ट्वा नवकलोनः गृहीतः । एतेन साधितायाः तिथेः प्रारम्भसमाप्तिकालो सूर्यमिद्धान्नीय तिथेः प्रारम्भसमाप्तिकालाभ्यां ४५ पर्ल : ( प्रसन्नमानेन ) अन्तरितौ भवतः । श्रर्थात् ग्रहलाघवीयतियेः प्रारम्भसमाप्ती सूर्यसिद्धान्तीय- तिथेः प्रारम्भसमाप्त्योः ४५ पलानन्तरं प्रवर्त्तते । एतेन स्पष्टंयत् सूर्य सिद्धान्तीय ग्रहलाघवीयतिथ्योः व्रतपर्व श्राद्धादिकर्म कालव्याप्तेः विभिन्नयोः दिवसयोः प्रापातात् तद्व्रतादिकं द्वाभ्यामेताभ्यां पक्षाभ्यां द्वयोः भिन्नयोः दिवसयोः बहुत्र मनुष्ठेयं भवेत् । यद्यपि द्वयोः पक्षयोः तिथिषु स्वल्पान्तरत्वेन एतादृशो विरोध: वैरत्येन वापतेत्, तथापि उपपत्त्या सम्भावी एषः । यथा कल्प्यते-

१. भगणकाला चशुद्धिनिवारक स्थिर बी असंस्कारेणैव तिथेः वायवृद्धिरसचयनियमः सुरक्षितः तिष्ठति, न तु तत्कालचरबीच- संस्कारेण - इति यद्यपि अस्माभिः भये प्रतिपादितम् तथाप्यत्रैतत् वादिपरितोषन्यायमवलम्ब्य लिख्यते । गणेश- दैवज्ञन चन्द्र कृतः नवकलासंस्कारः स्थिरबोजमेव । यदि भात पकायां मते तत्काल चरबी जसंस्कारः अस्मदुनतात् स्थिरवीना- दन्य एव कश्चन संस्कारः, येन कृतेन सौरतिथेः वायवृद्धिरसचयो अखण्डितौ तिष्ठतः, तदापि अस्माभिः अत्र वक्ष्यमाणः तत्काल चरबीनसंस्कृतायाः तिथेः सूर्यसिद्धान्तीयतिथ्या विरोधः तिष्ठत्येव ।

[ प्रथमोऽध्यायः

१५]

सूर्य सिद्धान्तानुसारं मार्गशीर्ष कृष्णाष्टमी रविवासरे ( २५ घ ०५ दिनमानात्मके) १४ घ. ५० प. इष्टकाले प्रारब्धा चन्द्रवारे ६ घ ५० प इष्टे समाप्ता । ग्रहलाघवानुसारं च सा रवौ १५ घ ३५ प. इष्टे प्रारम्य, चन्द्रे १० घ ३५ प इष्टे निवृत्ता । अस्यां स्थितो सूर्य सिद्धान्तीया भ्रष्टमी रवौ एव मध्याह्रव्यापिनी' इति श्रीमहाकालभैरवाष्टमी तत्रैवानुष्ठातव्या । परं ग्रहलाघवीया भ्रष्टमी चन्द्रे एव मध्याह्रव्यापिनी इति तदनुसारं तत्रव भैरवाष्टमी श्रनुष्ठेया भवति । एवमत्र मतभेदः ।

किञ्च क्वचित् प्रमान्तकाले एतादृशेन स्वल्पेनापि सौर-ग्रहलाघवीयपक्षजन्यभेदेन प्रषिक- मासे वैमत्यमपि उदियात् । यथा कल्प्यते-

सूर्यसिद्धान्तानुसारं श्रावणकृष्णा मान्तकालः ३१ घ. २५ प. ग्रहलाघवानुसारं च सः ३२ घ.. १० प इति । सूर्यस्य कर्क संक्रमणकालश्च श्रद्य द्वाभ्यामेव पक्षाभ्यां समानः ३२ घ. ०० प इति । अत्र ग्रहलाघवानुसारं श्रावणस्याधिक्यं सिध्यति, सूर्यसिद्धान्तानुसारं तु न ।

एवमेव पार्वणादिश्राद्ध तिथौ अपि वैमत्यमुत्पद्येत । यथा पुनः कल्प्यते-

ग्रहलाघवानुसारं श्राद्धतिथि: भौमवासरे (२५ घ. ० प दिनमाने ) २० घ. १० प. इष्टकाले प्रवृत्ता, बुधवारे च १५ घ १० प इष्टे निवृत्ता । सूर्यसिद्धान्तानुसारं च सा भौमे १९ घ २५ प. इष्टे प्रवृत्ता, बुधे च १४ घ. २५ प इष्टे निवृत्ता । अत्र ग्रहलाघवानुसारं भौमे श्राद्धतिथिः न अपराह्न स्पृशति, सायाह्नां चाप्यत्रेयं न पूर्णतया व्याप्नोति, बुधे चेयं भ्रपराह्नस्पृक् — इति तत्रैव (बुध एव ) पार्वणश्राद्धप्राप्तिः । सूर्य सिद्धान्तानुसारं च भौमवार एवं तिथि: अपराह्नस्पृक् इति तत्रैव पार्वणं प्राप्तम् ।

3

1

एवं बाणवृद्धि - रसक्षयाविरोधं संस्कृताभिः तिथिभि: निर्धारितानां व्रत-श्राद्धाघिमासानामपि सौरपक्षीयतिथिभिः निर्धारितं व्रतश्राद्धाषिमासः मतभेदः कदाचित् उत्पद्येत - इति उपपत्त्या सिद्धम् ।

एतादृशेषु मतभेदस्थलेषु सूर्यसिद्धान्तागततिध्याद्यनुसारि व्रतादिकं स्वीकार्यम् उत बीज- संस्कृत-सूर्य चन्द्रोत्यतिध्याद्यनुसारि - इति श्रनिर्णयः । सूर्यसिद्धान्तानुसारी निर्णय एवात्र मान्यतां नेय :- इति चेत्, बाणवृद्धि - रसक्षयाविरोधेन क्रियमाणस्य बोजसंस्कारस्य मान्यतोक्तिः स्फुट- मनुपपन्ना सिध्यति, अन्यथा मतभेदोऽपरिहार्य एव एतेन व्यक्तमेव यत्- बाणवृद्धि रसक्षयाविरोधेन संस्कृतां तिथि धर्मकृत्ये मान्य वदन्तः सौरपक्षप्रणयिनो महानुभावाः सौरपक्ष प्रतिद्वन्द्विनों तिथिम्

१. अत्र मध्याह्नकालः (पंचधाविभक्तदिन भागानुसारम् ) १०६.० प तः १५ ६. ०प. यावत् !

२. यतोहि सूर्यस्य कर्क मोगकालः महत्तमचान्द्रमासकालावधिक इति ।

३. अत्रापराहणः (पंचधाविभक्तदिनभागः ) १५ ६०५ तः ६० . ० प यावत् ।

प्रथमोऽध्यायः ]

[ १६

अबोधपूर्वं समर्थयन्ति - इति । एतदप्येतेन प्रमीयते यत्-प्रहलाघवादिकारः कृतः चन्द्रे वेवसिद्ध: संस्कार: सौरपक्षविरोधी प्रपि परवर्तिभिः पचांगकारैः हक्सवादकारणतया प्रादृत :- इति ।

यदुच्यते - " बाणवृद्धिरसक्षयविशेष परिहरद्भिः ग्रहलाघवादिकत्तृभिः चन्द्रे संस्कार प्रादृत: " तदपि भवतां कल्पनमेव । न हि केनापि सिद्धान्तकत्र करणादिकत्र वा चन्द्रे दीयमानाः संस्काराः बाणवृद्धि रसक्ष यपक्षरक्षायं नियन्त्रिता - इति तेषां संस्काराणामुपपत्तेः पर्यालोचनेन स्पष्टम् । दृक्तुल्यतापादनाय यः कोऽपि संस्कारः तैः विमृष्टः स तैः याथातथ्येन श्रङ्गीकृतः । ग्रहविक्षोभादिजन्य- नवज्ञातसोपपत्तिक-गति तिथि- च्युत्यादीनां चन्द्रसंस्काराणाम् श्रस्मत्पूर्वज-नक्षत्र विदां बुद्धेः प्रविषयत्वात् तिथौ बाण-वृद्धिरसक्षय नियमः स्वयमेव सुरक्षितोऽतिष्ठत् न तु तस्य सुरक्षायां प्रयासस्य गन्धोऽपि प्राचीनाचार्याणां क्वापि लक्ष्यते ।

तिथौ आचार्याद्यभिप्रेता दृक्समता सांकेतिकी नास्ति

"यदि नवीनतिथीनां लम्बन संस्कारराहित्येन प्राकाशे दृष्टिविषयत्वाभावेऽपि दृक्तुल्यता स्वीयपरम्पराप्रामाण्याद् श्रंगीक्रियते, तदा धर्मशास्त्रीयपारम्पर्यरक्षणाय कलांरूपां' (बाणवृद्धि- रसक्षयानुसारिणीं ) तिथि सम्पादयितुं गणितशास्त्र सिद्धान्तानुसारेण केऽप्यनियताः संस्काराः प्राचीनंनङ्गीकृताः, तदापि तासां दृक्तुल्यता कथं भज्येत ?" इति यदुक्तं तन्न । यतोहि लम्बनं तिथौ परिभाषानुसारं प्राप्नोत्येव न । लम्बनरहितापि तिथि: भूमध्यतः दृश्या भवति । खमध्यस्थ- चन्द्रके स्थले च सा लम्बनादृतेऽपि साक्षात् दृश्यते - इति पूर्व प्रतिपादितमेव । परं सूर्यसिद्धान्तादिभिः पक्षः साधिता तु सा तथोक्ता कलात्मिका तिथि: लम्बनसंस्कृतापि दृक्प्रत्ययं न जनयतीति तस्याः भूमध्यदृश्यत्वरूप-तिथिपरिभाषाननुसारित्वाद् ग्राह्यत्वं नोपपद्यते । यदुच्यते – “घर्मशास्त्रीयपारम्पर्य- रक्षणायैषैव तिथिः श्रङ्गीकार्या" - इति, तदपि न प्राषॆषु धर्मशास्त्रेषु न क्वापि एतादृशी परम्परा दृश्यते । न चापि सप्त- वृद्धिदशक्षयानुगामिन्यास्तिथेः स्वीकारे कोऽपि प्रार्षानाषोभयविधधर्मशास्त्र- विरोधः क्वचिदपि उदेति - इति पञ्चमाध्याये प्रपञ्चितमप्यस्माभिः ।

--

" इति

यच्चोक्तम्- "श्रीगणेशदेवज्ञाभिमत-गणितसाधितास्तिथयो बाणवृद्धिरसक्षयानुबद्धा श्रपि दुक्समा इत्यभ्युपेताः । " संषा यतो वृक्समा प्राह्या मङ्गलधर्मनिर्णयविधो ...... रीत्या तासां दृक्तुल्यत्वं कर्मागितया ग्राह्यत्वं च तेन कथ्यते ।" तच्चापि न, श्रीगणेशदैवज्ञोक्तस्यामि- प्रायानवबोधात् । गणेशप्रयुक्तोऽत्र दृक्समशब्दः सापेक्षः । करणान्तरापेक्षया मत्साघिता तिथि: अधिकं दुवसंवादिनीति गणेशस्याभिप्रायः, अन्यथा सूर्य सिद्धान्तीय चन्द्रात् नवकलाः प्रच्याव्य तस्य दृक्समत्वापादनप्रयासो निरुपपत्तिक एव तिष्ठेत् । किच- एतेनैव प्रकारेण साघिताभ्यां प्रमापूर्णिमा-

१. बाणबुद्धिरसक्षयानुसारिणी तिथिः कलात्मिका तिथिः - इति केषांचन सोरा दिपक्षपातिनां मतम् । कलात्मकतिथिविषयकं

विवेचनम् अग्रे द्रष्टव्यम् ।

२० ]

[ प्रथमोऽध्यायः

न्ताभ्यामेव श्रीगणेश: सूर्यचन्द्रग्रहणसाधनं निर्दिशति । एतेनैव च दृक्समत्वेनाभ्युपेतेन चन्द्रभोगेन सः चन्द्रस्य ग्रहनक्षत्रं: युति शृङ्गोन्नति उदयास्तं च साधयति । श्रतः सुस्पष्टं श्रीगणेशदेवज्ञ: स्वकरणप्रतिपादितां तिथि वेधसिद्धामेव जानाति, नहि सा काल्पनिकचन्द्र ेण सम्बद्धा । काल्पनिक- चन्द्रेण ग्रहणादिसाधनाय तु जडोऽपि न प्रवर्त्तेन । अस्यास्तिथेः दृक्समत्वे सांकेतिके सति तु तदनुसारं साघितानां ग्रहणादीनामपि सांकेतिकत्व मापतेत् ।

अपिच गणेशदेवज्ञः बृहत्तिथिचिन्तामणी सुस्पष्टमादिशति यत् - मत्साधिताः तिथयो यदि कालान्तरे श्लथत्वं (ग्रहक्समत्वं ) भजेरन्, तदा चन्द्रस्य ग्रहैः नक्षत्रंश्च योगकालं वेघेन निर्धार्य अन्तरं च सोपपत्तिकं प्रवगत्य चन्द्रः संस्कार्यः इति-

कथमपि यदिदं चेद्र भूरिकाले श्लयं स्यात्

मुहरपि परिलक्ष्येन्दु ग्रहावृक्ष योगम् । सदमल गुरुतुल्यप्राप्तबुद्धिप्रकाशः

कथितसदुपपत्त्या शुद्धिकेन्द्र प्रचाल्ये ॥

एवं श्रीगणेशदैवज्ञोक्तिभिरेव 'दृक्रम'शब्दस्य सांकेतिक दृक्समत्वरूपोऽर्थः श्रीकरपात्र- स्वामिभिः कल्पितः सुतरां निरस्तः श्रवकरपात्रतां नीयते ।

दृक्तुल्यतिथ्यादिषु भ्रान्तिसम्भावना चेत् सा ग्रहणादिषु अपि भवेत्

"सूर्य सिद्धान्तोक्ता अपि ग्रहा यद्यपि दृग्गणितागतग्रहैः सान्तरा भासन्ते, तथापि शास्त्रप्रमाण- कास्त एव ग्राह्याः, दृक्सिद्धेषु भ्रान्तिसम्भवात् । ग्रहणादिषु तत्तत्पुण्यानुष्ठाने दर्शनं निमित्तमुक्तमिति हेतोः दृक्तुल्यतापादक संस्कारास्तत्राभ्युपगता: ” - इत्यपि द्विमुखी प्रवृत्ति भवतां वदति । यदि दृक्तुल्येषु भ्रान्तिसम्भावना दृक्प्रत्ययदतिथ्यादिग्रहाद वारको हेतुस्तदा दृक्तुल्यग्रहणादी श्रपि सः तथा कथं न भवति ? तावेव सूर्यचन्द्रभोगो ग्रहणयुत्यादिषु दृक्पक्षपातिभिः सौरपक्षपातिभिश्च प्रयुज्येते, यौ दृक्पक्षपातिभिः तिथ्यादिषु । तत्कथं तिथ्यादिष्वेव दुग्भ्रान्तिभयं भवतां ग्रहणादिषु च तन्न ? एक एव दृक्पक्ष: एकत्र ( ग्रहणादी) दृवसंवादकतया भवद्भिः सविश्वासं गृह्यते, अपरत्र ( तिथ्यादिषु च स एव दृग्भ्रान्तिभयात्त्यज्यते । नहि कुक्कुटघा ग्रघं भक्ष्यते अर्धं च प्रसवाय रक्ष्यते ।

यच्चोदीर्यते- 'लौकिकप्रत्यक्षे भ्रान्तिसम्भावनास्ति, श्रागमजन्ये तु न' इति, तदपि न स्वीकार्यम्, भवद्भिः श्रागमत्वेन मतेभ्यः सिद्धान्तादिभ्यः साधितानां ग्रहगति-स्थिति- युति - ग्रहणादीनां

"सौरोऽर्कोऽपि विधूच्चमंक कलि कोनान्जो विधुस्त्वार्यज, स्तेभ्यः स्याद् ग्रहणादि ध्वसममियं प्रोक्ता मया सा तिथिः । आह या

मंगलधर्मनिर्णयविधावेचा वतो मलमा " ( तिथिचिन्तामणिः) ।

.....

नागवृद्धिरसचयानुसारिणी गतिं विभ्रच्चन्द्रः काल्पनिकः इति सौरपचपातिन भादुः । काल्पनिकचन्द्रनिरासः श्रय

द्रष्टव्य:-

प्रथमोऽध्यायः ]

[ २१

आकाशे विसंवाददर्शनात् पितामह सूर्य ब्रह्मादीनां गणनादिषु वैमत्योपलब्धेश्च । वैमत्यम् प्रमाया उद्भवः । किंच 'सूर्य-सिद्धान्त एव दृश्यासन्नतया ब्राह्म:' - इत्येवं प्रागमेन प्रदृश्यासन्नानां ब्रह्माद्यागम- सिद्धान्तानां पराकृत्या भागमस्य भ्रान्तिदर्शनत्वं स्वयमेव उपस्थाप्यते ।

श्रदृश्यदेवैः सम्बद्धास्तिथय श्रागमगणितसम्बद्धा: - इत्ययुक्तम्

"तिथीनां प्रदृश्यः श्रग्न्यादिभिः देवः सम्बन्धः अस्मान् तिथिविषये श्रागमपरतन्त्रान् विद- घाति" - इत्यपि तुच्छम् । यद्येवं तदा ग्रहाणां नक्षत्राणां च पुराणादिषु देवात्मकत्वप्रतिपादनात् ग्रह-नक्षत्र - युत्यादीनां विषयेऽपि भागमगणित-परतन्त्रत्वं कथं न भवतां भवति ? क्रान्तिसाम्य ( महापात: ) एकस्यादृश्यस्य भयावहस्य रक्षस उत्पत्तिकारणमुच्यते, तत्कथं तत्साधने भवतां नाग- मगणिताश्रयित्वम् ? ग्रहणस्य कारणं पुराणसंहितासु एको दनुजः तन्मोक्षस्यकारणं च विष्णोर दृश्यं चक्रं निर्दिष्टम्, तत्किमिति ग्रहण-स्पर्श मोक्षसाधने सूर्यसिद्धान्ताद्यागमान् उपेक्ष्य दृक्प्रत्ययदा पद्धति- रवलम्ब्यते १ वेदा वदन्ति - 'अग्न्यादिभिः देवः पीतसवंकलञ्चन्द्रः चतुर्दश्यन्ते लुप्तः, उद्गीर्णेक- कलश्च प्रतिपदन्ते दृक्पथमवतरति' इति । अत्रापि पृच्छामो भवतः किमिति चन्द्रदर्शनलोपनिर्णये श्रागमशास्त्रोपेक्षित्वं भवताम् ? यद्युच्येत - ' श्रागमप्रमाणा वयं श्रागमोक्ति' मनुसरन्त एव तथा प्रवर्त्तामहे' इति, तदा यत् श्रग्न्याद्यदृश्यदेवसम्बद्धत्वं प्रागमोक्ततिथ्यङ्गीकारे हेतुत्वेन प्रदश्यते तत्तु अनुपपन्नमेव । नहि 'प्रदृश्यदेवसम्बद्धा ग्रहस्थित्यादिघटना धागमप्रतिपादितपद्धत्या साध्येति आगमोक्तिः । "सौरोपनिषदेवाद्या" इत्यादिभिः वचोभिः तिथ्यादिषु ग्रागमपरतन्त्रता तु न सावयितुं शक्या - इति तु श्रस्माभिः प्रतिपादितपूर्वम् ।

3

लम्बनं विनापि भूमध्य दृश्यदृक्तुल्यतिथ्यादीनां शुद्धता असन्दिग्धैव

"यदि भूपृष्ठीयद्वप्रत्ययसाधकाः संस्काराः भूगर्भीयदृक्प्रत्ययपरीक्षार्थमेवाङ्गीक्रियन्ते तदा तदभावे भूकेन्द्रीयदृक्प्रत्ययस्य शुद्धता सन्दिग्धैव स्यात् । सन्दिग्धोऽशुद्धश्च कथं गृह्य ेत ?" इत्युक्तिरपि लम्बन विषयको पपत्त्यबोधजन्मा विलक्षणंव भवताम् । दृक्पक्षीयं भूमध्य दृश्यं तिथ्यादिकं उपपत्या प्रसन्देहं दृक्संवादि- इति लम्बनेन भवादृशान् मुधैव सन्देहाक्रान्तान् भूपृष्ठस्थान प्रदर्शयितु शक्नुमो वयम्। यदि लम्बनसंस्कृतं तिथ्यादिकं भूपृष्ठे भूयो भूयो दृक्प्रत्ययदं निरीक्ष्य सम्बनं-

१. ""राहुरसी दनुजस्वाद सुजगाकारेण गृह पाति" (वसिण्डसंहिता)

३.

" तन्निशम्योभयत्राणि विष्णुना प्रेरितं स्वकम्। चक्रं सुदर्शनं नाम ब्वाख मालातिभीषयम् ॥ सप्तमसा हु सहेज समन्तात्परिवारितम् । मुष्तोंद्विजमानस्तु दूरान्वकिसमानसः ॥ प्रासन्नियत से सोयसुमरण तो ते लोक- मध्ये तु देवर्षे अवध्यताम्" (देवीभागवतम् ).

"सौरोपनिषदेवा था..." (वेदव्यासः)

२२. ]

[ प्रथमोऽध्यायः

भूमध्य भोगयोश्च सोपपत्तिकं सम्बन्धमवधार्यापि च भवतां तिथ्यादिकस्य भूगर्भीयदृस्तुल्यतायां सन्देहो नापैति तदा नास्त्यस्माकं सविषेऽस्योपचारान्तरम् । नियुक्तिकसन्देहे बोधपूर्वं मनो मज्जयतां कृते प्रौषधन्तु धन्वन्तरेरपि बुद्धेरतीतम् ।

यच्च-

'दुग्गणितं भास्करः स्थूलमाह' - निराधारोऽयमाचेपः

" स्थूलं कृतं भानयनं यदेतज्ज्योतिर्विदां संव्यवहार हेतोः । सूक्ष्मं प्रवक्ष्येऽथ मुनिप्रणीतं विवाहयात्राविफलप्रसिद्ध

॥"

एतेन विषमविभागात्मकानां पुलस्त्यादिमतानां नक्षत्राणां सूक्ष्मत्वं "यात्राविवाहोत्सव- जातकादी......... स्फुटक्रियाद्ग्गणितैक्यकृद्या ।।" इत्येवं दृग्गणितप्रक्रियया साघितानां समविभागा- त्मकानां नक्षत्राणां च स्थूलत्वं वदन् प्राचार्य भास्करः दृग्गणितं स्थूलं निर्दिशति' - इति यद् दृग्गणित- माक्षिप्यते, तत्तुच्छम् । एते भास्करीये वचसी श्रन्यथा गृह्णन्त एते श्रागमपक्षपातिनः भास्करस्या- त्मानमवपीडयन्ति । समान- विषमविभागात्मकानाम् उभयविधानामपि नक्षत्राणां साधनप्रक्रियायाम् एकरूपस्य ( "यात्राविवाहोत्सव जातकादीदृग्गणितंक्यकृद्या ॥" इत्येवं दृक्तुल्यत्वप्रदत्वेन प्रतिज्ञातया क्रियया साधितस्य) एव चन्द्रस्य प्रयोगात्, एकरूपाया एव अनुपातादिक्रियाया दर्शनाच्च समानविभागात्मक नक्षत्राणां विषमविभागात्मकनक्षत्रेभ्यो गणितप्रक्रियादृशा साधकमूलतत्त्व ( चन्द्र- भोगगति) दृशा च स्थूलत्वं नोपपद्यते । सुव्यक्तमत्र नक्षत्राणां स्थौल्यं सौक्ष्म्यं च विभागविषये स्तः न तु साधकमूलतत्त्व-गणितप्रक्रियाविषये । 'नक्षत्राणां समान एकरूपो विभागो ज्योतिर्विदां व्यवहाराय लाघवार्थं कृतः, विवाहादी जातकोत्तफलावाप्तये तु पुलस्त्यादिभिः तेषां विभागः सूक्ष्मतया समार्घाद्यनेकरूपः कृतः ' - एवं श्री भास्करः नक्षत्राणां विभागद्वयदृशा स्थूलत्व सूक्ष्मत्वे निदिशति ।

"दृग्गणिर्तक्यकृता प्रक्रियया साधितानि समानविभागात्मकानि नक्षत्राणि स्थूलानि, अदृग्गणिर्तक्यकृता ( श्राषंपक्षीयया) प्रक्रियया साधितानि विषमविभागात्मकानि च नक्षत्राणि सूक्ष्माणि " इति तु नास्ति "स्थूलं कृतं भानयनं यदेतत्" इत्यस्य भास्करीयवचसोऽभिप्रायः । यतो हि द्विविधान्यप्येतानि नक्षत्राणि दृग्गणितैक्यकृत्प्रक्रिययैवाचार्येण साधितानि सन्ति । यतः प्राचार्येण उभे ( द्विप्रकारके) एव नक्षत्रे दृग्गणितैक्यकृच्चन्द्रभोग गतिभ्यामेव साध्येते, अतः तयोः एकतरस्य सूक्ष्मत्वोक्तिः प्रपरस्य च स्थूलत्वोक्तिः दृग्गणितस्य स्थूलत्वप्रतिपादनायेति भवतां सुव्यक्ता भ्रान्तिः । भवन्मतानुसारं तु विषमविभागात्मकनक्षत्राणामपि स्थूलता सिध्यति, तेषामपि दुग्गणितीय चन्द्रेण भास्करद्वारा साधितत्वात् । श्रतः नक्षत्राणां समान विषमरूपविभागद्वयमुद्दिश्यैव प्राचार्य भास्करस्य स्थूल सूक्ष्मत्वविमर्शः - इति निष्पन्नम् । द्वितीयोऽध्यायः ]

४३

प्रत्रेदमवधेयं यत् - बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी वा दृपक्षानुसारिणी इत्युभयविधे अपि तिथी कलात्मिके न स्तः । परम् - मध्यममानेन १ कलातिथेः दृक्पक्षीयायाः तिथेरेव च परस्परं सम्बन्धः सिध्यति, यतोहि क्रान्तिवृत्तीयं सूर्य-चन्द्रान्तरं दृक्पक्षानुसारि एव शुद्धं भवति इति । किमिति श्री आठल्ये शास्त्रिणः R. N. भ्राप्टे महोदयाः च एतत् गणितेन साधयितुं क्षमन्ते, यत् - "बाणवृद्धि- रसक्षयानुसारितिध्यागतेन द्वादशांशतुल्येन सूर्यचन्द्रान्तरेण पौर्णमासीचन्द्रस्य पञ्चदशांश एव दृश्यो भवति ?" इति । नैव कश्चिदपि गणितज्ञः एतत् साधयितुं प्रभवति । श्री १००८ करपात्रणस्तथा श्रीपद्मभूषण राजेश्वर द्राविडशास्त्रिप्रभृतयोऽपि बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी तिथि कलात्मिकां मन्यन्ते । गणितज्ञाः एतान् सर्वानपि बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणीं तिथि कलात्मकत्वेन स्वीकुर्वाणान् विदुषः गणितरीत्या स्व-मतस्य याथार्थ्यं दर्शयितु माह्वयन्ते ।

"बाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी तिथिः कलात्मिका" इति गणितेन प्रसाधयित्वैव दृक्- पक्षपातिनां शास्त्रीयस्य मतस्य दूषणार्थं प्रयासः वितण्डव । यादृशी कलापरिभाषा (पोर्णमासीचन्द्र- बिम्बपञ्चदशांशरूपा ) 'तिथिस्वरूपनिर्णये' उल्लिखिता, ठादृशी परिभाषा तु बाणवृद्धिरसक्षयानु- सारिण्यां तिथावपि न संघटते । कुतः दृपक्षतिथिदूषणे एव प्रतिवादिनाम् अनुबन्धः इति न जाने । स्पष्टमानेन तु उभयविघे अपि तिथी कलात्मिके न । तुल्याः कलाः स्वीकृत्य स्पष्टमानेन तु कदाचित् कलात्मिका तिथि: १३० अंशान्तरात्मिका, कदाचित् ११° प्रशान्तरात्मिका कदाचिच्च ततोऽपि न्यूना एव भवेत् इति पूर्वमेव दर्शितम् । मध्यम- मानदृष्ट्या दृपक्षीया तिथिरेव कलात्मिका, यतोहि- तदनुसारि क्रान्तिवृत्तीयं सूर्य चन्द्रान्तरम् एव दृक्-प्रत्ययदं तिथ्यात्मककालविभागानुकूलं च भवति । यां तिथि श्री करपात्रप्रभृतयः कलात्मिकामाचक्षते सा तु मध्यममानेनापि कलात्मिका न, कला- मध्यममानमूलकद्वादशांशरूपकान्तिवृत्तीयसूर्य-चन्द्रान्तरस्य तत्तिथ्यनुसारं बहुधा व्यभिचारदर्शनात् ।

अधुना श्री १००८ करपात्रमहोदयानां, तथा श्रीमाठल्येशास्त्रिणः कलात्मकतिथि- विषयिष्य: विचारधारा: श्रामूलचूलं समालोच्यन्ते-

परम्

यत्प्रतिपादितम् “कलावृद्धिस्तु द्वादशांशान्तरसमकालमेव - इति न नियमः" तत्तु युज्यत एव । यदुच्यते- पूर्णिमाचन्द्रबिम्बस्य पञ्चदशकलारूपदर्शनयोग्य प्रात्यहिकचलसंस्काररहितस्य कल्पित चन्द्रस्य रवेश्च क्रान्तिवृत्तीयं प्राचीनद्वादशांशान्तरमेव कलारूपम् " ( तिथिस्वरूपनिर्णये), तत्तु गणितविरुद्धम् । प्राचीनगणितागत द्वादशांशान्तरानुसारमेव कलाया: उपचयापचयो भवंतः इति कथं कल्पितम् तत्र भवद्भिः करपात्रमहोदयैः ? प्राठल्येकृत "तिथिस्वरूप निर्णय 'तः कलात्मक तिथि-

१. (R. N. Apte महोदयस्य काल्पनिकचन्द्रविचारधारायाः, (Concept of fotitious moon) श्रीभाठल्ये

शास्त्रिमहोदयस्य च साधारण ननभ्रान्तिननकस्य गणितस्वस्तोष्यते ।

निराधारत्वमम

२. विभिगोषुकथारूपो जल्प: स्वपक्षस्थापनाविहीनः वितण्डामवति सा च परपचदूषण मात्रपर्यवसाना। नास्य वैतरिडकरथ

स्थाप्यः पञ्चोऽरित । इति तर्कभाषायां केशवमिश्राः ।

४४ ]

[ द्वितीयोऽध्यायः

विषयकः प्रचुरः मंशः श्री करपात्रिभिः स्वपुस्तिकायां यथावस्थमुद्धृतः । श्री माठल्येशास्त्रिणः एतद्विषयिकाः विचारधारा: गणित सिद्धान्त विरुद्धाः - इति निम्नलिखितेन विवेचनेन मनायासमेव भोत्स्यन्ते श्रीमन्तः करपात्रिस्वामिनः ।

'तिथिस्वरूपनिर्णये' तिथिस्वरूप विचारे यानि कानिचिदपि वेदारण्यकादिवाक्यानि उपन्य- स्तानि तानि तु तदानीन्तनीं कलात्मिकां (Qualitative प्रकृतिकां ) तिथिमेव विवृण्वते । एषा तिथिः वेदाङ्गज्योतिषकालीन (चन्द्रोदयद्वयमध्य गतकाल विभागात्मक) तिथिवत् सिद्धान्तज्योतिषकाले बोपं

गता ।

=

" श्रच चापूर्यमाणाभिः कलाभिरमराणां क्षीयमाणाभिश्च कलाभिः पितृणामहोरात्राणि पूर्वापरपक्षाभ्यां वितन्वानः” इति श्रीमद्भागवतस्य पञ्चमस्कन्धे, "तभ्यते कलया यस्मात्तस्मा तिथि- रिति स्मृता" तथा च- "तनोति विस्तारयति वर्षमानां क्षीयमाणां वा चन्द्रकलामेकां यः कालविशेष: सा तिथिः । " - इत्येते निर्वचने, 'कलाप्रयुक्तास्तिथय:' - इत्यादीनि व वाक्यानि तिथि कलाश्रयां द्योतयन्ति । मत्र द्वितीया व्युत्पत्तिस्तु ( तनोति विस्तारयति चन्द्रकलामिति तिथिरिति ) एतत् द्योतयति यत् चन्द्रकला तु सूर्य-चन्द्रान्तरस्य फलम् ( Function ) अस्ति । मन्यैः शब्दः एतस्य निर्वचनस्य प्रभिप्रायः एवं अभिव्यक्तुं शक्यते यत् १२° तुल्येन सूर्य चन्द्रान्तरेण यावान् चन्द्रभाग: दृश्यो जायते तावानेव भाग: प्रथमा कला । १२° तः २४° तुल्ये सूर्य-चन्द्रान्तरे जायमाने यावान् बाग:- माग: नृ-दृश्यवृत्तं समाविशति तावान् भागः द्वितीया कला भवति । एवमन्यासामपि तिथीनां कलाभिः सम्बन्धः दर्शयितव्यः । प्राचीनकाले तु तिथयः कलाप्रयुक्ताः आसन् । परम् सिद्धान्तज्योतिष- काले गणितज्ञानां सम्मत्या कला एव द्वादशांशांतररूपतिथिप्रयुक्ताः स्वीक्रियन्ते । “एकैकस्याः कलाया: चन्द्रमण्डलस्य सूर्यमण्डलेन सह परमसन्निकर्षानन्तरं विप्रकर्षः, परमविप्रकर्षानन्तरं सन्निकर्षो वा यावता कालेन भवति, तावान् कालः यथाक्रमं शुक्ल कृष्णपक्षगतः निरूढलक्षणया प्रतिपद् द्वितीयादि- शब्दः प्रतिपाद्य : " - इति वीरमित्रोदयवाक्यमपि उपर्युक्तमेवाशयं द्रढयति । मध्यममानेन दृक्- पक्षीयाः प्रन्तरलक्षणाः तिथयः एव कलात्मिकाः, तासां तिथ्यात्मककाल विभागपरिमाणानुसारित्वात् । यद् गणितं परिभाषानुसारिणं परिणामं न दद्यात् तनमान्यम्, परिभाषायामेव प्राचार्याणामालयस्य निहितत्वात् । श्रतः परिभाषानुसारि सूर्य चन्द्रान्तरविरुद्धान् परिणामान् ददती बाणवृद्धिरसक्षमातु- सारिणी तिथि: मान्या न भवति सिद्धान्तज्ञानाम् ।

किञ्च बहुत्र कार्यकारणयोरभेदरूपेण प्रपि वाग्व्यवहारो लभ्यते । यथा-तपसा प्रधिगतं फलं कश्चन "इदमेव मे तपः" इति ब्रूते । घृतस्य प्रायुषश्च कार्यकारणसम्बन्धात् "प्रायुर्वे घृतम् " इत्युच्यते । तथैव अन्तरलक्षणा तिथिः कलानां कारणमस्ति, मतः कला एव तिथयः इति वक्तु युज्यते । ईदृशमेव एकं वाक्यं स्कन्दपुराणे लभ्यते । तथाहि-

द्वितीयोऽध्यायः ]

[ ४५

प्रमादिपौर्णमास्यन्ताः या एव शशिनः कलाः । तिथयस्ताः समाख्याताः षोडशव

वरानने ! ।।

चन्द्रकलानां ज्ञानस्य एकमात्रं साधनम् प्रन्तरलक्षणा तिथिरेव इति (६) समीकरण- विवरणे विशकलितमेव । अतः एतदपि वक्तु ं शक्यते यत् कामिका तिथिः ग्रन्तर जगायास्तिथेः भिन्ना न इति ।

तिथिनिर्णये” - “विशन्मुहूर्तात्मकेनाहोरात्रेण सूर्यमण्डल सकाशात् चन्द्रस्य प्रथमकलानिर्गमे शुक्ला- प्रतिपत्" एवं मध्यममानदृष्टया षष्टिषट्यात्मकं शुक्लप्रतिपदः मानं स्वीकृतम्। एतत् एव रूढिवादिभिः कुतो व वररी क्रियते ? वस्तुतस्तु एतादृक्ष्यः सर्वा अपि परिभाषाः निबन्धकाराणां भावान् शिथिलयेव रीत्या घवगमयन्ति । स्थूलगणितपक्षपातिनः प्रपि सिद्धान्तस्वीकृतामेव प्रन्तर- लक्षणां तिथिमुपयुञ्जन्ति । शुक्लप्रतिपत् त्रिशन्मुहर्तात्मकंव - इति तु तैरपि नाङ्गीकर्तुं शक्यते

-

1

' वद्येव देवा: मनुवन्ति पिवन्ति वा कित्वेतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ते” – इत्यादीनि कलापातविषयकाणि बृहदारण्यकश्रुत्यादिवाक्यानि कलात्मक तिथे रोदृक्तामूलिकामेव प्रकृति ज्ञपयन्ति । गणितशास्त्रदृष्ट्या विचारे 'निविस्वनिर्णय' लेखकैः सूर्यस्य चन्द्रस्य च कान्तिवृत्तीयमन्तरमेव तिथेः लक्षणत्वेन स्वीकृत्य अपि परिभाषाविरुद्धं गणितमेव समर्थ्यते इत्याश्चर्यम् । 'पुरुषार्थ- चिन्तामणी' - " ( शशी) द्वादशभिरंश: सूर्यमुल्लंध्य गच्छति, तदा चन्द्रबिम्बस्य पञ्चदशसु भागेषु प्रथमो भागः दर्शनयोग्यो भवति । स एव भागः कला इत्युच्यते । तत्कलापरिनिष्पत्तिकालः प्रतिपत्तिथि- भर्वात । एवं द्वितीयादितिथिष्ववगन्तव्यम् ।" इति । प्रत्रेदं स्पष्टमेव यत् - द्वादशांशान्तर निष्पत्त्या यावती कला परिनिष्पद्यते तावत्येव प्रथमा कला इत्युच्यते । अर्थात्- निबन्धकारेण द्वादशांशान्तर- लक्षणमुद्दिश्यैव कला: परिभाषिताः । एवञ्च सर्वाः अपि कलाः समाः न लभ्यन्ते । "पञ्चदशसु भागेषु- प्रथमोभागः ” – इत्युक्त्या "सर्वेषां पञ्चदशभागानां भाज्यरूपं चन्द्रबिम्बमपि एकं समान- रूपमिति सूच्यते " - इति यत् प्रतिपादितम् तन्निराधारम् इति सिध्यति । 'दर्शनयोग्य' - शब्देन दर्शनशक्यता नाभिप्रेता इति यत् प्रतिपादितम्, तदपि न विचारसहम् । दर्शनशक्यताया प्रभावे दर्शनयोग्यताप्रतिपादनं व्यर्थमेव । एतदेव वस्तुमः वर्शनयोग्यत्वं यदेतत् येन केनापि यदा कदा द्रष्टु शक्यम्, अन्यथा तु द्रष्टुः शक्तेरभावात् कृतं वस्तुनः दर्शनयोग्यत्वेन । वर्शनयोग्यता तु वर्शन क्रिया- कर्मभूतस्य चन्द्रस्य गुणः । दर्शनशक्यता तु द्रष्टृसत्ताभया । "एतद्वस्तु दर्शनयोग्यम् ( ब्रष्टु ं शक्यम् इति वा) प्रकामं द्रष्टा न पश्येत् । " - ईदृशः एवार्थः प्रत्रापि संघटते । दर्शनयोग्यत्वस्य दर्शन ग्राह्यतारा- हित्यमर्थस्तु शाब्दिकं न क्वापि गृह्यते । दर्शनयोग्यं वस्तु दर्शनाग्राह्य भवति कीदृशीयं शब्दवृत्तिः ? 'काश्मीरा दर्शनयोग्याः' इत्यस्य 'काश्मीरा द्रष्टुं न शक्यंते' एतादृशोऽर्थस्तु श्रीपाण्डुरङ्गशास्त्रिसदृश नां विदुषां बुद्धेरेव फलम् । नहि 'आत्मा वा घरे दृष्टव्य:' अत्र द्रष्टव्य ( = दर्शनयोग्य) शब्देन 'दर्शना- शक्यतां पाण्डुरङ्गशास्त्रिणोऽपि स्वीकुर्युः । नहि सर्वथा दर्शनाशक्यं किमपि दर्शनयोग्यं श्रूयते ।

૪૬

[ द्वितीयोऽध्यायः

नहि गर्दभशृङ्ग आकाशपुष्पं वा मन्दोऽपि दर्शनयोग्यं ब्रूयात् तस्य सर्वथा दृष्ट्यविषयत्वात् । किञ्च पुरुषार्थचिन्तामणि' कारेणैव ग्रहणकाल निर्णयप्रकरणे 'दर्शनयोग्यता' शब्द: चाक्षुषदर्शन- शक्यतार्थे सुस्फुटं प्रयुक्तः - " तथा च मेघादिवशात् दर्शनाभावेऽपि दर्शनयोग्यतायाः सत्त्वात् यावति काले उपरागो ज्योतिःशास्त्रात्रिश्चितस्तावान् पुण्यकालः ।" इति । ग्रहणप्रकरणे कृत्यसारसमुच्चये' ऽपि दर्शनयोग्यशब्दः चाक्षुषदर्शन शक्यार्थे एव प्रयुक्तो दृश्यते -"प्रय यावत्पर्यन्तं दर्शनयोग्य उपराग स्तावानेव पुष्यकालः ।" इति । इत्येवं 'दशनयोग्य' शब्द 'चाक्षुषदर्शनशक्यरूपेऽर्थे एवं सर्वत्र प्रयुक्तो दृश्यते, आठल्येमहोदयानां सः तथा दर्शनयोग्यतां न गतः - इति आश्चर्यम् । श्रपि च 'पुरुषार्थ चिन्तामणि'कारस्य "ऊध्वं प्रदेशवत्तिमन्दगामिसूर्यस्य प्रषः प्रदेशवर्ती शीघ्रगामी चन्द्र:, तयोः गतिविशेषवशात् दर्शे सूर्यमण्डलस्याषोभाग एव चन्द्रस्यावस्थितिभवति, तदा सूर्यरश्मिभिरभि- भूतत्वात् चन्द्रमण्डलमीषदपि न प्रकाशते । ततो दर्शोत्तरकाले शीघ्रगामित्वात् त्रिशदशोपेतराशी सूर्याधिकरणराश्यशं त्यक्त्वाग्रिमांश गच्छति । एवं क्रमेण त्रयोदशांशप्रवेशक्षणे चन्द्रस्य प्रथमा कला दर्शनयोग्या भवति । " - इति वचने सुव्यक्तम् प्रमायां सूर्यरश्मिभिरभिभूततया चन्द्रस्य दृष्ट्यग्राह्यता, सूर्यात् द्वादशांशात्मकान्तरे स्थितस्य च तस्य दृष्टिग्राह्यता प्रतिपादिता । 'श्रमायां दृष्ट्यग्राह्यः चन्द्र शुक्लप्रतिपदन्ते दृष्ट्यग्राह्यो भवति" - पुरुषार्थचिन्तामणे रुपयुक्तस्य वचसोऽयमर्थस्तु भृशं हास्यापदमेव । किञ्च "सूर्यरश्मिभिरभिभूतत्वात् चन्द्रमण्डलमीषदपि न प्रकाशते" इति वचनमपि चन्द्रस्य काल्पनिकत्वं पुरुषार्थ चिन्तमणिकारस्यानभिमत ब्रूत, काल्पनिक चन्द्राबम्बस्य सूर्यकिरण: श्रभिभूतेः उक्तेः वैय्यथ्य पातात् ।

1

"कला तिथेरेवं प्राचीननिबन्धेषु स्वीकारः । सप्तवृद्धिदशक्षयस्वीकारे नेते ग्रन्थाः संगच्छेरन् (अर्थात् 'समयप्रकाश' 'निर्णयसिन्धु' 'पुरुषार्थीचन्तामण्या 'दीनां पर्वव्रतसन्निपातादिविषयकागि वाक्यानि सूक्ष्मतिथिगणितं विरुन्वन्ति । ) - इति यत् प्रतिपादितम् एतस्य निरास: पंचमाध्याये कृतो द्रष्टव्यः ।

"एक देश विकृत मनन्यवत् " - इति न्यायेन पौर्णमासीचन्द्रबिम्बस्य प्रत्यहमेकदेश विकृतत्वेऽपि ( प्रकामम् अमाकाले सकलोऽपि चन्द्रः विकृतो जायते) श्रन्यत्वाभावकल्पनं न विचारसहम् | एतन्न्यायानुसारं तु मध्यममानदृष्ट्या परिभाषानुसारिक्रान्तिवृत्ती यसूर्यचन्द्रान्तरलक्षणाया: दृक्पक्षीयतिथेरेव कलात्मकत्व स्वीकर्तव्यतया प्रापद्यते प्रत्यक्षं ( स्पष्टं ) कलामानं त्यक्त्वा कल्पितकलामध्यममानाश्रयणं युज्यत एव। मध्यम- मानकल्पनं गणितीय सिद्धान्तेषु युज्यत एव । परम् एतेन एतन्नाभिप्रेतं यत् ग्रहस्थितिनिकष रूपनक्षत्र - युत्यादि प्रपलापयत् तथाकथितकल्पितचन्द्र सम्बन्धि गणितमपि मान्यं भवेदिति । यदुच्यते - "प्रत्यक्ष दृश्यं ग्रहाणां सायनमानमनादृत्य धर्मकृत्येषु निरयणमानमेव सर्वथा प्रङ्गीक्रियते ।" इति, तदनन्तरं च तत्रैव वाक्यम् - " किमिदं निरयणं

१. बोधपूर्व' आठल्येमहोदयः दर्शनयोग्यतां न नीतः - इत्येव वक्तु ं युक्तम् ।

द्वितीयोऽध्यायः ]

[ ४७

प्रत्यक्षदृश्यं भवितुं शक्यते ?" इति, तत्र युक्तम् । निरयण - गणितं नाक्षत्रं दृश्यमेवेति विदांकुर्वन्तु श्री माठल्येशास्त्रिणः । प्रतः एतां युक्तिमुरस्याप्य तथाकथित कलात्मक तिथ्यनुरूपचन्द्र कल्पनं न युज्यते ।

श्रीगणेशदेवज्ञः चन्द्रमन्दोच्चात् ६० अन्तरे जायमाने पवन्ने वेधः कृतः प्रासीत्, यत्र सर्वेऽपि व्युत्यादयः संस्काराः ५° तुल्यं परममन्दफलं ददति - इत्यग्रे विशकलयिष्यते । 'एष एव श्रीगणेशदेवज्ञवेषकालीनश्चन्द्रः कलाचन्द्र:' इति श्री प्राठल्येशास्त्रिणां मतम् । यदुक्तम्- "यः सम्पूर्ण- मण्डल: पूर्णिमाचन्द्रः तस्यैवं समानाः पञ्चदशभागाः कलाशब्देनात्र प्रतिपाद्याः भवन्ति" इति । तत्र पृच्छामः यत् प्रत्र कतमा पौर्णमासी गृह्यते ? यदि तु श्रीगणेशवेधकालिकी मन्दोच्चनवत्यं शान्त- रविशिष्टा पोर्णमासी गृह्यते, तदातु पर्वान्तोऽपि चन्द्रोच्चात् ६० अंशान्तरे घटमान एव स्वीकर्तव्यतया प्रपद्यते । एवञ्च – प्रथा व्यर्केन्दुप्रसङ्ग १८०० तुल्यं मानम् स्थापयितुं पूर्वपक्षाग्र उग्रहिलानां तत्र भवतामभिनिवेश:, तथैव चन्द्रमन्दकेन्द्रस्यापि ९०° तुल्येन मानेनोत्थापनं देयतामापद्यते । एवं च सर्वासु तिथिषु ५° तुल्यं स्थिरं मन्दफलं सेत्स्यति । तथाहि-

मन्द- फलम् = ६९।१७' ज्या म

( यत्र म = चन्द्रमन्दकेन्द्रम् ) ।

च्युतिसंस्कारः = १९ २०' ज्या (२ तिथि - म ) .... तिथिसंस्कारः = ० 1३७' ज्या (२ तिथि

... (११)

(१२)

... (१३)

यदि अन्ये संस्काराः स्वल्पान्तरत्वादुपेक्ष्येरन् ( किञ्च - श्रीकेशवदेवज्ञेन यस्मिन् पर्वान्त ग्रहणकाले वेधः कृतः तदा तु वार्षिकसंस्कारः अन्ये च अल्पमानाः संस्कारा: शून्यायिता एवासन् । ) तदा तु उपरिलिखितानां त्रयाणां समीकरणानां योग: ५° ज्याम । कल्पितकलाचन्द्रस्वीकारे एतदेव मन्दफलं सिद्धयति । परम् प्रत्र चन्द्रोच्त्रस्थितिरपि चन्द्रतः ६° अन्तरे स्वीकर्तव्यतया प्रतिवादि- महोदयानां गले पतत्येव । एवञ्च 'म= ६०' इति स्वीकुर्वन्तु नाम कल्पितकलाचन्द्रस्थिति शास्त्रीयां- मन्यमानाः सर्वत्रैव ।

यदुच्यते - "कल्पितं स्थिरं पौर्णमासीबिम्बमाश्रित्यैव तदीयपञ्चदशांशकल्पनं तत एव च तिथिगणितस्य सम्पादन मस्मच्छास्रकृद्भिरङ्गीकृतं युक्तमेव" इति तन्न विचारसहम् । मध्यमगत्या भ्रमन् मध्यमः रविः स्वीक्रियते तथैव कलाचन्द्रः अपि कल्पितः" इति भवन्मतम् । परम् भवता कला- चन्द्रशदेन व्यवह्रियमाण: चन्द्रः समः कालपदै: ( After equal intevals of time) दुपक्षीयेण तुल्यो न जायते । मध्यमः रविः सौरभगणतुल्य निश्चितकालानन्तरं स्पष्टेन सूर्येण संगच्छते । निश्चित- कालानन्तरं मध्यमः (काल्पनिक) स्पष्टेन सङ्गच्छेत इत्येष गुणः मध्य मेऽनिवार्यः । एतेनैव गुणेन मध्यमस्य गणितसौकर्याथं कल्पितस्य (Fictitious body) परीक्षा भवति इति बोध्यम् । भवतां कलाचन्द्रस्य चन्द्रमन्दो च्चात् ९०° प्रन्तरे जायमाने पर्वान्ते श्रपि स्पष्टदृश्यचन्द्रतः परमाल्पम् ०१°'

-

1

४५ ]

[ द्वितीयोऽध्यायः

तुल्यमन्तरं गणितेन सिध्यति । येषु पर्वान्तेषु चन्द्रोच्चं ६०° प्रतरे न वर्तते, तत्र ३५' तुल्यमन्तर- मपि भवितुमर्हति - इति भग्रं दर्शयिष्यते । एवञ्च भवत्पद्धत्या साधितः कलाचन्द्रः मध्यमः सूर्यः स्पष्टसूर्येण इव निश्चितकालानन्तरं स्पष्टचन्द्रेण न सङ्गच्छते । अतः एषः भवत्कल्पितः कलाचन्द्रः सिद्धान्तकारैः मध्यम इव गणितसौकर्यार्थं कल्पित: (Like the fiotitious one) न विद्यते, अपितु केवलं विशिष्टे ( चन्द्रोच्चात् ६० अंशान्तरे जायमाने ) पर्वान्ते एव श्राचार्यैः चन्द्रपरममन्दफलस्य साधितत्वात् तस्मिन् काले च प्रन्येषां संस्काराणां च शून्यायितत्वात् तादृशवेधेन तेषामनुपलम्भाद, अन्यामु तिथिषु मन्दोच्चात् ६०° प्रतिरिक्तेऽन्तरे जायमानेषु च पर्वान्तेषु तेषां शून्यतुल्यत्वाभावात्, भवत्कल्पितः कलाचन्द्रः शुद्धः इति सिद्धम् ।

"कल्पिताङ्गीकारो धर्मशास्त्रप्रामाण्यादुत सूक्ष्मवेधानामज्ञानात् ।" इत्यत्र लेखे मुज्जालादि- प्रतिपादितसंस्कारविषये यत्किञ्चित् प्रतिपादितं तत्सर्वमग्रे विविक्ष्यते । श्रीदफ्तरी महोदर्यः "मुञ्जालस्य ग्रन्थः न विशेषेण प्रसिद्धः, इतीमे संस्काराः सामान्येन अविदिता एवं आसन्" - इति प्रतिपादितम् । परम् मुञ्जालप्रतिपादितसंस्कारस्य श्रमान्यतायां वास्तविको हेतुस्तु सोपपत्तिक- संस्कारविवेचने अग्र स्पष्टीकरिष्यते इति तत्रैव पठन्तु प्रातिवादिनः

यदुच्यते – “तिथिप्रयोगसाधने नव प्रात्यहिकवेधसंस्कारास्तेषामभिमताः, धर्मशास्त्रप्रमाण्यात्" इति, तन्न युक्तम् । वस्तुतस्तु प्राचीनकाले एतेषां संस्काराणामुपपत्तिज्ञानाभावात् केषांचन संस्काराणां व्यभिचारिफलदायकत्वेन अविश्वसनीयत्वादपि च एते संस्कारा: अमान्याः अजायन्त । अत्र हि गणितस्कन्धे उपपत्तिरेव प्रमुखं प्रमाणम् ।

अधुना कलाचन्द्र कल्पनामूलभित्तिभूतः श्री R. N प्राप्टेमहोदयस्य प्रांग्लभाषाया- मुपनिबद्ध : लेखोऽपि समालोच्यते-

-

अस्य लेखस्य प्रथमानां द्वित्राणां पंक्तीनामध्ययनेनंतत् स्पष्टीभवति यत्-श्रीमतां लेखक- महोदयानां मते नवीन प्राचीनपद्धत्योः रूढिस्वीकारास्वीकारे एव विवादः इति । प्राचीन पद्धत्यां स्वीकृतं रवेः परम मन्दफलं शुद्धान्मूल्यादन्तरितम् । तथा च चन्द्रमसि दीयमानं मन्दफलसंस्कारमात्र न पर्याप्तम्, तत्र धन्येऽपि संस्कारा अपेक्ष्यन्ते । यदीमे संस्काराः चन्द्रे न दीयेरन्, तहि केवल मान्दफल- संस्कृतेन चन्द्रेण साधितं नक्षत्रयुत्यादि श्राकाशे वेघेन विसम्वदति । अतः केवलमान्दफलसंस्कृत: चन्द्रो न शुद्धः इति नात्र संशयः ।

श्रीमन्तः श्राप्टेमहोदयाः रूढिपक्षसमर्थनार्थं कालविभागस्य ऐच्छिकत्वं प्रतिपादयन्ति । परम् एतस्मिन् प्रतिपादने एतत्तथ्यमुपेक्षन्ते यत् - सिद्धान्तपरिभाषिता तिथिरेव नवीतेः स्वीक्रियते ।

"सर्वो न सर्व किल वेत्ति विश: " - इत्येतत्तथ्यं स्वीकुर्वन्तः श्रद्धालवः पाठकाः 'ज्ञानाभाव' - शब्दप्रयोगं

चमिष्यन्तीत्याशासे ।

द्वितीयोऽध्यायः ]

[ ४९

"चन्द्र-सूर्यान्तरं तिथिः " ( लाक्षणिकोऽयं प्रयोग: सूर्याचन्द्रमोभोगांशान्तरमेव अभिप्रेति ।) इति तिथि लक्षणं स्वीकृत्यंव नवीनाः गणितं विदधति । यदुच्यते - The newstyle Panchangas adopted a different meaning of the word 'Tichi'." तत्तु विस्मापयति नवीनप्राचीनो- भयविधगणितविदः । तिथिसमाप्तिकाले भेदं विलोक्यैव नैषा तिथिः परिभाषानुसारिणी इत्याशयः श्रीश्राप्टे महोदयः कुतोऽधिगतः ? नवोनप्राचीनपद्धत्योः भेदे एतदेव कारणं यत् - रूढिवादिपद्धत्या साधिताः स्पष्टचन्द्रभोगांशाः मशुद्धाः भवन्तीति । तत्र तिथिपरिभाषायां भेदो नैव हेतुः - इति विदां- कुर्वन्तु प्रतिवादिनः । किमति सूक्ष्मगणितानुयायिभिः नक्षत्राण्यपि प्रन्यथा प्रर्थापितानि यतः तेषां सूर्यसिद्धान्तादिप्राचीनपक्षेः साधितेभ्यो नक्षत्रभोगादिभ्यो भेदः दृश्यते ? 'कालविभागः ऐच्छिकः' एतस्य नायमभिप्रायः यत् कालविभागस्य परिभाषेव गणिते उपेक्ष्येत, इति । चन्द्रमसः भोगांशाः उदयास्तादिसाधने आक्षायनदृक्कर्मभ्यां संस्क्रियन्ते । अतः अन्यग्रहभोगांशा इव इमे अपि क्रान्ति- वृत्तीयाः कदम्बाभिमुखा एव प्राचार्याणामभिमताः । एवञ्च क्रान्तिवृत्तीयं कदम्बाभिमुखं सूर्यचन्द्र- भोगांशान्तरमेव तिथिर्भवति ।

"The kala (Tithi) is proportional to the angle subtended at the earth by the sun and the fictitious moon." इति यत् प्रतिपादितम्, तत्र कलानां सूर्य चन्द्रान्त गंशानुपातित्वे प्रमाणं कुतश्चनापि नोपस्थापयितुं शक्यते । "तिथिनक्षत्र योगादेः बिम्बमध्यं प्रयोजक" मित्यादिषु वाक्येषु बिम्बशब्दप्रयोगेण एतत् स्पष्टमेव यत्-तिथिगणिते दृश्य- श्चन्द्रः एव प्राचार्याणामभिमतः न तु कल्पितश्चन्द्रः अन्यथा तत्र वाक्ये बिम्बशब्दप्रयोगस्य वय्यर्थ्यापत्तिर्जायत । वस्तुतस्तु मध्यमः चन्द्र एव गणितसौकर्यार्थं काल्पनिकः ( Fictitious): स्वीकृतः, समः कालपदे स्पष्टेन सङ्गच्छते । तत्र मन्दफलप्रयोगः स्पष्टीकरणार्थमेव । यदि मन्द फैले दत्तेऽपि एष काल्पनिक एव तिष्ठति (श्री आप्टे मतानुसारम्, तहि कृतमनेन केवलेन मन्दिकर्मणा किञ्च एतेनैव (केवल मान्दफलसस्कृतेन ) चन्द्रेण सूर्य सिद्धान्तादिग्रन्थेषु नक्षत्र युतिग्रहणादि साधितम् । अतः श्रयं चन्द्र: प्राचार्याणां काल्पनिकत्वेन नाभिप्रेतः, अपितु बिम्बमध्यप्रयोजकत्वेन अभिप्रेतः प्रासीत् । मध्यममानदृष्टया दृपक्षीया तिथिरेव कलात्मिकान तु केवल मान्दफल सस्कृत चन्द्रसाषिता, इति पूर्व विविक्तमेव । सर्वतोभावेन वैदिकी नक्षत्र विभागपद्धतिः प्राचीनकाले चन्द्रबिम्बस्य स्थिति विलोक्यैव ऋषिभिः व्यवस्थापिता श्रासीत् । किमिति तत्रापि काल्पनिकश्चन्द्रः एव प्रायुक्ष्यत ? श्री आप्टे विचारधारायां कल्प्यमानः नियतबिम्बमान: ( पौणमास्यन्तकालीनः ) चन्द्रां (Moon of invariant orb) तु विमृष्टचरः एव । श्रीश्राप्टेमहोदयाः काल्पनिक चन्द्र मध्यमसावन दिनेन (Mean solar day) उपमिमते, तत्र युक्तम् । यतहि एष चन्द्रः समैः कालपदैः स्पष्टेन न संगच्छते ।

1

T

"If the position of the apparent moon is required we optain it from the "Tithi" ( कलारूपा) by the equation of apparent moon:" इति मल्लिखितं तदपि गणित सिद्धान्तानुसारं विमृशामः -

५० ]

[ द्वितीयोऽध्यायः

मत्र श्रीश्राप्टेमहोदयैरेकः कपोलकल्पितः संस्कार: निर्दिष्टः । एतमेव संस्कारं श्री माठल्येशास्त्रिणः वेध संस्कारशब्देन व्यपदिशन्ति । साधारणभाषायां तेषामभिप्रायः एवमभिव्यङ क्तु शक्यते यत् - प्रशुद्धचन्द्रस्य शुद्धचन्द्रस्य च अन्तरमेव संस्कारः । प्रशुद्धिमनपाकृत्य ( सोपपत्तिक- गणितसाहाय्येन प्रसंशोध्य एव ) शुद्धाशुद्धभोगांशान्तरस्यैव संस्कारत्वेन स्वीकार : गणितज्ञाना- मुपहासस्य विषयः स्यात् ।

गतितिथिच्युत्यादिसूत्रेषु व्यर्मेन्दोः १८०° श्रंशैः उत्थापनमुपपत्तिविरुद्धम्

श्रीप्राठल्ये महोदय: १८७८ शाके प्राषाढ़ कृष्ण ६ रवी दिने (ता. २६/७/५६) प्राचीन- नवीनोभयविधपद्धतिभ्यां तिथिः साधिता । तत्र परिणामा:-

घ. प.

( १ ) कोल्हापुरे हक्पक्षीयतिथिभोग्यम् = १६।५०

(२)

घ. प.

सौरपक्षीयतिथिभोग्यम्

६ १४०....

घ. प.

(१४) -

(१५)

एतयोरन्तरम् = १० ११०, एतदेव तिथौ वेवसंस्कारमानमिति प्रतिवादिनां मतम् । मुख्यतया प्रशुद्धिकारणं चन्द्रभोगांशमाने मह्या अशुद्धिरिति गणितविद जानन्त्येव । अशुद्ध- शुद्धचन्द्रभोगांशान्तरतुल्यमेनं

संस्कारं साधयितुं श्रीमाठल्येशास्त्रिभिः कल्पित चन्द्राश्रयणं कृतम् । गतितिथिच्युत्यादिषु चतुविशतो संस्कारेषु व्यर्केन्दुप्रसङ्ग सर्वत्र १५०० तुल्यमुत्थापनं कृतम् (पूर्णिमाचन्द्र कल्पनानुसारम् ) । वस्तुतस्तु षष्ठ्यां तिथौ (यस्यां तिथौ प्रतिवादिमहोदयाः तिथिसाधनं कुर्वन्ति) व्यर्केन्दुप्रसङ्ग १५०° उत्थापने गतितिथिच्युत्या दिसूत्राणि नैव प्रवर्तेरन् । यतोहि गतितिथिच्युत्यादिसूत्राणामुपपत्तौ सूर्याचन्द्रमसोः मध्यमभोगांशान्तरांशान् एव गृहीत्वा श्राकर्षण सिद्धान्तानुसारिगणितस्य प्रसक्तिर्भवितुमर्हति । षष्ठ्यादितिथिषु व्यर्कन्दुप्रसङ्ग १८०० तुल्यमुत्थापनं तत्र प्रक्रियायां गतितिथिच्युत्यादिसूत्राणां निरुापत्तिकत्वं प्रतिपादयति । प्रत्र सिद्धान्तज्योतिष शास्त्रे निरुपपत्तिकं सर्व वर्ज्यमेव । पौर्णमास्यतिरिक्तासु तिथिषु व्यर्केन्दुमानं १८०० तुल्यं विधाय गतितिथिच्युत्यादिसूत्राणि न प्रवर्तयितुं शक्यन्ते इति गतिविज्ञानविदः उपपत्त्या जानन्त्येव । किञ्च च्युत्यादिकेन्द्रव्यञ्जकानि यथा श्रीमाठल्येशास्त्रिभिः उपयुक्तानि तानि तथैव तस्मिन्नेव रूपे तादृक्षं परिणामं दास्यन्तीति निश्चितम् । परम् यदि तानि व्यञ्जकानि इतरथा तथा अभिव्यज्येरन् येन प्रकारेण २ व्यर्कचन्द्रस्थाने व्यर्कचन्द्र एव लभ्येत, ४ व्यर्केन्दुस्थाने त्रिगुणितः द्विगुणितो वा व्यर्केन्दुः लभ्येत, निरस्यमानानि व्यर्केन्दुपदानि च धन्यः, पद: संयोज्येरन् तदा तु प्रतिवादिमहोदयानां गणितानभिज्ञजन भ्रामक गणितीयं विवरणमेतत् निराधारमिति स्पष्टीभविष्यति । तथाहि-

द्वितीयोऽध्यायः |

[ ५१

च्युतिसंस्कारः = १° १२०' ज्या (२व्यर्केन्दुः- म)

(क)

= १२० / ज्या (व्यर्केन्दुः + चन्द्रः - सूर्य :- चं चं उ . )

च्युतिसंस्कारः = ११°२०' ज्या (व्यर्केन्दुः + चं. उ. - सूर्य : ) ...

.. (ख)

.. (ग)

........

(घ)

अत्र (क) च्युतिसंस्कारव्यञ्जके व्यर्केन्दुः = १८०° उत्थापनेन-

च्युतिसंस्कार :- ११°२० ' ज्या (म)

(ख) च्युतिसंस्कारव्यञ्जके व्यर्केन्दुः = १५०° उत्थापनेन- च्युतिसंस्कारः = ११०२०' ज्या (चं. उ. सू.)

अत्र (ग) (घ) व्यञ्जकाम्यां जायमानौ च्युतिसंस्कारों भिन्नो लम्येते । कतरत् अनयोः

ब्राह्यम् ? - इति पाण्डुरङ्गा वदन्तु ।

एवमेव-

....

..........

(ङ)

अन्यः एकः संस्कारविशेषः = ००.००८५ ज्या ( ४ व्यर्केन्दुः - २म)

=°००८५ ज्या (३ व्य. + चंसू - २म)

= ००.००८५ ज्या (३ व्य + चं. उ. सूम) (च)

( यत्र व्य = व्यर्केन्दुः )

अथवा-

उपरितन एव संस्कारः = ०० ००८५ ज्या ( २ व्य + २चं. उ. - २ सू.)

(छ)

(ङ), (च), (छ) व्यञ्जकेषु व्यर्केन्दुप्रसङ्ग १५०° उत्थापनेन क्रमशः व्यञ्जकत्रयमन्यदेव

उपलभ्यते । यच्चैतत्-

अयं संस्कारः = - ०.००८५ ज्या (म)

...

०.००८५ ज्या (चं. उसू - म )

०.००८५ ज्या २ (चं. उ-सू ) ....

(ज)

(झ)

(ब)

(ज) (झ), (ञ) व्यञ्जकंरेक एवायं संस्कार: विभिन्नमान: (त्रिविधमानः) लभ्यते । कतमन्मानमत्र मान्यम् ? - कलातिथिप्रणया ववन्तु ।

एवं सर्वेषामपि संस्काराणां केन्द्राणि व्य, २ व्य, ३ न्यइत्यादिपर्वः अभिव्यङ्क्तु शक्यन्ते । एवञ्च बहुधा विपर्यस्त-रूपेषु व्यञ्जकेषु व्यर्केन्दुप्रसङ्गः १८०° तुल्योत्थापनेन प्रतिवादि- महोदर्यः उपस्थापितस्य गणितीयस्य तर्काभासस्यानुसारेण बहुविधाः तादृश्यः तथाकथितकलातिथयः साधयितुं शक्यन्ते । इमाः सर्वाः परस्परं भिन्ना एव स्युः - इति स्पष्टमेव । यदि परिणति वार्षिक- संस्कारी परमी स्याताम् तथा च सूर्यमन्दफलान्त रजन्यमन्तरं परमं भवेत्, तदा तथाकथितकला-

५२

[ द्वितीयोऽध्यायः तिम्रो अपि गणितेन ७' + ११' + १५' = ३३' तुल्यमन्तरं व्यकेंन्दोः १८० शतुल्योत्थापनेनापि चन्द्रे सिद्धयति । एतादृश्यां स्थितौ व्यकैन्दोः १८० रुत्थापनेऽपि चन्द्रसाधनस्य नव्योऽयं कल्पितो विधि: सूर्यसिद्धान्तपक्षीयचन्द्रतुल्यं चन्द्रं न प्रयच्छति । भक्षितेऽपि लशुने न तत्र व्याधिः शाम्यति । अतः प्रतिवादिमहोदर्यः स्वीकृता कलालक्षणा तिथिः गणितसम्बन्धिभ्रान्तिमूलिकैवेति सिद्धम् ।

व्यकेंन्दोः १८० अंशैरुत्थापनेन चन्द्रगतिः सप्तवृद्विदशक्षयानुसारिणी लभ्यते-

किञ्च यदि व्यकेंन्दुप्रसङ्ग १८०० तुल्योत्थापनेन चन्द्रगतिरपि साध्येत तदा तु बहुधा- विभक्तव्यर्केन्दु- पदसंवलितव्यञ्जकप्रयोगेण चन्द्रगतिरपि बाणबुद्धिरसक्षवपक्षविरुद्धा (सप्तवृद्धिदश क्षयानुसारिणी) प्रतिवादिनां गले पतति । तथाहि-

स्पष्टा चन्द्रगतिः = मध्यमचन्द्रगतिः +क, कोज्या (म)

+, कोज्या (२ व्य- म )

+ , कोज्या ( २ व्य) + क ज्या (सू.मं के )

+

......

+....

(475,, F2, F...........fezioni: afa)

पत्र व्यर्केन्दुप्रसङ्ग १००° उत्थापनेन-

स्पष्टा चन्द्रगतिः = म.चं.ग. +क, कोज्या (म) क2 कोज्या (म)

+ क+क, ज्या (सू.मं.के.) +

परम्

=म.चं. ग. + (क, +क) कोध्या (म)

+ ...

+............ (ε)

(ट)

+ क + क.. ज्या (सू.मं.के.) + ............

सूर्यसिद्धान्तीया स्पष्टचन्द्र गतिः म चंग + मन्दफलम्

=म.चं. ग. + क' कोज्या (म ) ....

.. (ठ)

अत्रेदं स्पष्टमेव यत् वार्षिक संस्कार: तिथिसंस्कारवच (ट) व्यञ्जके न शून्यायिती', तथा च सूर्य सिद्धान्तीय (ठ) व्यञ्जकात् (ट) व्यञ्जकम् श्रन्तरितम् - इति स्पष्टं यत् व्यकैन्दो: १८० श्रंशतुल्योत्थापनेन इयं भवतां कलात्मिका तिथिः बाणवृद्धिरसक्षयपक्षमुत्सृज्य सप्तबुद्विदशक्षय-

गतौ वार्षिक संस्कारस्तु व्यन्दोः १८० अंशतुल्यतायां परमो जायते ।

द्वितीयोऽध्यायः ]

पक्ष माश्रयते, येन भवद्दृष्ट्या इयं धर्मशास्त्रविरोधिनी जायते । '

[ ५३

एतत्तु प्राश्चर्यम् यत् बहवः वाराणसेया विद्वांसः भारतीयसनातनधर्मस्य केचन श्रीकरपात्रि- प्रभृतयो नेतारश्च एतादृशेः निराधारैः गणितीय विवेचनैः स्थूलगणितमनुसरतां पक्षं दृढाघारं मन्यन्ते । एतेन भारते सिद्धान्तज्योतिषशास्त्रस्यं प्रधःपतनं जातमिति प्रतीयते । एते विद्वांस: सैद्धान्तिकी: उपपत्ती: प्रधीयीरन् - इति तान् सादरं प्रार्थयामहे । "तिथिस्वरूप निर्णयस्य" (श्री पाण्डुरङ्गशास्त्रिकृतस्य ) समर्थने श्रीराजेश्वरद्राविडशास्त्रिणः श्री रघुनाथशास्त्रि खांबेटेप्रभृतय. केचन विद्वांसः पितचन्द्रविचारधारां समार्थयन् । किमिति एते विद्वांसः सूर्यसिद्धान्ते, सिद्धान्त- शिरोमणी, वसिष्ठसिद्धान्ते धन्यस्मिन् कस्मिश्चनापि सिद्धान्तग्रन्थे करणग्रन्थे वा कल्पित चन्द्रा- भिषं ग्रहं दर्शयितुं क्षमन्ते १

तिथिसाधनप्रसङ्ग कलाचन्द्रसमर्थकैः सर्वत्रापि व्यर्केन्दुः १८० अंशमित एव कथं न गृह्यते ? :-

च्युत्या दिसंस्कारसूत्रेषु सर्वत्र व्यर्केन्दु १५०० तुल्यमानेनोत्थापयन्त एते कलाचन्द्रसमर्थकाः तिथिसाधनप्रसङ्ग ( भक्ता व्यर्कविधोलंवा यमकुभिः .." इत्यत्र ) अपि किमिति व्यर्केन्दु १८० अंश नत्थापयन्ति ? - इति तान् पृच्छामः । अन्यत्र सर्वत्र व्यर्केन्दुः = १८०० तैः कल्प्यते, पर तिथिसाधनसूत्रे व्यर्केन्दुः तात्कालिक एव तैः गृह्यते इति तु तेषां स्वमतप्रतिकूलम् एव । तत्रापि व्यर्केन्दुः १८०० तुल्यतया तैः अपरिहार्यतया स्वीकार्यो भवति । तथा स्वीकारे च सर्वोऽपि क्षण: पूर्णिमान्त एव स्यात् । बिहारिकवेः नायिकाया: प्रतिवेशिनामिव कलाचन्द्रचकोराणामेतेषां सर्वदेव पूर्णिमेव तिष्ठेत् तथा च बिहारिनायिकाप्र तिवेशभाजां पञ्चाङ्ग ेनापि वास्तविकतिथिज्ञानप्रयासो वैफल्य भधिगच्छेत् ।

आठल्ये महोदयैः नाटिकलागतस्य सूर्यसिद्धान्तागतस्य च चन्द्रस्य अन्तरमेव वेधसंस्कार:- इत्याख्यायते । प्रतिवादिमहोदयानां नवीनोऽयं संस्कारः वस्तुतः सौरसिद्धान्तागतस्य चन्द्रस्याशुद्धिरेव । अशुद्धिगोपनमेव श्रस्य संस्कारस्य उद्देश्यम् ।

यदि शुद्धाशुद्ध भोगांशान्तरं संस्कारः, इति स्वीक्रियते, तदा ग्रस्य गतिविज्ञानादिसिद्धान्त-

१. वृद्धपतिना सप्रयत्नं लाल्यमाना युवतिः पत्नीव त्र्यं कलात्मिका तिथिः श्रीकरपात्रि आठल्येप्रमृतिभिः यैः केः प्रकारैः अतिवेलं पोष्यमाणापि पुरातनस्वपालकपचं (वायवृद्धिरसक्षवरूपं ) मपहाय नवबर ( modern) पक्षम् (सप्तवृद्धि - दराच वरूपम् / अवलम्बते - नात्र विस्मयः । विस्मयस्तु एष केषचिन यत्-धर्मशास्त्राणि तां तादृशीं कर्म न विरुन्धन्ति इति ।

२. पत्रा ही तिथि पाइये वा घर के चहु पास ।

नितप्रति पुन्यौई रहे, भानन श्रोष उजास ॥

(बिहारी रत्नाकर)

५४ ]

[ द्वितीयोऽध्यायः

सिद्धत्वेन सोपपत्तिकत्वात् चन्द्रभोगांशेषु उपयोगः स्वीकार्य एव । एतत्तु समयस्य ज्याप्रकृतिकं फलं विद्यते । प्रस्योपयोगेन च्युत्यादयः संस्कारा एव प्रयुक्ताः भवेयुः । वस्तुतस्तु एतस्य वेधाप्तगणितागत- चन्द्रान्तरस्य ज्या प्रकृतिकसमयफलत्वेन केन्द्राणाम् (Argument angles) प्रनिश्चयात् प्राकर्षण- सिद्धान्तस्य गणितीयरूपाभ्युदयात्पूर्वम् एतदशुद्धिरूपमन्तरम् प्रनिर्णीतप्रकृतिकं निरुपपत्तिकमेव भ्रमन्यत । भास्करीयबीजोपनय- लघुमानस- सिद्धान्तशेखरादिग्रन्थावलोकनेन इदं स्पष्टं जायते यत् इमे सिद्धान्तकाराः एतत्संस्कारकेन्द्राणि एतदग्राश्च (Amplitudes ) साधयितु न प्राभूवन् ।

श्री R N. घाटे महोदयाः स्व लेखस्य उपसंहारे लिखन्ति "One has to admit that Karana-granthas do not always give the newmoon and the fullmoon accurately. So as to agree with observation it is desirable to make improvements in them and it is believed that it is being done." केवलेन मान्दफलसंस्कारेण (प्रकाममेषः संशोधितः स्यात् ) पर्वान्तः दृक्समो न स्यादित्यग्रे बीजसंस्कार- विवेचने प्रतिपादयिष्यते । यदि श्री केशवदेवज्ञकृतवेधकालिकी स्थितिर्लभ्येत तदैव उभाभ्यां पद्धतिभ्यां पर्वान्तः तुल्यः प्रायायात् । यवा चन्द्रोच्चं चन्द्रतः ०° तुल्ये वा १८०° तुल्ये अन्तरे भवेत्, राहुश्च चन्द्रतुल्यः स्यात् तदा चन्द्रभोगांशे ३३ / तुल्या प्रशुद्धिर्भवेत् (द्रष्टव्यम् - तृतीयाऽध्याये सोपपत्तिकसंस्कारविवेचनम् ) । सूर्यस्य परममन्दफले प्रशुद्धिवशेन च तिथौ ३३ कलाभ्योऽपि अधिका अशुद्धिः लभ्येत । श्रीकेशवदैवज्ञकृतवेधकालिकी स्थितिस्तु विरलेव । प्रायः उपलभ्यमानासु प्रन्यासु स्थितिषु च मशुद्धिः ज्याप्रकृतिकानां च्युत्यादिसंस्काराणां साहाय्येनैष अपाकर्तुं शक्यते । बीजसंस्कार: ( निरुपपत्तिकैः ) तु निर्वाहो न संभावी । (द्रष्टव्यम् तृतीयाध्याये 'बीजसंस्कार - विवेचनम् ' ) । एवञ्च पर्वान्तं शोधयितुं प्रयस्यतां श्री RV. आप्टे महोदयानां गतिच्युत्यादयः संस्काराः एव शरणं भविष्यन्ति - इति निश्चितम् ।

श्रीषाण्डुरङ्गशास्त्रिभिः कलातिथि (काल्पनिकचन्द्र ) स्थापनायें उपन्यस्तानां केषांचन तर्काणां भूयः प्रतिवादः -

कला तिथिसमर्थकाः प्रतितिथ्यन्ते एकस्याः पूर्णायाः चन्द्रकलायाः क्षयवृद्धी मन्यन्ते । मस्य पुष्टये च श्रन्यः वचनं सह एतत् 'पुरुषार्थ चिन्तामणि' का रवचन मुद्धरन्ति - "सूर्यमण्डलस्या- धः प्रदेशवर्ती शीघ्रगामी चन्द्रः । तथासति तयोः गतिविशेषवशादर्श चन्द्रमण्डलमन्यून मनतिरिक्तं सत् सूर्यमण्डलस्याधोभागे व्यवस्थितं भवति । तदा चन्द्रमण्डलमीषदपि न दृश्यते । उपरितने दिने शीघ्रगत्या सूर्याद्विनिःसृतः शशी प्राच्यां याति । त्रिशदंशोपेतराशौ द्वादशभिरंश: सूर्यमुल्लंध्य गच्छति । तदा चन्द्रबिम्बस्य पञ्चदशसु भागेषु प्रथमो भागो दर्शनयोग्यो भवति । स एव भागः कला इत्युच्यते । तत्कलापरिनिष्पत्तिकालः प्रतिपत्तिथिर्भवति । एवं द्वितीयादितिथि- व्वगन्तव्यम् ।" इति । एतादृशानि सर्वाण्यपि वचनानि मध्मममानाभिप्रायेणैव प्रतितिथि एकस्याः कलायाः ह्रासवृद्धी वदन्ति - इतिपूर्वं प्रतिपादितमपि पुनः प्रतिपाद्यते-

द्वितीयोऽध्यायः ]

-

:

| ५५

मध्ममानाभिप्रायकाणि बहूनि एतादृशानि वचांसि शास्त्रकारैः प्रयुज्यन्ते येषु प्रयोक्तारः "मध्यममानाभिप्रायेणैष निर्देशः " इति निर्देशविमुखा भवन्ति । यथा मुहूर्तो यद्यपि स्फुटस्य (प्रत्यहं भिद्यमानस्य ) दिनमानस्य रात्रिमानस्य वा पञ्चदशो भागः कदाचिद् घटोद्वयान्यूनाधिकोऽपि 'मुहूर्ती घटिकाद्वयम्" इति निबन्धग्रन्थेषु निर्दिश्यते । किच- "द्वात्रिंशद्भिर्गतः मासः दिनैः षोडशभि- स्तथा । घटिकानां चतुष्केण संपतत्यधिमासकः ।। " इत्यत्र अधिकमासपातकाल निर्देशः मध्यममाना- भिप्रायेणैवेति प्रनिर्दिष्टमपि गणकोऽवधारयति । तथैत्र प्रतितिथि एका कला ( चन्द्रपञ्चदशभागः ) वर्धने - इति निर्देश पुराणि वाक्यानि मध्यममानाभिप्रायेण प्रवर्तन्ते इत्यनुक्तमपि बुद्धिमता ग्राह्यम् । एतेन प्रतितिष्यन्ते एकस्याः पूर्णाया: कलायाः ( चन्द्रबिम्बपञ्चदश भागस्य) वृद्धिक्षयो साक्षात् नभसि स्थिते चन्द्रबिम्बे न दृश्येते । भास्करोऽपि साधं सप्ततिथ्यन्ते नृदृश्य विम्बदलस्य शुक्लीभावं न वदति, केतकरोऽपि तथा । श्रतः स्पष्टं यत् प्रतितिथ्यन्ते पूर्णाः कलाः काल्पनिक- चन्द्रबिम्बस्यैव नतु दृश्यमानस्य" इयमुक्तिः तर्कहीनैव सिद्धयति । तथाहि - " प्रतिपदादिर्भिर्हि चन्द्रमा: प्रजापतिः शुक्लपक्षे धापूर्यते कलाभिरुपचीयमानाभिवर्धते यावत्सम्पूर्णमण्डलः पौर्णमास्याम् । ताभिरेवापचीयमानाभिः कलाभिः प्रपक्षीयते कृष्णपक्षे, यावत् ध्रुवैका कलाऽमाव- स्यायामिति ।” इति शांकरभाष्यवाक्येन अन्यैश्च वाक्यं: स्फुटं गगनचारिणः चन्द्रबिम्बस्य प्रतिपदादिभिः आपूर्तः प्रपक्षितेश्च प्रतिपादनेऽपि एते कल्पनाजीवाः कलातिथिसमर्थं काः तिथि- जन्यानां कलानां दृश्यचन्द्र कलाभिः सम्बन्धं न मन्यन्ते - इत्याश्चर्यम् ।

'प्रतितिथि मध्यमानेन एका कला चीयते प्रपचीयते चे' ति पुराणादिवाक्याभिप्रायं बोधपूर्व परित्यज्य स्फुटमानानुसारेण प्रतितिथि एककलाचयापचयौ साधयितुं काल्पनिकचन्द्रस्थापन यं शक्तिमतिक्रम्य मानखशिखं वन्ध्यं प्रयतमाना एते कलातिथिपोषकाः सत्यं दयनीया एव । किञ्च वयमेतान् महाशयान् पृच्छामः किम् “नवो नवो भवति जायमानोऽह्नां केतुः" इत्यादीनां वैदिक- मन्त्राणां द्रष्टारः ऋषयः दृश्यचन्द्रस्य प्रत्यहं वर्धमानक्षीयमाणा भाबालदृश्याः वास्तविकी: कला उपेक्ष्य कांश्चन कल्पिनिकीः कलाः निमीलितनयना प्रपश्यन् ? नैवम् । एतैः मन्त्रः नभःस्थो वास्तव- श्चन्द्र एव स्तूयते, अन्यथा भाष्यकारास्तद्वद्याख्याने तत्संकेतमकरिष्यन् । यदा मन्त्रवणितोऽयं चन्द्रः वास्तविक एव तदा तत्सम्बद्धा मन्त्रे वर्ण्यमानाः कला श्रपि सुव्यक्तं वास्तवा एवेति निष्पन्नम् ।

किञ्च "सूर्याचन्द्रमसोः द्वादशांशान्तररूपया तिथ्या प्रकाश्यमानाः कला नभःस्थे चन्द्रे दृश्या न भवन्ति, यतः दृश्यचन्द्रबिम्बमन्यत्. कलाश्चता श्रन्यस्य काल्पनिकस्य पूर्णिमान्तीयचन्द्र- बिम्बस्य भवन्ति । यतो हि स एष संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकलः । तस्य रात्रय एव पञ्चदश कलाः । घ्र वैवास्य षोडशी कला' इति बृहदारण्यकवचनेन षोडशकलस्य ( पूर्णिमान्तकालिकस्य चन्द्रबिम्बस्य ) पञ्चदश समाना विभागा एव कलाशब्दवाच्या तिथय उत्पद्यन्ते । प्रात्यहिकस्य नभसि द्योतमानस्य चन्द्रबिम्बस्य पञ्चदशो भागः कलाशब्दवाच्यो न भवितुमर्हति प्रत्यहं तस्य नीचोच्चस्थितविशेन भिद्यमानपरिमाणतया कलानां प्रसमानतापत्तः । कला तु तस्य

५६ ]

[ द्वितीयोऽध्यायः

समानाः पञ्चदशभागाः । भागस्तु भाज्यवस्तुनः कश्चिदिष्टः कल्पितोंऽशः । यदि च भागानां सामान्यत एव निर्देशः तदा ते समाना एव भवितुमर्हन्ति । यद्यसमानत्वपपेक्ष्येत तदा तादृशो निर्देशस्तत्रावश्यक:' । इति यत् प्रतिपादितं तदपि न । 'तस्य षोडशकलस्य चन्द्रस्य याः कला दृश्यन्ते ताः पञ्चदश तिथयः एव सन्ति, षोडशी कला तु श्रमारूना स्थिरव' इत्ययं बृहदारण्यक - वचसः स्फुटोऽर्थः ।

"कला नाम सम्पूर्णमण्डलस्य चन्द्रमसो यो नृदृश्यो भागस्तस्यैकः पञ्चदशो भागः । यदि भागानां सामान्यत एव निर्देशस्तदा इति यदुक्तं तदपि न युक्तम् । बहुत्र समानविभाग- निर्दशेऽपि मिथः स्वल्पान्तरतया स्थिता अपि भागाः समानतयैव गणितेऽपि गृह्यन्ते । यथा-सप्ताहः समत्वेन सप्तसु ग्रहःसु विभज्यते । परम्- प्रात्यहिकसूर्यगतेः भिद्यमानतया सूर्योदयात् सूर्योदयं यावत् मीयमानानि सप्तापि ग्रहानि श्रसमानपरिमाणानि । याम्योत्तरवृत्तमधिष्ठिते रवो दिनस्य पूर्वार्धमतीतम् उत्तरार्धमवशिष्टम् - इति सिद्धान्तकाराः साधारणा जनाश्च 'अर्ध' पदं नपुसके

प्रयुजानाः सर्वथा समत्वं पूर्वार्धोत्तरार्धयोः वदन्ति । परम् श्रदयिकास्तका लिकरविकान्तै:- असमानतया उदयास्त कालीनयोः चरयोः प्रसाम्येन दिनस्य तौ भागौ परस्परं सर्वथा समो न भवतः । एतेन सुव्यक्तं यत् भागानां सामान्यतो निर्देशेऽपि भाज्यस्य सर्वे भागा: अनिवार्यतया समाना न भवन्ति, कामम् असमानत्वापेक्षा निर्देशस्तव न स्यात् । समानविभागाय विशेषतो निर्देशेऽपि न तथा कुतः सामान्यतो निर्देशे इति । म्रतः प्रत्यहं भिद्यमानस्य चन्द्रबिम्बस्य पत्र वदशांशरूपाः कलाः मिथः किञ्चिद्भिन्नमाना अपि न गणित सिद्धान्तविरुद्धाः । एतेनैव च अक्त- (परिमित) परिमाणेषु 'एकदेश विकृतमनन्यवत्' न्यायस्याप्रवृत्ते रुक्तिरपि प्रयुक्ता निष्पद्यते ।

न च "प्रत्यहं भिन्नमानस्य चन्द्रबिम्बस्य पञ्चदशांशरूपाः कलाः मिथः असमानमाना इति कलाशब्दवाच्या न भवेयुः" इति वक्तव्यम् । मिथः स्वल्पान्तरेण असमानमानामपि भागानां एकेनैव नास्ता व्यवहारस्य शास्त्रलोकयोः उपलम्भात् । प्रत्यह चरभेदेन सर्व स्पष्टसा वन दिवसा असमाना अपि दिवसपदवाच्याः । प्रत्यह भिद्यमानदिनरात्रिमानतया दिन-रात्र्याः पदशांशरूपाणाम् असमानानामपि भागानां मुहूर्त्तत्वेन व्यवहुतिः । प्रतिक्षणं परिवर्तन-शालमानानां पदार्थानां प्रथम- द्वितीया विभागकल्पः तदीयतात्कालिकमानमेवामवलम्ब्य प्रवर्तते । चन्द्रग्रहणे चन्द्रबिम्बस्य प्रतिक्षणं भिद्यमान- परिमाणस्यापि काले काले ग्रस्ताः दशमांशादिभागाः गणितेन साध्यन्ते । अत्र गणकाना- मेतादृशो निर्देशोऽपि श्रीप्राठल्येमतेन तु श्रनुपपन्न एव, तन्मतेन प्रतिक्षण चन्द्रबिम्बमानस्य भिद्य- मानत्वात् तस्य यस्मिन् कस्मिन् क्षणे ( ग्रहणकाले ) दशमांशादिभागकल्पनाया मनौचित्यात् ।

1

१. कार्यकारणयोरभिन्नतया व्यवहारस्य लोके दर्शनात्, पंचदशभिः तिथिभिः जातानां कलानां पंचदशभिः तिथिभिः तादात्म्यम्

उपपन्नमेव ।

२. "समेऽथऽयं नपुंसके" भ्रमरः

३. प्रतिघटि चन्द्रबिम्बमाने एकस्वा विकलाया चयवृद्धी भवतः ।

द्वितीयोऽध्यायः ]

[ ५७

वस्तुतस्तु श्रीमाठल्ये महोदयानां प्रादर्शरूपत्वेन समानानां चन्द्रबिम्बपंचदशांशरूपाणां कलानां (त: तिथित्वेन स्वीकृतानां ) निर्णये महानयं बुद्धिव्यायामः अर्थहीन एव, वेदपुराणादिवाक्यानां प्रतितिथ्यन्ते एकैककलावृद्धिक्षयख्यापकानां मध्यममानपरकतया सुव्यक्तं स्थिते: :

"यथा हक्पक्षीया निरयणा ग्रहा अयनांश-संस्कृता एव दृक्तुल्या मन्यन्ते, तिथयो लम्बन- संस्कृता एव दृक्तुल्या जायन्ते, तथा विशिष्टो वेधसंस्कारः' हक्कमंसंस्कारो वा चेत् क्रियते तदा कला चन्द्रोऽपि स्फुटं दृक्तुल्यतां व्रजेत् " - इत्यपि खगोल सिद्धान्तविरुद्धं वचः । सिद्धान्तप्रतिपादित- सोपपत्तिकलम्बनादिमि: संस्कृतं दृक्पक्षीयं ग्रहतिथ्यादिकं यथा भूपृष्ठस्थानां दृक्संवादि भवति, न तथा सोरादिपक्षीयम् इति तत् प्रशुद्धमेव । "दृक्पक्षीयगतितिथ्यादिसंस्कार-संस्कृतचन्द्रस्य सौरादिपक्षीयचन्द्रस्य च अन्तररूपेण 'वेधसंस्कारेण संस्कृतः कलाचन्द्रः दृक्तुल्यो भवति ।"— इत्यपि न एतादृशवेध संस्कारस्य सिद्धान्तविरुद्धत्वात् । किच- सूर्यसिद्धान्तग्रहलाघवकरणप्रकाश- भटतुल्यादिपक्षीयाः चन्द्रस्य भोगाः मिथः किंचित् किचत् भिद्यन्ते । तैः विभिन्नः चन्द्रभौर्गः (भवन्मते कनाचन्द्र: * ) विभिन्ना: (नेकमाना:) तथाकथितवेधसंस्काराः उत्पद्यन्ते – कतमस्याऽत्र ग्राह्यत्वमितिः श्रीमाठल्येमहानुभावा वदन्तु । किञ्च – सूर्यसिद्धान्तग्रहलाघवादिभिः साधितः ऐककालिकोऽप्यं कलाचन्द्र: मिथः प्रसमानमानतया बहुत्वं विर्भात । प्रायेण सर्वेऽप्येते विभिन्नकरणसिद्धान्तसाधिताः.. भवतां कलाचन्द्राः हक्पक्षीयचन्द्रेण नैकरूपम् प्रन्तरं प्रदर्शयन्तः भवतां विमोहाय न भवन्ति - इति परमाश्चर्यकरं नः ।

कलाचन्द्र-दृक्पक्षीयचन्द्रयोः प्रन्तरं कलाचन्द्रगताशुद्धिरेव यां वेषसंस्कार इति वदन्ति एते. कलाचन्द्रस्य दृक्तुल्यतासमर्थकाः । एतादृशेन शुद्धाशुद्धान्तररूपेण वेधसंस्कारेण तु येन केनापि बालिशेनापि यथेच्छं साधितः प्रशुद्धतमोऽपि ग्रहः वेधसिद्धः सिद्धत् ।

काल्पनिक तिथि (कला-चन्द्र) निरासायास्माभिरुपन्यस्तानां

तर्कारणामेतत्संकलनम्' -

(१) सूर्यसिद्धान्त ग्रहलाघवादिकार: सर्वे ऋषिभि: प्राचार्यश्च स्वग्रन्येषु चन्द्रस्य उच्च-पात-मध्यममन्दफलादीनां खगोलीय स्थितिसम्बद्धानां यः निर्देशः स ( काल्पनिकचन्द्रसिद्धान्त- विरुद्धः ) कि प्रमत्तालाप ? सर्वे: भाष्यादिकारं चन्द्रस्य उच्चादीनां यद् व्याख्यानं ग्रहान्तरीयो- च्चादिव्याख्यानवत् खगोलीयोपपत्तिप्रदर्शनपूर्वकं कृतमस्ति तत्सर्वं काल्पनिकचन्द्रविम्बकल्पनया भूमिसात् भवति ।

१. रक्पक्षीय चन्द्र कलाचन्द्रभोगयोः श्रन्तरम् अत्र वेधसंस्कारः श्रीमाठल्येमहोदयैः उच्यते ।

२. ग्रहलाघव करण प्रकाश-मटतुल्यादिभिः करणमयेः साधितश्चन्द्रः बाण बुद्धिरसधयानुवर्त्ती - इति श्रीमाठल्येप्रभृत्यनुसार

सः मिथो मिन्नमोगोऽपि कलाचन्द्र एव ।

३. अत्रेतस्मिन् संकलने पूर्वमुपन्यस्तत्तकैः सह केचन अन्येऽपि भवन्ति ।

HOMES

द्वितीयोऽध्यायः

५ )

यदि चन्द्रः काल्पनिक एव आचार्याणामभिप्रेतोऽभविष्यत् तदा ते मध्यमेनैव चन्द्रेण तिथि- मसाघयिष्यन् । काल्पनिकचन्द्रभोगकल्पना चन्द्रस्य मन्दफलादीनां खगोलीयोपपत्ति निर्मूल विधत्ते । यदि चन्द्रः सूर्य सिद्धान्तादिकाराणां नभश्चरचन्द्रबिम्बाद् भिन्न एव तदा तैः निर्दिष्टो मध्यमः चन्द्र: किस्वरूपः ? चन्द्र मन्दफलं च सूर्यसिद्धान्तादिपठितं किमस्ति वस्तु ? चन्द्रमन्दपरिधिना च एते सिद्धान्तकाराः कां खगोलीयां स्थिति ख्यान्ति ? चन्द्रमन्दोच्चेन च तेषां कोऽभिप्रायः ? इति विशकलयन्तु कल्पनाचन्द्रकल्पकाः । चेदेतत्सर्वं काल्पनिकमेव इत्युच्येत तदा सर्वापि जटिलैषा चन्द्रसाधनप्रक्रिया प्राचार्याणामृषीणां च प्रमत्तचेष्टंव सिध्यति । किञ्च सूर्यचन्द्रभौमादीनां मध्यममन्दोच्च मन्दफलादीनि सर्वत्र संनियोगशिष्टानि येन चन्द्रस्य काल्पनिकत्वांगीकारे सूर्य- भीमादीनामपि काल्पनिकत्वमापतति 'संनियोगशिष्टानां सहैव प्रवृत्तिः सहैव निवृत्तिः' इति न्यायात् ।

(२) प्राचार्य भास्करेण गोलबन्धयन्त्रसाहाय्येन कल्पीय चन्द्रभगण चन्द्रोच्चभगणानामानयनं सिद्धान्तशिरोमणेः मध्यमाधिकारे उपदिष्टम् । एतेनापि चन्द्रस्य काल्पनिकत्वं निरस्यते, काल्पनिकस्य वैधानुपपत्तेः ।

(३) तिथ्यादिसाधने प्रयुक्तः चन्द्रभोगः ग्रहणग्रहनक्षत्रयुत्युदयास्तचन्द्रदर्शन शृङ्गोन- त्यादिषु प्रयुक्ताच्चन्द्रभोगादभिन्न एव सूर्य सिद्धान्त - ग्रहलाघवादिषु दृश्यते येन चन्द्रबिम्बस्य

काल्पनिकत्वकल्पना निमूं ला सिध्यति ।

(४) श्रीगणेशदेवज्ञादयः काल्पनिकं चन्द्रं तिथ्यादौ गृहीतवन्त इति वचस्तु प्रमूलम् बृहत्तिथिचिन्तामणी गणेशेन ग्रह-नक्षत्रयुतिग्रहणादिषु दृक्साम्यं यच्छतश्चन्द्रस्यव तिथिसाधने प्रयोज्यतायाः सुव्यक्तं प्रतिपादनात् ।

(५) श्रीमुजालकेशवगणेशादिभिः निर्धारिताः चन्द्रे संस्काराः वेधाश्रया एव, नहि काल्प- निकस्य चन्द्रस्य वेधः शक्यः । श्रीगणेशदेवज्ञः सूर्यसिद्धान्तीयाच्चन्द्रात् नभःस्थं चन्द्रं नवकलोन- मुपलभ्य तेनैव ( नवकलोनेन) चन्द्रेण ग्रहलाघवे तिथ्यादि प्रसाधयत् । एवं साधिता तदीया तिथि: बाणवृद्धिरसक्षयानुगामिनी अपि अधिकमासनिर्णये व्रतपर्व तिथि निर्णये च सूर्यसिद्धान्तविरोधिनी क्वचिज्जायते इति पूर्व १७ पृष्ठे प्रतिपादितमेव ।

9

मकरन्दकारोऽपि सूर्यसद्धान्तीय चन्द्रोच्चपातयोः स्वल्पं बीजमयच्छत् । 'करणप्रकाशे' " श्रीब्रह्मदेवः ( शकाब्दाः १०१४) प्रार्यपक्षीये चन्द्रेऽपि लल्लाचार्योक्तं बीजं निक्षिप्य तिथ्यादि प्रसाधयंत्, तथैव 'भटतुल्य' करणे श्रीदामोदरोऽपि चन्द्रं बीजसंस्कृतं तिथ्यादी प्रायुक्त । चेच्चन्द्रः तिथ्यादिसाधने काल्पनिक एव सूर्यादीनामभिप्रेतस्तदा गणेशादिभिः बीजसंस्कारेण सौरार्यादि- पक्षीय चन्द्रभोगस्य -अन्यथापादनं किम्मूलम् ? - इति वयं जिज्ञासामहे काल्पनिकचन्द्रसमर्थ के भ्यः ।

१. बाय वृद्धिरसक्षयानुगामिनी तिथि: कलातिथिरिति कलातिथिसमर्थकानामेव वचः ।

१. करणप्रकाशीया तिथिः महाराष्ट्र षु वैष्णवैः एकादशीव्रतनिये प्रयुज्यते ।

द्वितीयोऽध्यायः ]

[ *ε

(६) ब्राह्मादिसिद्धान्तेषु सूर्य-चन्द्रबिम्बकेन्द्रयोः तिथेः प्रबोधकता निर्दिष्टा । काल्पनिके चंन्द्रे सा कथमुपपद्येत ?

(७) प्राचार्यभास्करेण तिथिसन्धिकालसाधने तात्कालिके सूर्य-चन्द्रबिम्बे प्रयुक्ते येन प्रयोज्यतासिद्धान्तो भवतां तिथिसाधने सर्वत्र काल्पनिक (पूर्णिमान्तका लिक) चन्द्रबिम्बस्य विखण्डयते ।

(८) ब्रह्मसिद्धान्ते यत्र इनमण्डलान्तमधिकृत्य मासादिनिर्णय उक्तः, तत्र तात्कालिक - सूर्यचन्द्र बिम्बमाने प्रादाय प्रमान्तो निर्णीयते । एतेनापि सर्वासु तिथिषु पूर्णिमान्तीयचन्द्रबिम्बादानं तदनभिप्रेतमुच्यते ।

(६) गति - तिथि व्युत्यादिचन्द्रसंस्कारसूत्रेषु सर्वत्र व्यकेंन्दोः १८० अंशः उत्थापनं चेत् क्रियते तदा तिथिसाधनसूत्रे "भक्ता व्यर्कविधोलंवा यमकुभिर्याता तिथिः ।” इत्यस्मिन् अपि व्यकेंन्दुः १८० अंशः सर्वत्र अपरिहार्यतया उत्थाप्यो भवति । तथोत्थापने च सर्वस्मिन् काले पूर्णिमान्त एव तिष्ठेत्, येन सर्वेऽपि व्रतोत्सवाः धर्मशास्त्रनिर्णायकवचनैरनियन्त्रणमाप्य लुप्ताः स्युः, ' सर्वोऽपि धर्मकर्मनिचय: कलाचन्द्रस्य बलिर्भवेत् ।

I

(१०) गति - तिथ्यादिसंस्कारसूत्राणि नैकरूपतया उपस्थापयितुं शक्यन्ते येषु व्यकेंन्दोः १८० अंश ः उत्थापनेन एकंव तिथि: बहुविधमाना जायते इति पूर्व ५१ पृष्ठे प्रदशितमेव ।

(११) गति तिथ्यादिसंस्कारसूत्रेषु सर्वत्र स्यकेंन्दु १५० अंश: उन्थापयन्तः कलातिथि- स्थापनायां दृढं संलग्ना एते उपपत्तिज्ञानशून्या मीमांसका न विवन्ति यत् चन्द्रगतिसाधनप्रसङ्ग तथा कृते ( गतितिथ्यादिसाधकसूत्रेषु व्यकॅन्वोः १८० अंशरुत्थापनेन) सप्तवृद्धि दशमयानुसारिणी तिथिः जायते इति ।

एतं : गणितोपपन्नैस्तर्के: काल्पनिकश्चन्द्रः कलातिथिनिमितये कल्पितः कपोलकल्पना- मात्रमेवेति सिध्यति । पूर्णिमान्ते गतितिथ्यादयः हक्पक्षीयचन्द्रे दीयमानाः नवज्ञाताः संस्काराः प्रायेण शून्यतां यान्ति - इत्येव मनसि निधाय छलेन सर्वत्रापि काल्पनिकपूर्णिमान्तचन्द्रबिम्बेन कलातिथि- साधनसिद्धान्तस्थापनाय सर्वमपि चन्द्रस्फुटीकरण सिद्धान्तं सर्वेः ऋषिभिराचार्यश्च खगोलीयोपपत्ति- प्रदर्शनपुरस्सरं महता प्रयत्नेन विकासितं समूलमुच्छेत्तुं कुतर्कान् उपन्यस्यन्त एते तथाकथितार्ष- तिथिपोषका: सिद्धान्तप्रणेतॄणां पितामह वसिष्ठ-सूर्य-ब्रह्म-भास्कर - गणेशप्रभृतीनाम् श्रात्मनः सत्यं निर्भरं तुदन्ति ।

१. वदा प्रत्येक क्षणः पूर्णिमान्त एव तदा व्रतोत्सवादिनिर्णयः धर्मशास्त्रः अशक्य एवेति स्फुटम् । सर्वत्र पूर्णिमान्तकालतया

प्रत्यहं पूर्णिमासम्बद्धानि व्रतपर्वाण्येव वा अनुष्ठेयानि स्युः ।

६०]

[ द्वितीयोऽध्यायः

बाणबुद्धिरसक्षयसम्बद्धां तिथिमवलम्ब्य

व्रतपर्वादिनिर्णये सम्भाविनः पक्षानुपन्यस्य

निबन्धकारैः ये परिणामा प्रधिगतास्ते सप्त द्विदशक्षयपक्षानुसारिण्यास्तिथेः प्राश्रयणेऽपि न विक्षुभ्यन्ति - इति पञ्चमाध्याये प्रदर्शयिष्यामः ।

॥ इति द्वितीयोऽध्यायः ॥

तृतीयोऽध्यायः

बीजम्, सोपपत्तिक-संस्काराश्च

-

सूर्य सिद्धान्तीय तिथ्यादिकं शास्त्रीयं मन्यमानाः कतिपये पञ्चाङ्ग प्रणेतारः बीजनिषेधकानि वाक्यानि उल्लिख्य हग्मणितं विरुन्वन्ति । अतः बीजस्य तथा सोपपत्तिक संस्काराणां विषये विमर्शः अवश्यं कार्यः । हग्गणित क्यार्थ प्रयस्यद्भिराचार्यै: निम्नलिखिताः त्रिविधाः संस्काराः मङ्गीकृता :-

(१) कालान्तरजन्याः संस्काराः (क्वचिदेतेऽपि बीजशब्देनाख्यायन्ते । ) (२) सोपपत्तिका: संस्काराः । (क्वचिदेते स्पष्टतरबीजशब्देन उच्यन्ते /

(३) निरुपपत्तिका: बीजाख्या: संस्काराः ।

एतेषां प्रथमप्रकारद्वयान्तर्गताः संस्काराः श्राचार्याणां मान्याः । निरुपपत्तिकाः बीजसंस्काराः सर्वत्र निषिद्धाः । एष विषयः सविस्तरमधस्ताद्विविच्यते : -

सोपपत्तिकाः संस्काराः विहिताः, निरुपपत्तिकाश्च निषिद्धाः

|

भत्र 'गणितस्कन्धे उपपत्तिरेव प्रमुखं प्रमाणम्' निरुपपत्तिकः श्रागमोऽप्यत्र प्रमाणत्येंन स्वीकर्तुं न शक्यते । उपपत्तिरहिताः संस्कारा: प्राचार्याणामभिमताः नासन् कालान्तरजन्या: सोपपत्तिकाश्च मान्या एव इत्यत्र तर्काः उपस्थाप्यन्ते-

कालान्तरजन्यः संस्कारः भगणकाला शुद्धिजनितत्वात् सोपपत्तिक एव । यदि गणिते स्वल्पान्तरेण भगणस्य भागास्त्यज्येरन्, तदा तदन्तरमपि कालेन समुपचितम् प्रनुपेक्ष्यमसह्यं जायते । कल्प्यते, यत्-

कल्पभगणमानम् = भ

"भ" माने श्रशुद्धिः = श्रभ कल्पारम्भतः इष्टोऽहण: इ

| ६२

तदा गणितागतः मध्यम-ग्रहः =

×

कल्प- कुदिनानि

अभ X

क कु. दि. + वास्तविक: मध्यम-ग्रहः

अत्र मध्यम ग्रहे प्रशुद्धिः

X

क. कु. दि.

तृतीयोऽध्यायः

(१८)

यदि प्रहर्गण : अधिकः स्यात्, तदा तु एषा प्रशुद्धिः उपचिता सती अनुपेक्षणीया जायेत । मतोहि (१८) समीकरणं समयस्य एकरेखीयं फलम् (Linear Function) विद्यते । एतत्- कालान्तरजन्यमन्तरं तु ग्रहेषु देयमेव । अन्यथा तु गणितस्य नक्षत्रैः सह सम्बन्ध एव नश्येत् । एष (१८) समीकरणलभ्यः संस्कारः न कदापि व्यभिचरति, समयानुपातेन च वर्धते । एष सन्देहरहितः संस्कार: सोपपत्तिक इव विश्वसनीयः । वस्तुतः प्रयं सोपपत्तिक एव भगणाशुद्धेः निश्चयात् ।

(क) मकरन्दे गुरुभोगांशसाधने अन्यग्रहेषु च एकः कालान्तरजन्यः संस्कारः दीयत एव । 'धर्मोपयोगितिथ्यादिनिर्णये' लेखकमहोदयाः प्राक्षिपन्ति यत् मकरन्दे बीजसंस्कारो न दत्तः इति । मकरन्दसारिण्यां कालान्तरजन्य संस्कारविषये निम्नलिखितमुद्धरणं प्रमाणम्-

"कलियुग सहस्रांशों ( १०००) शादि ४।४२।४६ शनिबीजं धनम् । एतत्त्र्यंशेन १।३४। १५ सहितं जातं बुघोच्च घनम् ६।१७।१, शनिबीजत्र्यंशेन रहितं जातम् ३।८।३१ ऋणं गुरोः, शनिबीजं शुक्रोच्च ऋणं ४।४२।४६ बीजसंस्कृतं बुधोच्चम् ।" इति । एतानि बीजानि कालान्तरजन्यानि अत एव मान्यानि अभूवन् । श्रीबालशंकरदीक्षिताः 'भारतीय ज्योतिःशास्त्रे' (मराठी पुस्तके) १८४ तथा २५७ पृष्ठे लिखन्ति - " मकरन्दग्रन्थान्त सूर्यसिद्धान्तोक्तग्रहादिकांस बीजसंस्कार दिला आहे ।" " मकरन्दकारांने सूर्यसिद्धान्तास बीज संस्कार दिला आहे- तथा विषयों पूर्वी लिहिलें च आहे ।" इति ।

(ख) ग्रहलाघवकारेण ग्रक्षेपकाः कालान्तरजन्यबीजसंस्कृता एव पठिताः । सिद्धान्तानुसारं चन्द्रक्षेपः ग्रहलाघवारम्भकाले ११ रा. १६ श्रं. १५ क. प्रायाति । परम् - ग्रहलाघवे तु ११ रा. १६ नं. ६ क. तुल्यः चन्द्रक्षेपः पठितः इति । "प्रङ्ककलिकोनाब्जः " - इतिवचनेन वेषेन विसंवादं प्रदर्शयेव न विरतं तं अपितु चन्द्र-क्षेपके संस्कारः दत्त एव । "नार्केन्द्रोबोजयोग्यता"- इत्यत्र तु निरुपपत्तिकमेव बीजं निषिद्धं न तु कालान्तरजन्यम् इत्यत्रे स्पष्टी भविष्यति

(ग) कालान्तरजन्यस्य संस्कारस्य मान्यतायाः विषये श्रीमन्तः केशवदेवज्ञा: 'ग्रहकोतुके, १४१० शाके लिखन्ति - "ब्राह्मायं भटसौरायेष्वपि ग्रहकरणेषु बुध-शुक्रयो महदन्तरम् अंकतया हृदयते .........बहुकाले बह्वन्तरं भवत्येव । एवं बह्वन्तरं भविष्ये सुगणकैः प्रहनक्षत्रयोग-

तृतीयोऽध्यायः ]

ग्रहोदयास्तादिभिर्वर्तमान घटनामवलोक्य

[ ६६

न्यूनाधिकभगणाद्यैग्रहगणितानि कार्याणि ।

यता

तत्कालक्षेपकवर्षभगणान् प्रकल्प्य लघुकरणानि कार्याणि ।" इति ।

(घ) श्री मल्लारि-महोदयाः अपि लिखन्ति-

" ग्रहभगणभोगपर्यन्तं ग्रहगतिरानीय तासु मध्ये या परमाधिका गतिः या च परमाल्पा तयोर्योगाधं मध्यमगतिरेवाङ्गीकृता । सा दुःसाधा, विकला-कलाकोट' शादीनामलक्ष्यत्वात् । सा स्थूला जाता, संवाङ्गीकृता । एवं कियत्यपि काले जाते वसिष्ठादिभिविलोक्यमाने ग्रहगतेरन्तरं दृष्टम् । एवमन्यैरपि अस्मिन् काले एते दृग्गोचराः । एवमग्रेऽपि भविष्यन्महागणकः नलिका- बन्धनादिना ग्रहवेधं कृत्वा अन्तरमपि लक्षयित्वा ग्रहकरणानि कार्याणि" इत्यग्रे ग्रन्थसमाप्तावा- चार्येणाप्युक्तमस्ति ।" इति ।

(ङ) करणप्रकाशे चन्द्रक्षेपेऽपि बीजं दत्तम् । श्रीसुधाकर द्विवेदिकृतासाधनमस्यैव टीकायां स्पष्टतया प्रतिपादितम् । श्रत्र लल्लोक्तं "शाके नखाब्धिरहिते ...... ." इत्येतत् कालान्तर- जन्यं बीजमेव गृहीतम् । १०१४ शाके (करणप्रकाश निर्माणसमये) चन्द्रबीजमानम् ऋणम् एतदेव श्रीब्रह्मदेवमहोदयैः करणप्रकाशे चन्द्र-क्षेपै

-

= ( २०१४ ० ४२० ) x २५ = ५६ ।

२५०

२४°

दत्तम् । एवम् प्रन्येषां ग्रहाणां कृते कालान्तर जन्यबीजसंस्कारांकसाधनं श्री सुधाकरकृतटीकायां

तत्रैव द्रष्टव्यम् ।

(च) श्रीहरदत्त कृत "परहितपद्धत्यां" कालान्तरजन्याः बीजसंस्काराः दत्ताः सन्ति 1 सुन्दरराजकृते 'वाक्य करणे' (प्रद्यार- पुस्तकालयस्य नवीनतमे प्रकाशने) 'श्रीवररुचिकृत चन्द्र- वाक्येषु' च संस्कारवाक्यानि लभ्यन्ते । इमे वाक्य ग्रन्थाः श्रार्यभटसिद्धान्तमूलकाः सर्वेषां दाक्षिणा- त्यानां मान्याः सन्ति इति ज्ञेयम् । मालाबारप्रान्तीयाः (केरलवासिनः ) संस्कारवाक्यानि प्रयुञ्जते । तथाहि 'वाक्यकरणे' - "वर्णः संस्काररूपः । ".........

"बुधादीनां वर्ण एको

वाक्यान्ते संस्कृतिर्भवेत् ।

फुजस्य हो भुगोस्त्वेतौ धनणं घ्र. वयोः क्रमात् ॥ इति ॥

तु मान्यादि- वाक्यपद्धत्या पञ्चाङ्ग निर्मातारः कस्मिन्नपि ग्रहे चरं न ददति । चन्द्रमसि संस्कारं कुर्वते । वृषभ मिथुना विद्वादशसौरमासारम्भेषु क्रमशः मान्यादिसंस्काराः तु इमे सन्ति, १५ १०, , , ११, १७, २३, २८, ३०, २१, २६. २१ । विश्लेषणेनेदं स्पष्टं भवति, यत् एते संस्काराः कोलमण्डलस्थानीय चराषं भुजान्तर देशान्तर योगरूपाः सन्ति । एतत्संस्काराति- रिव ते ( दाक्षिणात्याः) एक बीजमपि ददति । एतस्य बीजस्य मानम् = २६ ' । एतत् चन्द्रमसि

६४ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

१८८५ AD. ( अयनांशाः २२।० १४ ) वर्षे कालान्तरजन्यं, मध्यम (चन्द्र) स्थिति शोधयद बीजमस्ति इति गणितविदां स्पष्टम् एव एतदबीज तु 'जोसयार मुणम्पन्नई' महाशयं प्रचारितम्, प्रधुना दक्षिणे सर्वत्र उपयुज्यते ।

-

तत्र

(छ) प्राचीनतमज्योतिष - साहित्ये चन्द्र भगणाः शुद्धतमाः न लभ्यन्ते । उत्तरवर्तिनि ज्यौतिष-साहित्ये चन्द्रभगणाः शुद्धतमाः पठिताः सन्ति । म्रतः इदं स्पष्टमेव यत्-भगण-संशोधन- माचार्यः सदैव कृतमिति । वेदाङ्ग- ज्योतिषकाले ३६६ दिनात्मकं सौरवर्षमानमासीत् १ वर्षमानस्याशुद्धेः निश्चये जाते सिद्धान्तकारः भगणान्तररूपं बीजं दत्तमेव । श्रत्रेदमवधेयम्, यत् यदि गणितज्ञाः शुद्धान् भगणान् प्रयुज्य गणितं कुर्युस्तदा तु कालान्तरजन्यं बीजं पृथक् नापेक्षितम् । परम्, यदि कश्चन प्राचीन स्थूल भगणाङ्कान् यथावस्थं स्वीचिकीर्षेत् तदा कालान्तरजन्यं बीजं देयं जायते ।

-

......

(ज) 'करणकुतूहले' (श्रीभास्कराचार्य विरचिते) रामाब्दवीजादिकाः संस्काराः दत्ताः सन्ति । तत्र 'अब्दाः गजाश्वैस्त्रिरसः " इत्येतेन सूत्रेण बीजसंस्कारसाधनं दर्शितम् । श्रीमद्भः भास्कराचार्यः स्वल्पान्तरेण त्यक्तस्य विकलादिकस्य भागस्यापि महता कालेन उपचये बीजरूपेण उपयोगः कृतः ।

(झ) श्रीभास्कराचार्यः सिद्धान्तशिरोमणावपि मध्यमाधिकारे बीजं प्रतिपादितम् - " खान- ज्ञाकँह ताः कल्पयाताः समाः शेषकं भागहारात् पृथक् पातयेत् ।" इत्यादि । वस्तुनः एतत्-बीजं कालान्तरजन्यं न वर्तते । श्रपितु एतत् समयस्य ज्या प्रकृतिकं फलं ( Sinusoidal - Function ) विद्यते इति श्राकर्षणसिद्धान्तीयगणितेन स्पष्टीभवति । अशुद्धमेतद्बीजम् उत्तरवर्तिनामाचार्याणां मान्यं नाजायत । श्रीभास्कराचार्य प्रतिपादितस्यैतस्य बोजस्य सिद्धान्तसार्वभौमकारः मुनीश्वरैः निरुपपत्तिकत्वेन विरोधः कृतः । भास्करीयबीज प्रतिपादकस्यं तस्य पद्यस्य वासनाभाष्ये "अत्रोप- लब्धिरेव वासना । यद्वर्षसहस्रषट्कं यावदुपचयस्ततोऽपचय इत्यत्रागम एव प्रमाणं, नान्यत् कारणं वक्तुं शक्यते इत्यर्थः ।" इति लिखितम् । परम् 'उत्तरवर्तिभिराचार्यैः एतद्विषयिणी उपलब्धिः व्यभिचरन्ती प्राप्ता । श्रत एव एतत् मान्यं नाभूत् । प्रत्र 'गणितस्कन्धे उपपत्तिमानेवागमः प्रमाणम्'। एतादृक्षाः दीर्घकालिकाः संस्काराः निरुपपत्तिकत्वेन प्रसाध्यतया च वर्ज्या एव इति श्रीमुनीश्वर महोदयैः "यदसाध्यं त्याज्यमेव तत्" इत्यादिपद्यैः विशकलितम । प्रद्यत्वे गुरु-शन्यादीनां वर्षावृत्तिकाला श्रपि संस्काराः गतिविज्ञानसिद्धान्त सिद्धाः सोपपत्तिकाः सन्देहरहिताः विश्वस- तीयाः सन्ति । एते संस्काराः प्राधुनिक: निस्संकोचं स्वीक्रियन्ते ।

-

अत्र प्रमाणं तु "समप्तकम्मयक स्वोनसूर्यधोनिं त्रयोदश । नवमानि च पंचाड़ाः काष्ठाः पंचाक्षराः स्मृताः ॥” इति । सूर्यः एक नक्षत्र - १२ दिनैः सुक्ते इत्यादिकः मन्त्रे प्रतिपादितः अर्थः सौरवर्ष माने १६६ दिनात्मक एव

युज्यत त ।

1-11

T

| દૂધ

तृतीयोऽध्याय: 1.

(ञ) पूर्वं वैदिककाले मध्यमम हैरेव कार्य प्रचलतिस्म । मन्दफलशीघ्रफलादिकानां सोपपत्तिकानां संस्काराणामङ्गीकारः एतत् सूचयति यत् उपपत्तिसाहाय्येनैव सिद्धः संस्कारैः ग्रहाः स्त्री कार्याः इति । मन्दफलशीघ्रफले वैदिकसाहित्ये मोपलभ्येते । एतयोः सोपपत्तिकत्वेन निश्चितयो- रेम सतो: ब्रहस्पष्टीकरणे प्रयोगः समारभ्यत । '

H

(ट) उदयान्तरसंस्कारः प्राचीनग्रन्थेषु नोपलभ्यते । श्रीवटेश्वर सिद्धान्ते श्री भास्कर-

7 सिद्धान्ते च सर्वप्रथमम् उपज्ञात एष संस्कारः सोपपत्तिकत्वादुत्तरवर्तिभिराचार्यैरङ्गीकृत एव । श्रस्मिन् विषये श्रीकमलाकरप्रतिपादितं निरुपपत्तिकं विवेचनं मान्य नाभुवं ।

मन्वते ।

Π

T.

75

12

(ठ) 'पञ्चाङ्गतत्त्वे' श्रीदुर्गाप्रसाद द्विवेदाः अपि बीजं निरुपपत्तिकं चेत् श्रनार्षमिति

IFS

ן

(ड) श्रीभास्कराचार्यप्रतिपादित बीजविषये 'सिद्धान्तसार्वभौमे चाप्युक्तंय-

" यत्तु श्रीपति सिद्धान्तप्रामाण्यात् सच्छिरोमणी ।

वृद्धिक्षयात्मकं बीजं बह्नन्देगंदितं तथा ।। दामोदराद्यैरन्यैश्च तथेदानीन्तनंः स्मृतम् ।

तवसद्, युक्त्यभावाच्च नृदृष्ट्यविषयत्वतः ॥” इति ।

अत्र 'युक्त्यभावात्' इति पदं सोपपत्तिकानामेव संस्काराणां मा॒न्यतां सूचयति ।

(ढ) प्राचीनवैदिक साहित्ये देशान्तरच रभुजान्तरनतिलम्बनादयः संस्काराः नोपलभ्यन्ते । उत्तरवतिसाहित्ये उपज्ञायमाना: इमे संस्काराः श्राचायें: निस्संकोचं स्वीकृताः सोपपत्तिकत्वात् ।

(ण) “कथमपि यदिदं चेत्

कथितसदुपपत्त्या शुद्धिकेंन्द्र प्रचाल्ये । यत्र 'सदुपपत्त्या ' इति पदेन उपपत्त्या परीक्षितप्रामाण्यस्यैव संस्कारस्य ग्राह्यता प्रतिपादिता श्रीगणेशदैवज्ञेनः । ॥

(त) प्राइमध्यमे चलफलस्ये बलं विवध्यात् ।" इत्यादीनां विधीनामुपपत्तिशून्यत्वं तथा च सूक्ष्मदृक्प्रतीतिप्रतिपादनेऽसमर्थत्वं च स्पष्टमेवं । प्राकर्षणसिद्धान्तसिद्धानां संस्काराणां सोपपत्तिक- स्वेनः पाणिर्तक्यप्रतिपादकत्वं न कदापि व्यभिचरति मत्र श्रीदत्तात्रेयः - "सिद्धान्ताश्रयजडकमं निरस्तमाचार्यः केतकीकरणं रचयित्वा ।" (केतकी पृष्ठम् ३६) ।

(थ) रोमसाम्राज्येऽपि रोम्युलस - जूलियस सीजरादिभिः समये समये वर्षमानं संशोषितम् । त्रयोदशेन अंगर्याकुयपोपेन कालान्तरजन्यमन्तरं १० दिनतुल्यं १८०१ खि. तारिकासु वत्तमासीत् । अधुनापि ऐशलीज (Achelis) इत्याख्यया विदुष्या कैलेण्डेरसंशोधनार्थं प्रस्तावाः उपस्थापितम सन्ति । (Ref. The Calendar of Modern ages by Achelis - Newyork )

६६ ।

[ तृतीयोऽध्यायः

(द) "प्रागमादनुमानाच्च प्रत्यक्षावुपपत्तितः ।

परीक्ष्य निपुणं बुद्ध मा भद्धातव्यं विपश्चिता ।"

इत्यत्रापि 'निरुपपत्तिकं न मान्यम्' इत्याशयः प्रकटीकृतः । वस्तुतस्तु भागमानुमान- प्रत्यक्षोपपत्तीनामुत्तरोत्तरं प्रामाण्यमित्यवधेयम् ग्रागमानुमानापेक्षया प्रत्यक्षापेक्षया च उपपते: धव्यभिचारिप्राकृतिक नियमानुसारिगणित सिद्धान्तसिद्धत्वात् ।

किञ्च-

"चक्षुः शास्त्रं जलं लेल्यं गणितं मुनिसत्तमाः ।

पञ्चैते हेतवो ज्ञेयाः ज्योतिर्मानिविनिर्णये ॥"

इदं वाक्यमपि गणितशास्त्रस्य (उपपत्तिमतः शास्त्रस्य ) प्रामाण्यं प्रतिपादयति ।

उपपत्तिप्रधाने ज्योतिःशास्त्रे निरुपपत्तिकानि ऋषिवाक्यान्यपि नाद्रियन्ते । यथा पञ्चग्रह- योगे ग्रहणं वदतः ऋषेः गर्गस्य वाक्यं मान्यं नाजायत । किञ्च जले तैलं प्रक्षिप्य तत्प्रसरदिशा ग्रहण स्पर्शादिदिग्ज्ञानप्रतिपादकानि वाक्यानि नाद्रियन्त ।

बीजं निरुपपत्तिकं व्यभिचारि च प्रत एव मान्यं नानूत् । बीजेन कार्यं न निर्वहति- एत्येतत्तथ्यं श्रीर्जेन ( Burgess ) कृतस्य सूर्यसिद्धान्तानुवादस्य इंग्लिश भाषा-निबद्धस्य परि- शिष्टावलोकनेनावगम्यते । तत्रत्यमेकमुदाहरणमत्र दीयते - १६३३ स्वीष्टाब्दस्य अगस्तमासस्य २१ तारिकायां कलकत्ता नगरे-

बीज सस्कृत सूर्य सिद्धान्तागतः,

सूर्यग्रहणस्पर्शः

६ घं. १७ मि.

मोक्ष:.

१२ घं. ६ मि.

वेधपरिणामः ६ षं ३३ मि.

१२ षं ५४ मि.

एवं बहुधा व्यभिचार-दर्शनात् बीजं व्यषिध्यत ।

पञ्चसिद्धान्तिकायां ग्रह-भगणेषु बीजसंस्कार:- दश दश भगणे भगणे संशोध्यास्तत्पराः सुरेज्यस्य" इत्यादिभिः पद्येः कालान्तरजन्यरूपः प्रतिपादित एव ।

केरलीयश्रीहरिदत्ताचार्यकृते 'प्रहचारनिबन्धनम्' ( पर हितकरणम् ) इत्याख्ये पुस्तके तथा प्रस्य परिशिष्टे ग्रहचारनिबन्धनसंग्रहे (कुप्पुस्वामिप्रकाशने) बीजरूपशकाब्द संस्काराः कालान्तरजाः सन्ति ।

चतुर्दश्यां शताम्यां केरलीय श्री परमेश्वराचार्यविरचिते 'ग्गंजितम्' इत्याख्ये पुस्तके (V. V.R.I. प्रकाशने) कालान्तरजन्यः संस्कारः ग्रहक्षेपादिषु कृतः ।

तृतीयोऽध्यायः |

[ ६७

ग्रहलाघवकारेण बुध-शुक्रयोः मंशद्वयतुल्यस्य मन्तरस्य उल्लेखः कृतः परं तस्य नित्यं ( Forever) संस्कारो न कृतः निरुपपत्तिकत्वात् ।

केरलीयेषु वाक्य-प्रन्थेषु चन्द्रे एक विशिष्टः संस्कारः दीयते, परन्तु तत्र ग्रन्थेषु ग्रस्य उपपत्तेरभावात् एष संस्कारो मान्यो नाभूत् ।

सूर्य सिद्धान्तस्य परिशिष्टरूपेण पठित: बीजाध्यायः लभ्यते । तदीया निरुपपत्तिका: संस्काराः उपयुज्यमाना अपि ग्रह- युति ग्रह्णादिके हग्गणितैक्यं न जनयन्ति ।'

कि b च बहुत्र स्थलेषु बीजसाधने महान् प्रयास: कालक्षेपश्च अपेक्षितः । तथाहि गुरौ शन्या- कर्षणजन्यः संस्कार : ( स ) निम्नलिखितेन सूत्रेण ज्ञातु ं शक्यते-

स= +२०.६' ज्या [ ५.श.का. २ गु.का. ].............

यंत्र, श. शनेः वार्षिकी गतिः ।

गु. = गुरोः वार्षिकी गतिः । "

का. = शाक १४८० तः व्यतीतानि प्रब्दानि ।

.... (१६)

एनन् सूत्रं तु आकर्षण सिद्धान्तसाहाय्येन उत्पादवितुं शक्यते । ( ११ ) समीकरणम् तु. एवमपि लिखितुं शक्यते-

10

स=२०.८' ज्या. [२०–२ गु. का. + ५ शु. का ] .

२४ +

=२०.८' ज्या {- (५श–२गु) (-

{- (५ – २) (-२. श्क्ष. +का.)}........

. (२०)

पत्र (२०) समीकरण साहाय्येन इदं स्पृष्टमेव यत् '' तु पुनरपि तदेव मौल्यमा वक्ष्यति यदि

२०

'का' मानम् रक्ष -२ तुल्येन कालेन वर्षत । अर्थात्-

२गु

'' मानस्य ज्या प्रकृतिकस्य भगणकाल:

-

प्रक्ष-

- - ९२० वर्षाणि

२गु

(२१)

अतः प्राकर्षण सिद्धान्तेन एतत् स्पष्टमेव यत्-यदि गुरौ किञ्चिद् बीजम् = '' प्रद्य, लभ्येत, सदा एतन्मौल्यं ९२० वर्षांनन्तरमेव पुनरावृत्तं भविष्यति । एवञ्च यदि वेधकर्ता १००० वर्षाणि बावत् जीवेत्, तदेव 'बीजनिश्चयः सम्भावी, तदापि संशयः स्वास्यत्येव उपपत्तिज्ञानाभावात् ॥ आकर्षणसिद्धान्तज्ञानां तु एवं प्राकर्षणसिद्धान्त एवं शरणम सर्वसमर्थस्य भगवतु मायाया: ( प्रकृत्याः ) नियमरूपः न कदापि व्यभिचरन् ग्राकर्षसिद्धान्तः पूर्वं संदिग्वरूपेण प्रयुज्यमानान्

६८ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

संस्कारान् संशोध्य नियमं दर्शयति एवं चोपपत्ती ज्ञातायां सिद्धान्तज्ञाः सन्तुष्येयुरेव, संस्कारं च निः- संकोचं प्रयुञ्जीरम् इति । इमे संस्काराः उपपत्तिमूलकाः सन्ति, न तु केवलोपलब्धिमूलकाः । कतिपयप्राचीनग्रन्थेषु उपलभ्यमानानां सोपपर्तिकांना संस्काराणां न क्वचनापि विरोधः । तिरुपपत्तिकं बीज़मेव निषिद्धम् । धर्मपत्येषु सिद्धान्तग्रन्थेषु च बोजस्य निषेषे हेतु : उपपत्त्यभावः उपलब्धिमात्रमूलकत्वम् एवेति विवांकुर्वन्तु श्रीमन्तः करपात्रमहोदयाः । प्राचीन साहित्यं गुरौ एतादृक्षं (उपरिनिदिष्टं) बीजं वास्तविकस्य केन्द्रस्य [ ( ५ श- २ गु) का' इत्यस्य ] अनिर्णयात् व्यभिचदुपलभ्यते । एतस्य मानानि चापि भिन्नेषु ग्रन्थेषु भिन्नानि सन्ति । तानि तु अविश्वसनीयानि बीजानि हेयान्येव, प्रशुद्धे राशंकया

केवन ग्रन्थकाराः, स्वसमयो पल बीजं स्थिरं निर्धारयन्ति । स्थिरेण- कालविशेषे उपयुक्तेन बीजेन अशुद्धिः कथं वर्धते इति विविच्यते

i

i

() ज्यामानं प्रथम द्वितीय-पदयोः घनम्र, तृतीयचतुर्थयोश्च ऋणम् । कल्प्यते- कश्चन वेधकर्ता बीज - निर्णयार्थ प्रवृत्तः स्व-समये उपलभ्यमानं बीजं निदिति । यदि तदा केन्द्रस्य ज्या द्वितीये पदे भवेत्, तदनन्तरम् - तद्बीजं यदि कश्चन केन्द्रज्यायाः तृतीयपद्सम्बन्धिकाले विद्यमानः गणितज्ञः प्रयुञ्जीत तदा तु स तदेव स्थिरं बीजं पूर्ववेषक निर्देशानुसारम् अनिश्चितप्रकृतिकम् ( केन्द्रस्य- प्रज्ञानात्) उपचयापचययुक्तमपि प्रयुञ्जीत, येन स प्रशुद्धि वर्धयेत । धतः एतादृक्षाणि बीजानि हेवान्येव साधारण भाषा यामुपरि प्रतिपादितः विषयः एवं विश्कलमितुं शक्यते यत् यदि केवलं मन्दफलादि एव स्वीक्रियेत अन्ये च संस्कारा: अज्ञाताः स्युः, तदा बीजप्रकृति: समरूपा तु भविष्यति । (The nature of the correction will not be found to be uniform ). I तत्र केन्द्रज्ञानाभावे कथमपि समरूपत्वमवगन्तु ं न शक्यते । केवलमेकरेखीयं समय-फल- रूपं बीजम् ((The ) impirioal Correction with linear dependence on time) व्यभिचरेदेव, यद्रोहि प्रकृतिस्तु केन्द्र - सापेक्षमेव समरूपा लप्स्यते । यथा गुरुसंस्कारे रान्याकर्षणजन्ये तथा च चन्द्रस्य व्युतिसंस्कारे सूर्याकर्षणजन्ये क्रमशः (५-२ गु) को (२ तिचं. म. के. ) सापक्षं संस्काराध्ययने एव प्रकृति-नियमे समरूपत्वं लभ्येत, अन्यथा तु वैरूप्यलाभेत बीजं वज्यतामापद्यत । यथा भास्करीयं बीजं बहुना कालेन परिवर्तते (अर्थात् प्रस्य भगणकालः प्रत्यधिकः = १२००० वर्षाणि) । मत्र बीजस्य भगणकाले 'धागम एव प्रमाणम्' - लिखितमस्ति । परन्तु भागममवि उपेक्षन्ते तदुत्तरवर्तिनः श्राचार्याः । अस्य भ्रगणकालस्य बीजमितेश्च शुद्धत्वे न किञ्चवपि प्रमाणमुपलभ्यते । केवलोपलब्धिस्तु न गणितशास्त्रे प्रमाणम् । प्रत एव तदुत्तरवर्तिभिराचार्य: भास्करीयं बीजं बहुष निन्दितंम्

T

कुञ्च सिद्धान्तसार्वभौमे स्पष्टाविकारे सूर्यसिद्धान्तोक्तः निरुपपत्तिकः प्रसकृत्कर्मविषिः विः मुख, दूषितः । एषां प्राचार्याणां प्रवृत्तिः सोपपत्तिकस्यैव संस्कारस्य मान्यतां द्रढयति ।

T

अत्रेदमंवयम् यत् निरुपपत्तिकः कश्चनापि संस्कांरा सिद्धान्तज्ञानामाचार्याणां मान्यो * 112 113 1

11 1

F

,

तृतीयोऽध्यायः ]

FIRE

(

न ग्रासीत् । वैधेन ग्रहं ज्ञात्वा तदानीन्तनज्ञातपरममन्दफलशी घ्रफलादि स्वीकृत्य विलोम विधिना असकृत्कर्मपार. मध्यमां स्थिति संसाध्य गणितामृतमध्यमग्रहस्मितेः तां विशोष्य यदन्तमलभ्यत, तदेव- तद्दिनीयं बीजम् अमन्यत । श्रीकेशुवदैवज्ञरेष एवं विधिः चन्द्रस्य बीजज्ञाने प्रयुक्तः । तत्र चैतत् वाक्य श्रीमतां केशवदेवज्ञानाम् मया परमफलस्थाने चंद्रग्रहणतिष्यन्ताद् विलोम विधिनां मध्यश्चन्द्रों' ज्ञातः....... चन्द्रः सूर्यपक्षात् पञ्चकलोनः दृष्टः " ( ग्रहकौतुकम् ) । परम् मंत्र धर्मकृत्कर्मणि ज्ञातः.........चन्द्रः (In approximatic pethod) शीघ्रफलादिविलोमप्रक्रियया तु लभ्यमानः मध्यमः प्रहोऽपिं वास्तविको न स्यात् । तत्र दीर्घवतुं लसंस्कारादिना प्रसकृत्कर्म चेत् क्रियते तदैव वास्तविकः मध्यमो ग्रहो, जायते । एवञ्च शीघ्रफल दिसाहाय्येन विलोम विधिना ज्ञायमानं बीजमपि विश्वसनीय न भवेत् । किञ्च - कालान्तरजत्यम् ग्रन्तरं समयानुपातेन (Linearly with time) वर्धते । परम् - उपरिप्रतिपादितासकृत्कर्म - पद्धत्यनुसारम् प्रस्य निर्णये चिकीषितेऽपि परममन्दफलशीघ्र- फलाद्यशुद्धिवशेन अस्य वास्तविकस्य मानस्य व्यपोहः गणितज्ञैराशंक्यते । अतः भग॑ण॒त्य॑वर्ध वे कृत्वैव भगणाशुद्धिनिश्चयः ईषत्करः । वास्तविकपरममन्दुफलदीर्घवतुं लफलादिज्ञाने जाते तु असकृत्कर्मविधिरपि सुप्रयोजः एव । अत्र तत् विशेषरूपेण निर्देश्यमस्ति यत् ग्रहवेधं विधाय तामैव ग्रहस्थिति गृहीत्वा श्रसकृत्कर्म श्राश्रित्य वेधकृज्ज्ञातपुर॒ मम॑न्द॒फलादिविलोम॒प्रक्रिया सावित मध्यमां स्थिति सिद्धान्तागत मध्यम स्थितेविशोध्य लब्धं बीजं शास्त्रीयत्वेन स्वीकतु न शक्यते (वास्तविकान् दोघं वतुं लादिसंस्कारान् वेधकृत् न जानातीति कल्पितमत्र) । किञ्च यदि सिद्धान्ते- रीत्या ग्रहः स्पष्टीक्रियेत, तस्य वेधाप्तग्रहस्थितेश्च यदन्तरम् बीजरूपं तदर्पि मान्य न भवितु- महंति । - "वेषोत्यसिद्धान्तजयोबियोगः स एव बीजं परिकल्पनीयः" इति 'यन्त्रशिरोमणी' तथा च- "गणितागतस्य ग्रहस्य, प्रत्यक्ष प्रहस्यः च यदन्तरां तद्बीज मित्यु क्कम " इति 'खण्डखाद्य' - वासनाभाष्ये झामराजेन च परिभाषितं बीजं गणितविदां नः मान्यम् । यतोहि नैतत्कालान्तरजन्यम्, न वा स्य उपपत्तिरस्ति इति । श्रस्मिन् विषये श्रीमुनीश्वरस्य वचः प्रवधानार्हम्- "स्वकाले यत्संस्कारेण गणितामतः प्रहः प्राकाशे प्रमाणीभूतो भवति, तदबीजमित्यभ्यपगमाद् बीजत्वम् । ग्रतः बोजं स्व- स्वकाले श्रनियतस्थितिकम् भिन्नम् एव इति उक्तप्रायम् । संस्कारांस्तु नियतस्थितिकाः, मतः ते क्वापि कैरपि न व्यक्ताः ।" इति

Π

उपरिलिखितेन विवेचनन इदं स्पष्टीभवति, यत्- कालान्तरजन्यः संस्कार: [ प्रकाम शिथिले वागुव्यपदेशे (Loose terminology) ] बीजशब्देन व्यवह्रियमाणोऽपिं मान्यः चव्यभिचारो- पलब्धेः भगणाशुद्धिनिश्चयान्। सोपपत्तिकाः संस्काराश्च मान्याः । परम् भ्रामराजीयपरिभाषानु- सारिबी नसदृशाति बीजानि निरुपपत्तिकत्वान्न मान्यानि इति निर्गलितोऽयं ।

IF

सूर्य-संस्कारा:-

-

T.E

सूर्याचन्द्रमसोः संस्काराः

--

यद्यपि कालान्तरजन्य बीज मान्यम् । परन्तु सूर्यसिद्धान्तीये वर्षमाने सूक्ष्मात् वर्षमानात्

10.0 1

[ तृतीयोऽध्यायः

सार्धंः म्रष्टभिः नलः प्रषिके सिद्धेऽपि श्री केतकरादिभिः सूर्यसिद्धान्त निर्माणकालात् प्रद्यावधि उपचित- मन्तरं सूर्ये न दत्तम् । यतोहि सौर मेष संक्रमः एव कान्तिवृत्तीयारम्भबिन्दोः निर्णायकत्वेन प्राचीन. कालादेव स्वीकृतः प्रासीत् । 'करणारम्भकाले सूर्यमेष संक्रमबिन्दु प्रामाणिकं भचकारम्भबिन्दु मत्वा ध्रुवकेषु स्पष्टीकरण मध्यमसाधनप्रक्रियायां च शुद्ध वर्षमानं गृहीतव्यम्' - इत्येषा अस्ति प्राचार्याणाम् सनातनी प्रवृत्तिः । एषा एवं प्रवृत्तिः केतकरप्रभृतिभिराचार्यैः प्राहता । प्राचीन- कालेऽपि यदा कदापि वर्षमाने संस्कारों दत्तः, तदा सर्वदेव एषेव प्राचार्याणां प्रवृत्तिः उपलभ्यते । सिद्धान्तज्योतिषविकाससाहित्यावलोकेन एतत् सर्वं स्पष्टीभवति । एनस्थाः एव प्रवृत्तेरयं परि- नामः यत्- केवलायां विश्यामेवपोष्टशताब्द्यां रैवताभिधः पक्षः विवादक्षेत्रे लभ्यते । यदि प्राचीनाः प्राचार्याः उपरि विमृष्टां प्रवृत्ति नादरिष्यन्त तदा सूर्ये पूर्वोपचित कालान्तरजन्ये संस्कारे दित्स्यमाने भवकारम्भ विन्दुनिर्णयाचं 'रेवत'- सदृशः पक्षः पूर्वमेव विवादस्य कारणम् प्रजनिष्यत । ( यथा पञ्चसिद्धान्तिकात नवीन सूर्य सिद्धान्तविकासे प्राशंकामहे । ) । ग्रतः श्रीकेतकरादृतप्रवृत्तौ न कोऽपि दोषः । सम्मजेऽव्यवस्थाम् (संक्रमान्तरजन्याम्) अपास्तु म् सूर्ये कालान्तरजन्यसंस्कारदान- स्थाने भ चक्रबिन्दुरेव चलितः, इति स्वीकृतमाचार्यैः । एवञ्च श्रीकेत करें] चित्रापक्षीयं बिन्दु प्रमाणी- कृत्य भविष्याय वर्षमानं शोषितम् । सूर्यसिद्धान्तीयं वर्ष पानम् मुहयात् वर्षपः नात् माघष्टपलैः अधिक वर्तते प्रत्रास्ति केषांचन रूढिवादिनां विप्रतिपत्तिः । प्रत. एष विषयः श्रधस्तात् वित्रिच्यते-

श्री भास्कराचार्यः सिद्धान्तशिरोमणौ निरयणवर्षमाधनविधिः निदिष्टः । स चेत्थमस्ति, यत् एकस्मिन् दिने सूर्यस्य वेधं क्षिनिज-वृने विधाय वर्षानन्तर तत्रैव क्षितिजवृत्तबिन्दो वेघो विधेयः । वर्षमानस्य घटात्मकः भागस्तु दिन-द्वयवेधसाहाय्येन अनुपातपद्धत्या साध्यः इति । वस्तुतस्तु एतेन विधिना सायनमेव वर्षं लभ्यते । यतोहि वर्षानन्तरं तदेव सूर्यकेन्द्र क्षितिजवृत्तस्य तस्मिन्नेव बिन्दी दृश्यं भविष्यति, यदा सूर्यस्य क्रान्तिः पूर्व-वर्षवेधकालतुल्या भवेत्, प्रतः प्रनेन सायनस्यैव वर्षमानस्यं सिद्धिः |

परमसिद्धान्ते श्रपि वर्षमानसाधुन विधयो लभ्यन्ते । तत्र विध्यमानक्षितिजवृत्तीयबिन्दुभेदेन त्रिचतुरः विधयः निर्दिष्टाः । इमे सर्वेऽपि दोषयुना एव। यदि परमे दक्षिणायने, उत्तरायणे च वेधं कृत्वा तदद्वेषद्वयान्तर्गतं कालं द्विगुणितं विधाय प्रथवा नाडीवृत्ते (शून्यकान्ती) परमे अयने (परमत्रान्तौ) त्र वेधं विधाय तद्वेषद्वयान्तर्गतं कालं चतुर्गुणं कृत्वा वर्षमानं साध्येत, तदा तु तत्र किरणवक्रीभवन संस्कारजन्यम् प्रन्तरम् वर्षमाने भवेत् । यतोहि किरणवक्री- भवनसंस्कारः क्रान्तेः फलं ( Function of declination) विद्यते। किञ्च - परम सिद्धान्त- निर्दिष्टं विधिभिः सायनमेव वर्षमलभ्यत, न तु निरयणम् ।

१. पत्र विषयः अयनांशविवेचने (चतुर्थाध्याये) अस्माभिः भृशं विसृष्टः ।

२. परमसिद्धान्तस्तु नवीन एवं ग्रन्थः अस्येका प्रतिलिपि: पंचापो विश्वविद्यालयस्य पुस्तकालये विद्यते ।

तृतीयोऽध्यायः ]

[ ७१

विञ्च - एतादृशीषु वेधपद्धतिषु एतावती प्रशुद्धिः स्वाभाविकी एव यतोहि यदि वेद्यार्थम् उपयुज्यमानस्य वृत्तस्य त्रिज्या प्रल्पा तदा मशुद्धिरधिका जास्त मापनविधिवैकल्यात् । कल्प्यते, यत् -

=

वृत्तस्य त्रिज्या = १ मीटरम् = १०० सेंटिमीटरागि, भस्य परिषिः २०० सेंटिमीटराणि । परिधौ ३६० लवाः पङ्किताः सन्ति । म्रतः

२००

° =

सं मी.

६० कलाः ।

३६०

११

?' =

सेमी.

०२९ सें. मी.

३७८

= ०.३ मि.मी.

विषुवहिने सूर्यकान्तिः सार्धघटीद्वय (६० मिनट) तुल्यकालेन १' तुल्यं

कोणमुल्लंघते । तदा मापने १ मि. मी. तुल्यया प्रशुद्धया ६० मिनटाधिका प्रशुद्धिः वर्धमाने भवेत् । एतेन कल्पितेन प्रयोगेण एतत् स्पष्टीभवति, यत् - एष विधिः शुद्धं सायनवर्षमानमपि न ज्ञपयितुं प्रभवति, यदि वेषे उपयुज्यमानं वृत्त अत्रिज्याकं भवेदिति । श्रत्रेदमवधेयं यत्-कालान्तरंजन्य पंस्काररष्ट्या २८४११ शकपूर्ववष प्रधिकतमं वर्षमानं ३६५ दि. १५ घ. २६ पं. तुल्यमासीत् । रूढिवादिभिः स्वीकृतं निरयणं वर्षमानं तु कदापि नासीदिति ।

सर्वानन्दलाघवे निरयणवर्षमानविधिः श्री G.S प्राप्टे महोदयः प्रदर्शितः । सूर्यस्य ग्राम्योत्तर- लंघनकालवेघेन एव निरयणं वर्षमानं माघयितुमुचितम् । अनेन विधिना निरयणवर्षमानम् - ३६५- दि. १५ घ. २३ प. सिद्धयति । स्वमध्यं तु स्थिर एवं बिन्दुरस्ति । एतत्तु वेषविषो नाक्षत्र बिन्दुरिव उपयोक्तुम् शक्यते । श्रतः प्रनेन विधिना वर्षमानम् निरयणमेव सिध्यति ।

अधुना सूक्ष्मनाचत्र (निरयण ) वर्षमान साधनप्रयोगः दर्श्यते-

पिकार्ड (फैक्च- ज्योतिषशः ) १६६६ श्रीष्टान्दे एप्रिलमासस्य प्रथमतारिकायां 'पेरिस'- मध्यकाले ० घं. ३ मि ४७ से तुल्ये सूर्यस्य प्रश्वानक्षत्रस्य ( Procyon ) अन्तरम् वेषसिद्धम् ९८°१५६ ३६* तुल्यं लब्धवान् । १७४५ स्त्रीष्टाब्दे एप्रिलमासस्य २, ३ दिनयोर्वेधेन 'लाल' नामा ज्योतिषज्ञः अनुपातेन तं कालमसाधयत् वदा सूर्यस्य प्रश्वानक्षस्य च प्रन्तरम् ६८० / ५६ । ३६" तुल्यम् प्रासीत् । स कालस्तु ११ . १० मि. ४५ से तुल्यः एप्रिल- द्वितीयतारिकायां लब्धः । मस्मिन् काले प्रश्वानक्षत्रात् प्रश्वानक्षत्रं यावत् सूर्यप्रदक्षिणाः = ७६, एषु ७६ वर्षेषु ५८ वर्षाणि ३६५ वेधयोमंध्ये दिनात्मकानि १८ वर्षाणि च ३६६ दिनात्मकानि ( प्लुत) वर्षाणि सन्ति ।

मतः

१. विषुवद्दिनादन्यस्मिन् दिने कृतेन वेथेन तु श्मशुद्धिः इतोप्यधिका भवेत् तत्र रविकान्तिगतेः अल्पत्वात् ।

193.16 Ti 7 a

मेहर्गणः = ५८ X ३६५ +१८३६६ + १ दि. ११ घं. ६ मि. ५८ से

[ तृतीयोऽध्यायः

२७७५६ दि. २४

घं. ६ मि. ५८ से. =७६ प्रदक्षिणाकालः, अतः एकप्रदक्षिणाकालः = ३६५ दि. १५ घ २२.६ प ४ अतः सूर्य सिद्धान्तीय वर्षमानं साधष्टपलैः अधिकम् विद्यते इति उपपन्नं सर्वम् । अधुनापि सर्वैरपि विश्ववेधायतनै: ( Observatories ) सूर्य सिद्धांन्तीयवर्षमान सूक्ष्मतम वेषयन्त्रद्वारा (वास्तवान्मानात्सार्धाष्टपलान्यधिकं ) साधितम् ।

दृक्तुल्यं

यदि सूर्य पृथिव्योः द्रव्यमाने शुद्धतमे ज्ञाते स्याताम् तदा तु प्राकर्षणसिद्धान्तमूलक केप्लर- नियमानुसारमपि शुद्धतमं निरयणवर्षमानं साधयितुं शक्यते ।

सूर्यभगणे प्रशुद्धी निश्चितायां पूर्वाचार्यपद्धत्यां भविष्यति उपचेष्यमाणाम् अशुद्धिम् धपाकतु वर्षमानं शोध्यमेव । पूर्वमुपचिता अशुद्धिस्तु नैव प्रपाकार्या, अपितु भचक्रप्रारम्भगतावेव आरोप्या इत्येषा प्रवृत्तिः युज्यत एवं समाजे संक्रमणदिन-भेदजन्याव्यवस्थाभयात् । भविष्यति गणना शुद्ध- रूपेण नाक्षत्री भवेदिति सावधानंर्भाव्यम् ।

सूर्ये सोपपत्तिकाः मन्दफल धूननापेरण ( Aberration ) प्रभृतयः संस्कारास्तु देया एव इति ते नात्रास्माकं विमर्शस्य विषयः । सिद्धान्तीय परममन्दफलम्भने अशुद्धिरस्ति । सा च अपाकार्या । सूर्ये बीजसंस्कारनिषेधः

1

शास्त्रेषु सूर्ये बीजसंस्कार निषेधकानि वाक्यानि लभ्यन्ते तेषां अअवस्था सिद्धान्तदृष्ट्या प्रबस्तात् विविध्यते ।

7

सूर्यस्य परमं मन्दफलम् वेधलब्धम् प्राकर्षण सिद्धान्तलभ्य च = ११५३'

.. सूर्यमन्दफलम् - १० । ५५' ज्या (सू. मं. के.)

. (२२)

सूर्यसिद्धान्तीयं सूर्यमन्दफम् २९११० ' ज्या ( सू मं. के. )

(२३)

=

सूर्यस्य परमं मन्द्रफलम् १ (५५ तुल्यमेव अत्र तु सूर्यस्य कक्षायाः (भूकक्षायाः वा) च्युतिरेव प्रमाणम् । तस्याः च्युतेर्मानम् रहेछ । परमं मन्दफलम् च्युतेः फलमस्ति । अनया च्युत्या परमं मन्दफलम् १९ । ५५ तुल्यमेव गणितेन सिध्यति, एतावदेव च वेधेन श्रायाति । सूर्य सिद्धान्तीयपरम- मन्दफलमाने चन्द्रस्य वार्षिकः संस्कारः समाविष्टोऽस्ति इति ज्यौतिषज्ञाः प्राचीनवेधपद्धतिज्ञारच जातत्येव । किञ्च भाकर्षण सिद्धान्तेन एंवत् सिद्धपति, यंत् परममन्दफलम् प्राचीनकालतः क्षीय- माणसु वर्तते । पुरा व एतस्य मानम् शुद्धासन्नम् (परम् चन्द्रस्य वार्षिकसंस्कारयुतम्) प्रासीत्

वि.

1

(२३) समीकरणात् (२२) समीकरणम् विशोष्य लब्धम् । -

१. इयं निरवयवर्षमानं चन्द्रशुकादीनां पृथिव्यां जायमानैराकर्षण बलैः भिद्यमानं रयते, अतः मध्यममानाभिप्रायेतद

वर्ष' मानमिति श्रेयम् । एतत्सम्बन्धि विशिष्ट विवेचनं सप्तमाध्याये पश्यत ।

तृतीयोऽध्यायः ]

सूर्यबीजम् - १५' ज्या (सू. मं. के. )

[ ७३

.... (२४)

(२४) समीकरणम् तु ज्याप्रकृतिकमस्ति । परम् यया बेधपद्धत्या प्राचीना: प्राचार्याः, सूर्यस्य परममन्दफलम् असाधयन्, तथा तु २११०' तुल्यम् मानम् लभ्यते स्म । श्रतः श्राचार्याः अस्य परममन्दफलस्य विषये विश्वस्ताः प्रासन् । एवं च (२४) समीकरणलब्धं बीजं नैव कश्चिदपि विश्वस्यात् । यतोहि केन्द्रस्य प्रनिश्चयात् एकरेखीयं समयफलरूपेणैव ( Only linearly dependent on time) बोजं स्वकर्तव्यतया प्रापद्यते इति । किञ्च मन्दकेन्द्रस्य शून्यत्वे उमे अपि मन्दफले शून्यायेते, तत्र (२४) समीकरणलभ्यं बीजमपि शून्यं भवति । अतः एतत् बीजम् अविश्वसनीयम् इति सिध्यति । अत एवं प्राचार्यैः प्रोक्तम् — "निर्बोजार्कोक्लमेव हि ।" अत्र भगणा- शुद्धिजन्यं बीजं न निषिद्धम् अपि तु तदा निरुपपत्तिकत्वेन प्रतीयमानम् [ अधुना (२४) समीकरणरूपेण सोपपत्तिकं सूपपादम् च] सोपपत्तिकसंस्कारकालान्तरजन्यातिरिक्तं बीजमेव निषिद्धम् । किञ्च भनेन वाक्येन सूर्यसिद्धान्तीयपरिशिष्टाद्युक्तम् बीजमेव निषिद्धम् । तथाहि-

"राश्यादिरिन्दुरंकध्नो भक्तो नक्षत्र कक्षया ।

शेषं

नक्षत्र कक्षायास्त्यजेच्छेषकयोस्तयोः ॥

फलं भागादिकं यत् स्यात् कारयेत्तद्धनं रवौ ॥”

एतत् रवी बीजं सर्वथा निरुपपत्तिकम् तदानीन्तनोपलब्धिमात्रमूलकम् प्रस्ति इति गणितज्ञाना- इत्यादिना चन्द्रे सूर्येऽपि चः मतिरोहितमेव । 'सतिलके महासिद्धान्ते' "गजर्गः परर्गः .... बीजविधानं कृतम् । तदपि च निरुपपत्तिकत्वेन तदुत्तरवर्तिभिराचार्यै न स्वीकृतम् । "प्रबीन- संस्कृतो ग्राह्यः" इत्येतद् वाक्यमपि निरुपपत्तिकानाम् वा तदात्वे निरुपपत्तित्वेन प्रतीयमानानां संस्काराणामेव वयंतां निर्दिशति । (२४) समीकरणसाहाय्येन इदम् स्पष्टम् यत् रवी बीजम् चलम् अर्थात् तस्य उपलब्धिरपि चला व्यभिचारिणीति । अतः तदा इदम् बीजं वयं ममन्यत, अधुना तु तदन्तरम् सूपपादम् अतः तद्द यमेव ।

यदि कश्चन सिद्धान्तानभिज्ञः ग्रहणम् प्रतिवेलम् वेलाहीनं वा उपलभ्य चन्द्रस्य भगणं शुद्धम् मन्यमानः तस्य स्थिति न शोषयेत्, अपितु सूर्यमेव शोधयितुं प्रवर्तेत, तदा तु स बीजम् समयस्यै- करेखीयम् फलमेव (Linear function of time ) मन्यत इति तु स्पष्टमेव । अथवा स तदेव बीजम् स्थिरं मत्वा ( विलोमविधिना मध्यमे देयं वा बीजं संसाध्य) तद्ग्रहणसम्बन्धिपर्वान्तकालाति- रिक्ततिथिष्वपि यदि तदेव बीजं दातु ं प्रयस्येत्, तदा तु स तिथिगणिते विकृति जनयेत् । तस्य संस्कारस्य निरुपपत्तिकत्वेन अविश्वसनीयत्वात् तत्पर्वान्तकाले एव च उपयोक्तुं भोग्यत्वात् । किञ्च सर्वेषु पर्वान्तेषु चन्द्रस्थितिरपि प्राचीनमन्दफलमात्र संस्कृतस्थित्या न संवदति । अतः केवलं सूर्य संस्कुर्वन् सूर्यस्य कृते तु प्रशुद्धिमेव वर्धयेदिति । एतादृक् बीजमेव सिद्धान्ततस्त्व- विवेके निषिद्धम् । तथाहि-

१. सूर्यसिद्धान्तादिप्राचीनग्रन्थप्रतिपादितम् मेधसिद्ध च ।

७४ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

"वेलाहीनेऽन्तरं यत्तव बीजं मत्यैव कालजम् ।

कर्माहिंलचरं शुद्ध नाशयन्त्धमाः बलात् ।। "

श्रस्यार्थः सूर्यस्य कृते तु (२४) समीकरणसाहाय्येन स्पष्टीभवति । कल्प्यते - यदा पर्वान्तो जायते, तदा सूर्यमन्दकेन्द्रम् =थ = स्थिरांकः ।

... बीजम् = १५' ज्याथक, ( उच्यते )

.... (२५) अल्पगणितज्ञस्तु '' एव कालजम् अन्तरम् इति मंस्यते । एवं च स तु सदैव '' तुल्यं कालान्तरजन्यं बीजम् सूर्ये दास्यति । यदा सू. मं. के. =०, तदा बीजम् (२४) समीकरणलभ्यं शून्यतामेष्यति । परम् सिद्धान्तानभिज्ञः तदापि '' तुल्यमेव ( एतत्

कालजन्य मन्यमानः ) संस्कारं दास्यति । प्रतः स तु अशुद्धि वर्धयते । एवमन्येषामपि ग्रहाणां कृते । एवञ्च स कर्मार्हम्' खचर बलात् = प्रसभम्, ( निरुपपत्तिकत्वेन विचारं विनैव, इति भावः), संस्कारदानेन नाशयति विकृतं करोति इत्यर्थः । एष एव श्लोकः श्रीमद्भिः १००८ करपात्रमहोदयः 'धर्मकृत्योपयोगितिथ्यादि- निर्णये' उपन्यस्तः | अत्र उपरिलिखितमर्थं निपुणं विचारयन्तु नाम श्रीमन्तः धर्माचार्याः । सिद्धान्तान- भिज्ञा: नाशयन्तु नाम कर्माहंखचरान् अशुद्धमंस्कारदानैः परम् सिद्धान्तज्ञा उपपत्तिविदस्तु अस्मिन् विषये सावधानाः सन्ति, ते शोधयन्त्येव न तु विकारयन्ति ।

चन्द्रमसः संस्कारा:

अधुना चन्द्रमसः अपि संस्काराः विविच्यन्ते-

=

चन्द्रः ज्योतिषशास्त्रस्य महत्त्वपूर्ण: ग्रहाणाम् प्रावर्षणेन भृशं प्रभावितः ग्रहों विद्यते । चन्द्रेऽपिकालान्तरजन्यः संस्कारः देय एवेति 'करण- प्रकाश' ' ग्रहलाघवा' द्यवलोकनेन स्पष्टमेव । एष विषयः पूर्वमपि भृशं विवेचितः । चन्द्रमसः कृतेऽपि निरुपपत्तिका संस्काराः न कदापि मान्याः अभूवन् । 'सिद्धान्तसार्वभौम' ग्रन्थस्य स्पष्टाधिकारे श्रीमुनीश्वरः-

"यै: पारसीजा सुरभाषया या

सा

प्रोक्ता मृगांका दिखगस्फुटक्रिया । वासनाबाह्यतयोपलब्ध्या

सुज्ञाऽवमान्या नियतं कृता भवेत् ॥

पत्र टीकाकार :- उपलब्धेर युक्ति सिद्धत्वात्" इति । एतेन वाक्येन इदं स्पष्टमेव यत्- निरुपपत्तिकाः संस्काराः अन्येषु ग्रहेष्विव चन्द्रमस्यपि न मान्याः ।

१. अत्र कमहत्वं सापेचम् । सूर्यसिद्धान्तीय प्रहरय कमहत्वम् शुद्धबीन सरकारस्रकृत हा पेचयैन, न तु सोपपत्तिकसंस्कार-

संस्कृतग्रहापेचयापि इत्यवधेयम् ।

तृतीयोऽध्यायः ]

[ ७५

"नार्केन्द्रोबजयोग्यता" - प्रत्र तु कारणम् स्पष्टमेव, यतो हि प्राचार्याः सूर्यभगणं शुद्धतमम् अमन्यन्त, तथा चं चन्द्रस्य भगणोऽपि शुद्धः इति ते व्यश्वसन् । यद्यपि चन्द्रे पर्वान्तकालिकग्रहणादिकम् आलापयितुम् विलोमविधिना संस्कृते, ततश्च प्रसकृत्कर्मणा मध्यमं संसाध्य गणितागतात् मध्यमात् अन्तरं लप्स्यते एव । परम् यतोहि चन्द्रस्य भगणस्तु वारं वारं सुलभंः साधारणवेधप्रयोगः संशोधितः आसीत्, अत 'स्वस्य भगणे तु किञ्चिदपि अन्तरं न' इति प्रासीद प्राचार्याणां दृढो निश्चयः । अतः कालान्तरजन्यमन्तर शून्यतुल्यम्, अतः चन्द्रस्य बीजानर्हत्वम् । एतादृश्यां परिस्थिती तेषामेतद् अभिमतं स्वाभाविकमेवासीत् ।

मध्यमे चन्द्रे मुख्याः संस्कारास्तु निम्नलिखिताः सन्ति-

मन्दफलम् = ६९ । १६ ५६.४ ज्या (चं. मं. के. )

- ० ११२ । ५४१. ७ ज्या (२ चं. मं. के. )

(२६)

च्युतिः = ११२० | २६" ५ ज्या (२ तिचं. म. के. )

. (२७)

तिथि संस्कारः = ० ० । ३६ ज्या २ ति.

(२८)

वार्षिक संस्कारः = ० ० १११ ज्या (र. मं. के. )

. (२९)

कक्षापरिणतिः = ०७ ज्या [ २ ( चं- रा. ) ]

(३०)

अन्ये संस्कारास्तु चन्द्रमसः स्थितो अल्पतमम् अन्तरं जनयन्ति, मतस्ते नगण्याः । प्राचीन सिद्धान्तस्वीकृतः मन्दफलसंस्कारः = ५° ज्या (चं. मं. के. )

(३१)

कस्मिंश्चन विशिष्टे क्षणे-

बीजम् =ब= ५° ज्या (चं. मं. के. ) – ६९ | १६ | ५६.४ ज्या (चं. मं. के. )

+ ० । १२ । ५४" . ७ ज्या (२ चं. मं. के. ) + ०1११' ज्या (र. मं के.)

- ° १२० । २६ *. ५ ज्या

[२ तिचं. मं. के. ] +०१३६' ज्या (२ ति.)

+ 1' ज्या [२ (चं. रा . ) ]

= -१९११६ १५६". ४ ज्या (चं. मं. के. ) + ०११२ । ५४. ७ज्या (२ चं. मं. के.)

+०।११' ज्या (र. मं. के.)

- ११२० ॥२६. ५ ज्या (२ ति - चं. मं. के. ) + ० १ ३६ ज्या (२ ति.) +०1' ज्या [२ (चं. रा. ) ]

(प्रत्रेदमवधेयम्, यत्-प्रत्र 'बीज' शब्द प्रयोगः

भावकालिकगणितज्ञस्थित्यभिप्रायेणैव ।)

.. (३२)

गतितिथिमुत्यादिसिद्धान्तज्ञाना-

यदि चन्द्रः मन्दोच्चात् १०° अन्तरे वर्तत तदा पर्यान्ते चन्द्रबीजम् = - १ | १६ | ५६९.४ +

११२० १२६.५ =४

१. वस्तुतः चन्द्रभगणे अन्तरं नास्त्येव, यत्किंचिदल्पमन्तर मस्त्यपि तत् नगण्यम् ।

(३३)

७६ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

एतादृश्यां स्थित श्रीकेशवदेवज्ञः वेधःकृतः श्रासीत् । तत्र प्राचार्यवर्य : चन्द्रः पञ्चकलोन: हृष्ट:, इत्यत्र तेषाम् एव वाक्यम् प्रमाणम् - " ( तत्र ) चन्द्र: (सूर्यपक्षात् ) पञ्चकलोनो' दृष्टः ।" इति । अत्र इदं स्पष्टमेव यत् बीजं तदेव प्रल्पतमं भवति यदा पर्वान्तकाले चन्द्रः स्वमन्दोच्चात् ६०° अन्तरे वर्तेत इति । यदि चन्द्रः मन्दोच्चात् ६० अन्तरे न वर्तत, तदा तु पर्वान्ते-

बीजम् =ब= ० ० | | ३३" ज्या (चं. मं. के. ) + ० १ १३ ' ज्या ( २ चं. मं. के.) + ० १ ११' ज्या (र. मं. के. ) + ०1'ज्या [ २ ( चं. - रा. ) ] अस्य पर्वान्त परममानसाधनार्थम्

ता ब

ता (चं. के.)

.. ० १ ५२' कोज्या

१८० [०१४' कोज्या (चं.मं.के.) + ०°१२६ ' कोज्या (२ चं.मं.के. ) ]

(चं. मं. के. ) +०१४' कोज्या ( चं. मं. के. ) ० १ २६ ' = ० २६ ' कोज्या (चं. मं. के) + २' कोज्या (चं. मं. के. ) - १३ ' =

.. कोज्या (चं.मं.के.):

=

°v४+१३xx२६

२४२६

-

°१+३३८ _ १८ ६

= २६

२६ १३

=०.७

.. ज्या (चं.मं.के. )

= V १ –०.४६ = V०.५१ = ०.७

ज्या (२ चं मं.के. )

= २०.७०.७ = ०६८

.. ब अधिकतम

= ' + १३' +११' +' = ३३'

(३४)

अतः पर्वान्तेऽपि वेधसिद्धात् चन्द्रात् सौरादिपक्षीय चन्द्रस्य एतावदसह्यमन्तरम् सम्भावि, अतः एव ग्रहणे प्राचीनपरममन्दफन जन्य संस्कारेण व्यभिचारः बहुत्र तिष्ठेदेवेति स्पष्टं सर्वम् । तदेव ग्रहणं प्राचीनाङ्कः गणितव्यभिचाररहितम् उपलभ्यते यत्र सूर्यस्य चन्द्रस्य च उभयोरपि स्थिती पक्षीयगणितागतस्थितितुल्ये भवेताम् । एतत्त तदेव सम्भावि यदा पर्वान्तकाले सूर्य: स्वमन्दोच्चे वर्तेत, येन सूर्यबीज (२४) समीकरणेन जन्यं शून्यतुल्यं स्यात्, तथा च चन्द्रः स्वमन्दोच्चात् ९०° प्रन्तरे वर्तन चन्द्रश्न राहो एव भवेत् । एतादृशी स्थितिस्तु बहुकाला- नन्तरमेव भवति । अतः एव सौरराणितेन वेलाहीनानि, प्रतिवेलानि वा ग्रहणानि बहुधा लभ्यन्ते । एतानि वेलाहीनानि, प्रतिवेलानि ग्रहणानि उद्दिश्य कतिपये पञ्चाङ्गकाराः पुरां दुर्भिक्षादीन् उत्पातान् आदिशन्ति स्म । परम् एतदवधेयम्, यत् सोपपत्तिक सिद्धान्तविदः कालः कथञ्चिदपि नान्यथा- भवति । अत्र सिद्धान्तेन इदं स्पष्टमेव यत्-यद बीजम् कस्यांचन विशिष्टायां गोलीय स्थिती एकं ग्रहणम् श्रालापयेत् तत् एव बीजम् ग्रन्येषु ग्रहणेषु तथा ( मालापकं ) न भवति । पर्वान्तेऽपि बीजम्

१. (३३) समो करणेन इदं बीजं ४' तुल्यंम् लभ्यते, केशवेन इदं ५ तुल्यम् उपलब्धम् । अत्र केशववेधसाधनस्य स्थूलतया

१ कलात्मकम् एतत् अन्तरमिति स्फुटम् ।

तृतीयोऽध्यायः ]

[ ७७

' तः ३३' यावत् भिद्यते । विशिष्टग्रहणोपयुक्तेन च बीजेनतेन प्रन्यतिथिसम्बन्धि - ( चन्द्र- शृङ्गोन्नत्यादि) पदार्थसाधने व्यभिचारः भवेदेव, यतोहि धन्यासु तिथिषु बीजस्य मानं पर्वान्तीयबीज- तुल्यं न भविष्यति इति ( विलोक्यताम् (३२) समीकरणम्) । ग्रहणे बीजं ज्ञात्वा प्राचार्याः चन्द्र- शृङ्गोन्नत्यादिषु अपि सिषाधयिषितेषु विषयेषु तत् प्रयोक्तु प्रायतन्त । परम् - एतदवधेयम् यत् चन्द्रशृङ्गान्न तिनक्षत्रयुत्यादिषु बोजेन प्रधिकाऽशुद्धि: स्यादिति । श्रष्टम्यां सौरादिपक्षीये चन्द्रे २०३ तुल्यमन्तरम् अपि सम्भवति, प्रत: चन्द्रनक्षत्रयुतयः नितराम् भशुद्धाः स्युरिति । परीक्षणेन वेघेन च परिणामा मपि अलभ्यन्त यथा— श्रीभास्कराचार्य: "बीजोपनये" चलानि बीजानि निर्दिष्टानि ।

बीजं तिथो अदेयम्

1

एतदवधेयम् यत् तिथौ त चलानि बीजानि कर्तुं मुचितानि न श्रमन्यन्त । यतोहि तादृशां बीजानाम् तु श्रविश्वसनीयत्वेन तिथो बहुत्र प्रशुद्धिः वर्धेत एवं परम् ग्रहणचन्द्रशृङ्गोन्नत्युदयास्ता- दिपरीक्षणे न कापि हानिः प्रपि तु लाभ एव। यदि परिणामं शुद्धं दद्यात् तदा बीजं मान्यम्, अन्यथा अमान्यम् । एतमेवाभिप्रायमवलम्ब्य प्राचार्यैः प्रतिपादितम्-

"यंत्रवेधादिना ज्ञातं यद् बीजं गणकंस्तत:

ग्रहणावि परीक्षेत न तिथ्यादि कदाचन ।। " इति ।

पत्र 'परीक्षेत' इति पदं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । श्राचार्यैः ग्रहणे संस्काराणां परीक्षा कृता, न तु उपपत्तिमन्तरैव ते स्वीकृताः । एषा प्रवृत्तिस्तु उचितैवेति । यदि क्वचन व्यभिचारः लभ्येतापि- परम् केषुचन स्थलेषु तया परिकल्पनया (Hypothesis) साफल्यं लभ्येत तदा तु सा परिकल्पना परिशोधनीया एव, न तु सर्वथा त्याज्या । एषा प्रवृत्तिस्तर्कविदां मान्या ।' तिथ्यादिषु काल सम्बन्धि- पदार्थेषु (वस्तुतः श्रशुद्धेषु ) यदि निरुपपत्तिकं बीजं दीयेत, तदा तु एते अशुद्धतराः प्रपि भवितुं शक्नुवन्ति । अतः एव तिथ्यादिषु बोजस्य ( निरुपपत्तिकस्यैव) चलस्यापि स्थिरत्वेन कथितस्य निषेषः कृतः इति स्पष्टमेव । यदि पर्वान्ते बीजं धनम् तदा प्रन्यासु तिथिषु एतत् ऋणमपि भवितु- मर्हति । एवञ्च तत्र स्थिर बीजप्रयोगेण प्रशुद्धिः वर्षेर्तव इत्यत्र संशीत्यवकाशः एव नोदेति ।

·

(३२) समीकरणम् बहूनि ज्याफलानि बिभर्ति । यदि कश्चन वेषकर्ता प्रकर्षणसिद्धान्तं विनंव चन्द्रगति पुनः पुनः विध्वा घालेखान् (Graphs) प्रस्तुवीत, तदा ते प्रालेखास्तु एतेषां

१. यदुच्यते श्रत्र पुराणवाक्ये 'यन्त्रवेधादिना' इत्येतेन सोपपत्तिकबीनसंस्कारस्यापिनिरासः इति तदयुक्तम् । अत्र भादिशब्देन ग्रहणस्परां मोक्षग्रहोदयास्तान्तराद्रि गृद्यते । एतैः शातो बीनसंस्कारः व्यभिचरणशीलः निरुपपत्तिक एवं स्वाद - इति तु व्यक्तमेव । श्रादिपदेन सोपपत्तिक बोनसंस्कारस्यापि स्वीकारे तु "संसाध्य स्पष्टतरं बीजं नलिकादिवन्त्रेभ्यः । तत्संस्कृत- ग्रहेभ्यः कत्तव्यौ निर्णयादेशौ ।।" इत्यादीनि वाक्यानि निरवकाशानि स्युः, महलाघवमकरन्दादिकतु मिः चन्द्र रक्तुल्यतापादनाव दत्ताः संस्काराश्च तिरस्कायः जायेरन् ।

[ ७८

1

तृतीयोऽध्यायः

सर्वेषामपि ज्या फलानां परिणामरूपाः स्युरिति तु स्पष्टमेव । एषामालेखानां विश्लेषणम् (सर्वेषां ख्याफलानां पृथक् करणम् ) फोरियर विश्लेषण ( Fourier analysis) पद्धतिमन्तरा दुष्करमेव । इदमेवकारणं विद्यते यत् प्राकर्षण सिद्धान्तसम्बन्धिगणिताभ्युदयात् पूर्व चन्द्रस्य विषये प्राचीने साहित्ये (भारतीये, ग्रीकदेशीये, अन्यदेशीये वा) बहाने निरुपपत्तिकानि सूत्राणि बीजानि च लभ्यन्ते इति । श्रीमन्तः करपात्रमहोदया: बीज रहस्यमजानाना अन्ये च रुढिवादिनः विद्वांसः मुञ्जाल- प्रभृतिज्यौतिषज्ञप्रतिपादितानि ईदृशान्येव सूत्राणि उल्लिख्य दृग्गणितवादिनां गणितम् मुषैव प्राक्षिपन्ति यत् - "इमे संस्काराः पूर्वमनिज्ञाताः प्रासन् । परम् आचार्यैः तिथ्य। दिगणिते न स्वीकृताः, यतोहि तिथ्यादि गणितम् ग्रदृष्टम् अस्ति ।” इति । तैः उपन्यस्यमानाः प्राक्षेपाः अधस्तात् विचार्यन्ते-

श्रीपतिप्रभृतिभिः ज्योतिषज्ञ: स्व-स्व ग्रन्थेषु प्रतिपादितानां संस्काराणाम् उपपत्तिनं दत्ता, किञ्च एतं दृग्गणिर्तक्यं सन्तोषप्रदं न भवति । परम् आकर्षण सिद्धान्तजन्याः संस्काराः तु न कदापि व्यभिचरन्ति । एतेषां साहाय्येन जन्यमानं हग्गणितैक्यं च याथार्थ्येन विस्मापयति सर्वानपि । "स्फुट- गणितविदः कालः कथञ्चिदपि नान्यथा भवति ” – इत्येषा प्राचार्याणामुक्तिः अत्र सार्था ज्ञायते । अस्माकं बुद्धिमन्तः श्राचार्याः कदापि निरुपपत्तिकानि सूत्राणि न स्वीकृतवन्तः । श्रीपतिमुञ्जालादि- प्रतिपादितसंस्कारत्यागे व्यभिचारोपलब्धिः निरुपपत्तिकत्वञ्च कारणम्, न तु दृष्टत्वं तिथ्यादि- गणितस्येति ज्ञेयम् । श्री १००८ करपात्रप्रभृतिभिः उपस्थाप्यमानानां श्रीपतिप्रभृति ज्यौतिषाचार्याणां सूत्राणां निरुपपत्ति कत्वम्, अन्यानि च हेयत्वकारणानि तु श्रधस्तात् विविच्यन्ते-

मुज्जालसंस्कारः

मेसूरुपत्तनत: प्रकाशितायां 'ज्योतिःशास्त्र -न्यायमाला' इत्याख्यपुस्तिकायाम् श्रीवेंकटसुब्ब शास्त्रिणः मुञ्जालोपनिबद्धसंस्कारविषये वटेश्वर सिद्धान्त' वाक्यम् उपन्यस्य लिखन्ति यत् – 'एष चन्द्रशृङ्गोन्नत्याद्वावेव उपयोज्यः' इति । वस्तुतः मुञ्जालोपनिबद्धः संस्कार: पूर्णतया दृक्प्रत्ययं नाजनयत्, उपपत्त्यभावाद्, उपलब्धि मात्र मूलकत्वात्, अनुपेक्षणीयगतितिथिसंस्कारसमावेशाभावात् अपूर्णत्वेन च । तथा च मुब्जा लसूत्रम्, (लघुमानसे) -

प्रस्ति ।

"इन्द्रच्चोनार्ककोटिहनाः गत्यंशाः विभवा विषोः । गुणो व्यर्केन्दु-दो: कोट्योः रूपपञ्चाप्तयोः क्रमात् ॥

लिप्तांचे स्वर्णयोर्वषे ।

फले

शशांकतद्गत्योः

ऋणं चन्द्रे धनं भुक्तौ स्वर्णसाम्यवधेऽन्यथा । "

एतत्संस्कारविषये विवेचनं प्रस्तोतुम् पूर्वनिर्दिष्टतिथिगतिच्युतिसंस्कार विश्लेषणम् अपेक्षितम्

तृतीयोऽध्यायः ]

यदि सू. = सूर्य-भोगांशाः । चं. = चन्द्र-भोगांशाः ।

चं. उ. = चन्द्रोच्चम् ।

[ ७६

तथा (३२) समीकरणस्य मन्दफलीयं प्रथमं पदं च्युतिफलं च गृहीत्वा बीजम् (अपूर्णम् ) = ब॰=+१°।१६।५६”. ज्या (चं. मं. के. ) + ११२० २६. ज्या ( तिचं. मंः के.) = +७६' ज्या (चं. मं. के. ) +७६' ज्या (२ तिचं. मं. के. ) (स्वल्पान्तरेण) ।

+७६' [ ज्या (चं. मं. के. ) + ज्या. (२ ति - चं. मं. के. ) ]

= ७६' x २ ज्या ति. कोज्या (चं. मं. के. -ति. )

=

"

१५२' ज्या (चं. सू.) कोज्या (चं. +सू. + चं. चं. उ. ) १५२' कोज्या (सू. - चं. उ. ) ज्या (चं. सू. )

ज्या, कोज्या चिह्नानुसारं (३५) समीकरणं धनमपि भवत्येव । मुञ्जालानुसारम् चन्द्र-भोगांशे संस्कार:

( १३ ११० । ३५ - ११० ) x ८ १८' X कोज्या (सू. - चं. उ. ) X८१८' ज्या (चं. सू.)

(२.१८x८.१३८.१८)' कोज्या (सू. - चं. उ. ) ज्या (चं. सू.) १४४ कोज्या (सू. - चं. उ. ) ज्या (चं. सू.)

---

-

(३५)

... (३६) (३५), (३६) समीकरणयोः तुलनया एतत् स्पष्टमेव यत् - मुञ्जालस्य सूत्रं च्युतिसंस्कारमेवान्तर्भावयति न त्वन्यान् पाक्षिकवार्षिकादिसंस्कारान् । मुञ्जालीय- च्युतिसंस्कारे तु ८' तुल्या (स्वल्पान्तरेण) प्रधिकतमा प्रशुद्धिरस्ति । परम् अन्येषां संस्काराणामभावे केवलस्यास्यैव संस्कारस्य प्रयोगे गणितज्ञानां सम्मुखे कीदृश्यः समस्याः उपतिष्ठेरन् इति विचार्यते-

-

(३२) समीकरणे मन्दफलीयं प्रथमं पदं च्युतिपदं च वर्जयित्वा प्रवशिष्टः बीजभागः = ब= + ०° । १३ ' ज्या ( २ चं. मं. के. ) + ०१११' क्या (सू. मं. के. )

+ ° ३६' ज्या (२ ति ) + ०1' ज्या [२ (चं. रा. ) ] (३७) ब माने प्रशुद्धिस्तु तदेव अधिकतमा यदा

चं.

- सू.

सू. - चं. उ.

/ २... (क) 1

(ख)

ब. तु सम्पूर्ण एव मुञ्जालसूत्रे प्रशुद्धिरूप: बीजभागो वर्तते ।

(३८)

अत्र ०९ । ३६' ज्या (२ ति.) पदं तु (३८) (क) निर्णायक स्थिती शून्यं भवेत् । मतः बमाने

प्रशुद्धिम् उपेक्ष्य व प्रस्यैव परमं मानं साध्यते [यतो हि ब माने परमा यदि

शुद्धि:' ( ३६ ) ' ]

८० ]

[ तृतीयोऽध्यायः

२ चं. मं. के.=न,"+ (-१), चं. उ. न + (-1)(३९)(क)

..चं. – इ

g. 4. *.—7,~+ (−1) * • -—-— .:. 4.—§. 4. 3. =7,7+(-1)*^ —-—-—... (10)(*)

सू. मं. के न (-१)

-

सू. मं. =न,+ (-१)

3

3 fa.=7,#+(-?) 73 —=—-—...—q. —7, -—-—+(-1)* ' —-—-— ·

२ (-१)

च.

T

चं. = न

२ (चं.रा.)=नvr+(−१)** . . . ई + (१)

यत्र न, , , न पूर्णाङ्काः सन्ति ।

---

....

(३६) (ग)

7x =

(३१) घ)

T

अत्रेदमवधेयम् यत् ३९ (क), (ख), (ग), समीकरणानां वामपक्षमानानि सदैव ३६०० तः अल्पान्येव सन्ति । परम् - एतत्तु स्पष्टमेव यत् इमानि सर्वाणि समीकरणानि युगादालापयितुं शक्यन्ते एव । अत्र युगपदालापनिर्णायकानि प्रविश्लिष्यैवाघस्तात् एका स्थितिः दीयते यदा सर्वेषां पदानां मानानि परमाणि जायन्ते-

न = 0, चं. चं. उ.

,

न = 0, चं. सू.

="/

/ ४ सू.चं. उ.,

/2

न४०, चं. रा. / ४

रा. सू.

न. ०, सू. - सू. मं. उ.

=

अर्थात् यदि सूर्यः स्वमन्दोच्चात् १० अंशान्तरे वर्तत तत्रैव (सूर्याधिष्ठिते स्थल एव ) चन्द्र मन्दोच्वं राहुश्चापि विद्येयाताम् चन्द्रः सूर्यतः ४५ अंशान्तरे तिष्ठेत्, तदा सर्वेषां पदानां मानानि परमाणि स्युः । एषा स्थितिस्तु सम्भाविन्येव । परमं ब, मानं च = १३ ' +११'+३६'+७ =१°

। ।

अतः इदं स्पष्टमेव यद- श्रीमुजालाचायंत्र तिपादितसंस्कारप्रयोगेऽपि १°तोऽधिकमन्तरं तिथो सम्भावि । श्रतः केवलेन अनेनैव संस्कारेण तु चन्द्रशृङ्गोन्नति-नक्षत्र - युत्युदयास्तादि व्यभि- चरेदेव |

प्रधुना केवलस्य अस्यैव संस्कारस्य साहाय्येन ( धन्यसंस्काराभावे ) ग्रहणनिर्णयः सन्तोष- जनकः भविता न वा इति विचार्य ते-

पर्वान्ते ब माने अशुद्धिः ० ( यतोहि ब माने ज्या (२ति) गुणको वर्तते इति ।)

पर्वान्ते ब= ० ० | १३' ज्या (चं. मं. के. ) + ०१११ ज्या (सू. मं. के. )

+०१७' ज्या [२ (चं. - रा.)]

. (४०)

तृतीयोऽध्यायः ]

.

[ = 8

अस्य परमं मानम् = ००३१, अतः पर्वान्तेऽपि विशिष्टासु स्थितिषु १० तः प्रधिकम् श्रन्तरम् चन्द्रभोगांश सम्भावि । एवञ्चैतत् - स्पष्टम् यत्-प्रहण गणितम् प्रपि मुजालाचायं- संस्कार स्वीकारेऽपि व्यभिचरेत् एव । एवञ्च मुञ्जालोसरवर्तिनः प्राचार्याः एतं संस्कारं शृङ्गोन्न- त्यादौ पक्षन्न । यतो हि तत्रापि व्यभिवार: अलभ्यत (प्रथा गणितेन व्यभिचारः सि३: ), श्रतः उत्तरवनिनाम् प्राचार्याणामेव संस्कारो मान्यो न प्रजायत । अत्र एतद् विशेषेण प्रवधेयम् यत् - मुञ्जालाचार्यस्य संस्कारः पर्वान्ते शून्यतामेति । अतः ग्रस्य संस्कारस्य प्रहणगणिते न काप्युपयोगः । चन्द्रोदयास्तंशृङ्गोन्नत्यादिगणिते तु परिणामाः केवलमान्दफलप्रयोगापेक्षया शुद्धाः लभ्येरन् इति नात्र सन्देहः, परन्तु तत्रापि १° यावत् चन्द्रभोगांशे अन्तरं गणितेन सिद्धयति । अतः तत्रापि प्रधिकेषु स्थलेषु व्यभिचारः लभ्येतैव । अतः श्रयं संस्कारः चन्द्रशृङ्गोन्नति चन्द्रोदयास्तादौ एक उपयुक्तः प्रशुद्धिन्यूनीकरणे सहायकत्वात् । ग्रहणविषये तु एष शून्यतामेवेति । तिथिगणिते तु मस्य निरुपपत्तिकत्वेनैव मान्यता न स्वीकृता । ग्रहणसंशोधने अस्य संस्कारस्य साहाय्यं लभ्यते एव न, शृङ्गोन्तत्यादावपि दृग्गणितक्ये अयं व्यभिचरति । अतः अयं संस्कारः आचार्याणाम् अविश्वसनीयो +- ऽजायत इति नात्र संदेहः । ग्रहणादिकालशोधनं तु प्राचार्याणां गणितस्य मुख्यतमः निकष: अवर्तत (The times of Syzygies were considered to be the crucial tests of calculations) । यदि कश्चिद् गणितज्ञः प्राचीनकाले ब, तुल्यम् बीजम् अपि प्रदास्यत्, तदा तु सदैव ग्रहणादिकालशोधन सहायकत्वेन (As it always decreases inaccuracy in eclipses.).. पुनः पुनः ग्रहणादिषु प्रशुद्धयपाकरणे साफल्योपलब्धेरच अस्य संस्कारस्य मान्यता निरचेष्यतः । परम् उपपत्तिज्ञानावधि तिथौ नंष संस्कारोऽदीयत, केवले ग्रहणादिगणिते एव प्रायुज्यत इति

मतिः ।

श्रीमुञ्जालः श्राकर्षण सिद्धान्तमूलिकाम् उपपत्ति विनैव केवलोपलब्धित्रयेण सूत्ररूपम् निरचैषीत्। तथाहि-

लब्धम् -

प्रथमा उपलब्धिः ....

द्वितीया उपलब्धिः

तृतीया उपलब्धि:...

संस्कार: ० (चन्द्रगतिः - ११°)

संस्कार: c कोज्या (सू. - चं. उ. )

.. संस्कारः ० ज्या ति.

एषां त्रयाणां गुणनफलं द्वितीयं कर्म मुञ्जाल स्वीकृतमस्ति ।

स्पष्टः चन्द्रः

ता (स्प: चं.)

तास

मध्यमः चन्द्रः प्रथमं मन्दं कर्म + द्वितीयं कर्म ।

- मध्यचन्द्र ग. + गतौ प्रथमं मान्दं कर्म + गतो द्वितीयं कर्म ।

गतावपि द्वितीयं कर्म उपलब्ध्या ज्ञातं भवेत् एव ।

गतो द्वितीयं कर्म = २८ कोज्या (सू. - चं. उ. )

कोज्या (सू. - चं. उ. ) कोज्याति., ( मुञ्जालीयसूत्ररूपम् ।) स्थिरं मत्वा तु चन्द्रभोगांशव्यञ्जकस्य समयावकले गृहीते

६२ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

X

गतौ द्वितीयं कर्म = १४२' कोज्या (सू. - चं. उ. ) x कोज्याति. x १८० X तिथिगति :-

= २८ ' कोज्या (सू. - चं. उ. ) कोज्याति. (पूर्वनिर्दिष्टमेव सूत्ररूपम्) ।

+

अनयोः संस्कारसूत्रयोः उपयोगेनापि चन्द्रभोगांशगती उभे प्रपि पर्व व्रत ग्रहणादिनिर्णयार्थ सन्तोषजनकरूपतया शुद्धे ( Correct upto the extent desired for Common usage in Parvas, Vratas and eclipses etc.) न लभ्येयाताम् इति स्वयमपि परीक्षन्तां प्रतिपक्षिणः । अंतः केवलोपलब्धिमूलकत्वेन व्यभिचारदर्शनाच्च एते सूत्रे मुजालपरवर्तिनाम् श्राचार्याणाम् उपेक्ष्ये एव प्रास्ताम् ।

वस्तुतः श्रीमुञ्जालाचार्याणाम् तु एष संस्कारः तिथ्यादावपि अभिप्रेतः प्रासीत् । लघुमान से प्रकीर्णकाध्याये पूर्वमेव संस्कार: लिखितः, तदनन्तरं देशान्तरसंस्कारः ततश्च तिथिसाधनसूत्रम् । प्रतः तिथिगणिते देशान्तरमिव एष च्युतिसदृशः संस्कार: प्राचार्याणाम् श्रमीष्ट एवासीत् । ग्रहणे तु प्रस्य उपयोग एव न । ( तत्र केवलम् चन्द्रगतिप्रयुक्तया शुद्धया स्थितिमर्दादिकाले एव श्रल्पीय:- संशोधनं भवेत् इत्यवधेयम् ) । अतः यदि चन्द्रशृङ्गोन्नत्यादावेवायं संस्कार: अभविष्यत्, तदा तत्रैवायं संस्कार: प्राचार्यः निरदेक्ष्यत । येनैव चन्द्रेण पूर्वप्रतिपादितं तिथ्यादिगणितं कृतम्,

1

तेनैव: चन्द्रेण चन्द्रशृङ्गोन्नतिनक्षत्रयुत्यादि साधनम् मुञ्जालाचार्यः कृतम् । यतोहि तन्मते स्पष्टश्चन्द्रः एतेन संस्कारेण संस्कृत एव प्रभिप्रेतः श्रासीत्, इति । यदि एष संस्कारः सर्वासु तिथिषु दीयेत तदा- मशुद्धि: न्यूनीभवति । श्रतः श्रीमुञ्जालाचार्यस्य अभिमतं युक्तमेव । उत्तरवर्तिभिराचार्यः निरुपपत्ति- कत्व - विचारेण वा प्रयासबाहुल्यभयादुपक्ष्यत । वासनया श्रीमुञ्जालैः उपपादनं न कृतम्, व्यभिचारश्च लब्धः श्रतः श्राचार्यः उत्तरवर्तिभिरुपेक्षितः एष महत्त्वपूर्ण: संस्कारः ।

संस्कारम् श्रसाधयन् । परम् स तु तदेव शुद्धं परिणामं ददाति, यदा

श्रीमुञ्जालाचार्यात् पूर्वं टालमीमहोदयाः अपि एतादृक्षं मुञ्जालसूत्रापेक्षया अधिकं नैय्यून्यम् श्रावहति । टालमी सूत्र भ्रष्टम्यां चन्द्रोच्चमा रेखा सूर्यकेन्द्रं गच्छेत्, वा एषा रेखा भुवः सूर्यस्य च केन्द्रे मेलयन्त्याः रेखाया उपरि लम्बभूता स्यात् । प्रत: उपर्युक्तः संस्कारस्तु श्रीमुञ्जालमहोदयानां मौलिक: आविष्कारः इति नात्र सन्देहः । टालमी ( Ptolemy) महोदयस्य संस्कारोऽपि उपपत्तिहीनत्वेन मान्यः न अभवत् । ६७५ तमे श्रोष्टाब्दे श्ररबज्योतिषज्ञः प्रबुलबफा ( Abulwafa) महोदय: श्रपि एतादृक्षं संस्कारं तिथिसदृशं संस्कारं च व्यवेचयत् । परम् एतौ संस्कारी प्रपि निरुपपत्तिकत्वेन मान्यौ न अभूताम् । श्रीपति: ( १०२८ A.D.), श्रीभास्कराचार्य: ( ११५२ A.D.) च एकम् अन्यं संस्कारम् (Variation) अपि उपज्ञातवन्तौ । एष एव संस्कारः टाइकोबाही (Tychobrahe, १५८० A. D. ) महोदयेन अपि प्रयुक्तः । परन्तु श्राकर्षण सिद्धान्ताभ्युदयात् पूर्वम् एते संस्काराः अपूर्णत्वेन अविश्वसनीयत्वात् मान्याः न अभूवन् । पूर्वम् एते संस्काराः सन्दिग्धाः प्रासन् । अघुमा

तृतीयोऽध्यायः ]

[ ८३

सैद्धान्तिक दृष्ट्या श्राकर्षण सिद्धान्तसाहाय्येन उपपत्ती ज्ञातायां ज्योतिषज्ञानां मनःसु एतेषां संस्काराणां विषये न कश्चिदपि सन्देहः । शताधिकवर्षाणि व्यतीतानि, उड़ीसा वास्तव्यंः श्री चन्द्रशेखरमहोदयः स्वतन्त्ररूपेण वार्षिकसंस्कारः ( Annual Variation Or Fourth In- equality of the Moon) उपज्ञातः । श्रीचन्द्रशेखर महोदयानां महत्वपूर्ण कार्यं वार्षिकस्य संस्कारस्य स्थिराङ्कस्य संशोधनम् प्रस्ति । इमे सर्वेऽपि संस्कारा: भाकर्षणसिद्धान्तानुसारम् उप- पन्नतया एव मान्याः । पूर्वं तु कस्यापि भारतीयस्य, ग्रीकदेशीयस्य प्ररबदेशीयस्य वा ज्योतिषज्ञस्य सूत्र मान्यतायोग्यं न भासीत् ।

किञ्च यल्लयाचार्यः स्वकृतलघुमानसटीकायां "एकादशभिर्भागैः

" इत्यादि सूत्रेण मुञ्जालसूत्रपरिष्कारं दर्शितवान् । परम् प्रस्यापि निरुपपत्तिकत्वादेव मान्यता नाजायत ।

1

सिद्धान्तसार्वभौमे स्पष्टाधिकारेऽपि प्रस्याः प्रवृत्तेः समर्थनं लभ्यते । तथाहि - "विनोपपत्त गणितक्रिया हि ज्योतिर्विदां बुद्धिमतां न सम्यक् ।"

श्रीपतिसंस्कारः

अत्र एतदावश्यकम्, यत् श्रन्येषां श्रीपतिप्रभृतिप्रतिपादितानाम् संस्काराणां नेयून्यमपि विचार्यत -

तथा च तत्र सूत्र' 'सिद्धान्तशेखरे'-

गणितानुसारम् -

"

"त्रिभविरहित चन्द्रोच्चोनभास्वद्भुजज्या गगन नृप १६० विनिघ्नी भन्त्रयज्यांविभक्ता ।। भवति चरफलाख्यं तत् पृथकस्यं शरघ्नम् । हृतमुडुपतिकर्णत्रिज्ययोरन्तरेण

परमफलमवाप्त तद्

तुहिन किरणकर्णे

स्फुटबिनकर ही नाविन्दुतो

H

धन पृथकस्थे ।

त्रिज्यकोनाधिकेऽथ ॥

या भुजज्या ।

स्फुटपरमफलघ्नी भाजिता त्रिज्ययाप्तम् ॥ शशिनि चराफलाख्यं सूर्यहीनेम्बुगोलात् । तदृणमुतधनं चेन्द्रच्वहीना कंगोलम् यदि भवति हि साम्यं व्यस्तमेतद् विधेयम् । स्फुटगणित गवय कर्तुमिच्छद्भिरत्र || "

१६०

-

चर- फलम् = त्रि. ज्या [ सू. (चं. उ. - ९०० ) ]

"

-

८४ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

१६० कोज्या (सू. - चं. उ. ) त्रि.

(४१)

परम-फलम्

१६० कोज्या (सू. - चं. उ. )

त्रि.

उत्क्रमज्या (चं. - रा.)

X

(चं. क. – त्रि. )

(४२)

-

[

चन्द्रशर: उत्क्रमज्या ( चं. रा. ) ]

संस्कार:

ज्या ( चं. सू. ) x परम फलम् त्रि.

१६० x उत्क्रमज्या (चं.

ग.) ज्या (चं सू. ) कोज्या (सू. चं उ.) त्रि.(चं. क. - त्रि.)

-

(४३)

(केचन शरं "उत्क्रमज्या (चं. रा. ) " इत्यनेन नोत्थाप्य '' इत्यनेन उत्थापन्ति, तत्तु उचितं न प्रतीयते, यतो हि तथा सति परमं संस्कारमानम् १६०, परम् अत्यधिकम् जायते ।

यदि अत्र त्रिज्या रूपतुल्यमानेन तथा चन्द्रकर्णः मध्यममानेन उत्थाप्येत, तदा तु (४३) सूत्रं स्वल्पान्तरेण मुञ्जालसूत्रतुल्यं परिणामं ददाति । श्रतः पूर्वं विशकलितं नेयून्यमत्रापि विद्यते एव । श्री बबुप्राजिमिश्रमहोदयाः प्रस्य श्लोकस्य व्याख्यायां लिखन्ति - "अत्रोपपत्तिः श्रीपतेरुलब्धिरेव वक्तु ं शक्यते ।" वेघलब्धाङ्कान् सूत्रेषु उपयुज्य स्थिराङ्काः साधिता: (Constants are evaluated by datafitting as one may do by the method of Least squares.) इति मे मतिः । उपलब्धिमात्रं तु गणितस्कन्धे न प्रमाणम् । वस्तुतः श्रीपतिसूत्रमूलम् मुञ्जालसूत्रम् एव । श्रीपतिमहोदयस्तत्र संशोधनार्थं प्रयस्तम् । श्रीयल्लयाचार्यकृतल घुमान सटीकाया अवलोकनेन इदं ज्ञायते, यत्-मुज्ञ्जालाचार्यस्य (श्रीपतेर्वा ) सूत्रस्य मूलं तु वटेश्वरसिद्धान्तः एव । इदं चन्द्रस्य द्विबीजीयं कर्म वट्टेश्वरः चन्द्रशृङ्गोन्नत्याद्यथं कृतम् । एषु स्थलेषु अशुद्धि न्यूनीकर्तुं तु एषः संस्कारः उपयोगार्ह एवेति पूर्वमेव दर्शितम् ।

श्रीभास्कराचार्याणां बीजोपतयः

1

श्रीभास्कराचार्यः बीजोपनयनामकः एकः ग्रन्थः विरचितः । तत्र अयं संस्कारः अन्ये च संस्काराः सपरिष्कारं दर्शिता: । एतदुक्तञ्चापि श्रयं संस्कारो मया प्राचीनगणकादन्यादृश उपलभ्य परीक्ष्य च दर्शितः" इति । तत्रं प्रन्यथा प्रतीतिस्तु गणितेन सिद्धयत्येव । श्रीभास्करा- चार्यैः सपरिष्कारं चलब्रीजानि निर्दिष्टानि । बीजोपनयः ग्रन्थः श्रीभास्कराचार्यैः न विरचितः इति साधयितु श्रीवेंकटेशसुखशास्त्रिभिः व्यर्थं प्रयस्तम् ( विलोक्यताम् 'ज्योतिःशास्त्र- न्यायमाला 'ख्य पुस्तिकायाम् पृ० २६) एतामेव पुस्तिकां प्रामाणिकीं मन्यमानाः श्रीमन्तः श्रीपद्मभूषणराजेश्वरशास्त्रिमहोदयाः अपि 'साङ्गवेद विद्यालयीयवार्षिक विवरणपत्रे' श्री सुब्वशास्त्रिभिः उपस्थापितां युक्तिम् उद्धरन्ति । तस्याः युक्तेनिराधारत्वं विविच्यते-

तृतीयोऽध्यायः ]

.

[ ८५.

श्री सुब्बशास्त्रिणां युक्तिश्चैषा प्रस्ति - "अयं ग्रन्थः श्रीभास्कराचार्यैः स्वकीय ३७ तमे वयसि १०२६÷३७ = १०७३ तमे शालि वत्सरे विरचितः । तैरेव स्वकीय ७२ तमे वयसि १०३६ + ७२= ११०८ तमे शालिवाह्नवत्सरे कृते करणकुतूहल' ग्रन्थे प्राचीन सिद्धान्तमार्गीयगणित- प्रक्रियैव प्रतिपादिता । 'बीजोपनय ग्रन्थस्य चरबीजसंस्कारो नोक्तावेव । भागद्वय कल्पफलयोः महदन्तरं सिद्धान्ते स्वोपलब्धेः विरुद्धतया 'करणकुतूहलं' चक्रुः इति यदुच्यते तदसङ्गतं स्यात् । भतः पूर्वोत्तरविरोधेन प्रयं बीजोपनयग्रन्थः नैव भास्कराचार्यविरचितः ।” इति । अस्याः युक्त्याः निराधारत्वविवेचनात् पूर्वं निम्नलिखितं 'बीजोपनय' श्लोकम् उद्धरामः-

"रसगुणा भ्रमही १०३६ शकवत्सरे

बभूव महीतले ।

मम हि जन्म नगगुणो न्मितवत्सरपूरणे

यदुत बीजफलं तु मयोन्मितम् ॥”

अत्र श्लोके श्रीमन्तः भास्कराचार्याः बीजफलसाधनसमयं निर्दिशन्ति - " नगगुणो (३७) न्मित- वत्सरपूरणे" इति । बीजं तु समयेन परिवर्तते इति गणितेन पूर्व दर्शितमेव । बीजे बहुविधानि ज्या- प्रकृतिकानि समयफलानि सन्ति । यदि अद्यतन्यां स्थितो बीजं साध्येत तदा अन्येषु मासेषु अग्रिम- वर्षेषु वा प्रस्थानेव तिथौ बीजम् एतुल्यमेव न भविष्यति । श्रीमद्भिः भास्कराचार्यैः चरबीजफल- साधनार्थम् प्रशंसनीयः प्रयासः कृतः । परम् चन्द्रबीज निर्णयार्थं तु महान् कालक्षेपः अपेक्षितः । शुक्रा- कर्षणादिप्रभावेण चन्द्रमसि एकः अन्योऽपि संस्कारो भवति यस्य परमं मानम् = १५", भगणः= १८४ वर्षाणि । ग्रस्य संस्कारस्य विनिश्चयार्थं १८५ वर्षाणि ततोऽप्यधिकानि वर्षाणि यावद् वा वेध: अपेक्ष्यते । किञ्च श्रीभास्कराचार्याः स्वबीजोपनयप्रतिपादितानां संस्काराणाम् उपपत्ति न दर्शितवन्त: । ते स्वयमपि एतेषां संस्काराणां विषये विश्वस्ताः न आसन् । यतोहि तेऽजानन्, यत् इमे संस्काराः समयेन भिद्यन्ते, प्रपूर्णाश्च सन्ति इति ।

श्रीमतां भास्कराचार्याणां बीजोपनयदत्ताः संस्काराः वस्तुत एव अपूर्णाः दृक्प्रत्ययेऽक्षमाः सन्ति इत्यधस्ताद् वित्रिच्यते :-

बीजोपनयश्लोकाश्च इमे सन्ति-

लिप्ता विधोरकमहोमिताः मे दृग्गोचराः प्रत्यहमीक्षितस्य । कदम्बगोलाद्गतसूत्रपाते क्रान्तौ धनर्णत्वजुषो भमध्यात् ॥ ८ ॥

तुङ्गादाद्यपदान्तस्थाद् विधोरक

पदार्धतः ।

परमं

तत्

चन्द्रवेषम्यम् ऋणत्वेन तृतीयपदान्तस्थात्

समीक्ष्यते ।। २० ।

पृष्ठगेऽकॅ

पदार्धत ।

परमं

चन्द्रवैषम्य: घनत्वेन

समीक्ष्यते ।। २१ ।।

८६ ]

चन्द्रतुङ्ग

चतुस्त्रिशत्कलाहीनं

नीचे च

मन्दस्फुटगतश्चन्द्रोऽमीजतुल्य:

शशांकाप्रहो यदि ।

समीक्ष्यते ॥

यदि ।

॥ २२ ॥

वैषम्य'

तु

समोक्ष्यते ।। २३ ।

प्रोजान्तयोवियोस्तुङ्गाच्छशांकाप्रहो

अग्रतः पृष्ठतो वापि रवेश्चन्द्रे पदार्धगे । तुङ्गतुल्य चतुस्त्रिशत कलावैषम्यमीक्यते ॥ २४ ॥ एवं तन्नीचतुल्येऽपि वैषम्य' तावदेव हि । समासाच्च पौनःपुन्येन वेधनात् ॥

एवं व्यासात्

थरबीजमिदं क्लृप्तं मया सद्भिः समीक्ष्यताम् ।। २५ ।।

नवीनानां चन्द्रसंस्कारसमीकरणरूपं चैतदस्ति-

[ तृतीयोऽध्यायः

चन्द्रसंस्कारः = ३७७' ज्या (चं.

चं. उ. ) + १३' ज्या २ (चं. चं. उ. )

सू.) - (चं. चं. उ. ) ] +४०' ज्या २ (चं. सू.)

+७६' ज्या [२ (चं.

यत्र चं. = मध्यमश्चन्द्रभोगः ।

सू.

= मध्यमः सूर्यभोगः ।

चं. उ. = चन्द्रोच्चभोगः ।

( २० ) तः (२५) श्लोक : श्रीभास्कराचार्यः वेधस्थिति षट्कं वर्णितम् । एताः सर्वा अपि स्थितयः प्रधस्तात् क्रमशः विविच्यन्ते :-

सिद्धान्तस्वीकृतमन्दफलातिरिक्तः संस्कारः मुञ्जालाद्युपयुक्त रूपेणाभिव्यक्तश्च एष विद्यते -

+ १३ ' ज्या २ ( चं. चं. उ. ) - १५२ ' ज्या ( चं- सू.) कोन्या ( सू चं. उ.) -YO'JA (-A) +......

प्रथमा स्थिति:

चं. चं. उ. = ९०° चं. सू = -४५०

सू. - चं. उ. = १३५०,

.. अत्र श्री भास्करवेत्र कालिकं प्रन्तरम् = - - ११६', श्रीभास्कर :- ११२' तुल्यं पठितम् । स्वल्पान्तरेण एतेन वेघविधेः स्थूलत्वाद् ग्रवश्यमेव भाव्यमासीत् ।

द्वितीया स्थितिः

चं. चं उ = २७०°, चं. सू. = ४५०

-

सू. - चं. उ. २२५°

.. अन्तरम् = ११६. एतद अर्पित श्रीभास्करपठित ११२ तुल्यं जातम् ।

तृतीयोऽध्यायः ]

तृतीया स्थिति:

चं. चं. उ. ०° अथवा १८०°

चं. सू. =० अथवा १८००

सू. - चं. उ. ०° श्रथवा १५००

चतुर्थी स्थिति:

अन्तरम् - ०', एतदपि श्रीभास्करपठितं परिणामं पुष्णाति ।

चं. चं. उ. - ६०° प्रथवा २७०°

चं. सू.

अथवा १५०°

सू. - चं. उ. - ६०० अथवा २७००

अत्र मन्तरम् -

पञ्चमी स्थितिः

एतस्यां स्थितो श्रीभास्करपठितः परिणामो न लभ्यते ।

चं. चं. उ. - ०°, चं. सू. - ±84°

सू. - चं. उ.

- ° ४५°

४५°

.. प्रन्तरम् - ३६, श्रीभास्करपठितम् = ३४'

षष्ठी स्थितिः

चं. चं. उ. = १८००

चं. सू.

° ४५°

-

सू. - चं. उ. =

१८०° °४५०

[ ८७

.. अन्तरम् - ३६, एतत् श्रीभास्करोपलब्धिविरुद्धम् ।

श्रीभास्कराचार्याः प्रथमपदमध्यगज्यानुसारं २४ संख्याकानि

अन्तराणि (बीजानि )

पठितवन्तः । ( मध्ये च अनुपातेन कार्यं साध्यमित्यभिप्रायः । एतानि चात्र लिख्यन्ते ६, १३, २१'. २७, ३३, ३९, ४५, ५१, ५६, ६१, ६५, ६८, ७०, ७२, ७४, ७५, ७५, ७६, ७६, ७७', ७७, ७८', ७८, ७८, एतेषां चिह्न चन्द्रमन्दकेन्द्रानुसारि एव । अतः एतस्मिन् संस्कारेऽपि केवलेमन्दफलसंस्कारे समाविष्टे-

संस्कार:

- ३०१ । ४६". ८ ज्या (चं. चं. उ. ) - ७८ ज्या (चं. चं. उ. )

- - ३७६ । ४६.८ व्या (चं.

चं. उ. )

श्रीभास्करस्वीकृतः द्वितीयः संस्कारश्चैतानि मानानि ३१ ।२०' प्रन्तरेण बिभर्ति :- ६', ', १३, १७, २२, २४, २७, ३०, ३२, ३३, ३४, ३४, ३४, ३३, ३१, २६, २६, २४, २०,

८]

=

[ तृतीयोऽध्यायः

१६', ११, ', ', ', अस्य केन्द्रम् सू. केवलमान्दफल संस्कृतश्चन्द्रः । केन्द्रे विषमपदे संस्कार: ऋणम्, केन्द्रे च समपदे धनम् ।

यदि केन्द्रम् - ४५° तदा अन्तरम् (संस्कारः ) - ३४' यदि केन्द्रम् - १५०, तदा संस्कारः = १७ '

यदि केन्द्रम् - ६०°, तदा संस्कारः = '

प्रत: संस्कारः -- ३४' ज्या २ (सू. - चं., )

( यत्र च केवलमान्दफल संस्कृत: चन्द्रः । )

- "

-

श्रतः श्रीभास्कराचार्यैः स्वीकृतं चन्द्रसंस्कारसमीकरणम् = ३७६ १४७ ज्या (चं. चं. उ. ) + ३४ ज्या २ ( च, सू.) -

'

यत्रैतत् स्पष्टम् यत् श्रीभास्कराचार्याणां परमं मन्दफलम् ३८० - ६° १२०१, परम् अत्र च्युतिपदम् ( Evection term ) न विद्यते । श्रतः श्रीभास्कराचार्यसूत्रम् अपूर्णं विद्यते 1 च्युतिसंस्कारस्य प्रभावादेव श्री भास्कराचार्यैः ३६ वर्षाणि यावत् चन्द्रस्पष्टीकरणे साफल्यं न लब्धम्' । श्रीभास्कराचार्यः स्वयमेवैतत् निर्दिष्टं यत् "पौनःपुन्येन वेधनात् । चरबीजमिदं क्लृप्तं मया सद्भिः समीक्ष्यताम् ।" इति । अत्र “सद्भिः समीक्ष्यताम्" इति वाक्येन अस्य संस्कारस्य परीक्षार्हता अभिव्यक्ता, इत्येषाऽस्ति प्राचार्याणां प्रशस्या प्रवृत्तिः ।

I

वार्षिकसंस्कार: मबुलबफा (९७६ A. D.) गणितनज्ञेन ज्ञातः । पश्चिमदेशेषु टाईकोब्राही महोदयः अयं पुनः प्रविष्ट:: । अबुलवफासूत्रं विस्मृतम् आसीत् । श्रीभास्कराचार्यः ११५२ स्त्रीष्टान्दे स्वतन्त्ररूपेण संस्कार एष अन्विष्टः ।

शृङ्गोन्नतिचन्द्रोदयास्तादौ तु एते. भास्करनिर्दिष्टा बीज संस्कारा उपयोक्तुं शक्यन्ते स्म, यतोहि एषां परीक्षा तु तत्रैव भवितुमात् । उपपत्तो लब्धायां तु शुद्धत्वविनिश्चये जाते एते तिथ्यादद्यवपि देयाः भविष्यन्ति इत्यत एव श्राचार्याः उपपत्तिज्ञानं प्रत्येक्षन्त इति निश्चितम् । अविश्वसनीयाः संस्काराः सदेव (प्रतिदिनं चन्द्रस्थितिगणिते ) दातु न योग्या, केवले परीक्षास्थले एव प्रयुज्य शुद्धत्वनिश्चयार्थ प्रयसनीयम् - इत्येषा प्रशस्या खलु प्राचार्याणां प्रवृत्तिः । यतो हि श्रीमदभिः भास्कराचार्यैः "नगगुणोन्मितवत्सरपूरणे" बीजोपनयप्रतिपादितं बीजं साधितम् श्रासीत् । तद् बीजं तु श्रीभास्कराचार्यैः करणकुतूहल प्रारम्भावधि व्यभिचरद्

लब्धम् ।

१. श्रीमान्कराचार्याः चन्द्रग्य परमं मन्दफलं ६ २० तुल्यं तथा च वार्षिक संस्कारं उपचातवन्तः । परम् विशिष्टासु स्थित्पुि तै गोलयन्त्रेण देधेन च्युतिसंस्कारो न लब्धः । च्युतिमंस्काराभावे ६ | २०' तुल्यवास्तविकपरममन्द फल- स्वीकारे तु ग्रहगणितं वतुल्यतां न वहति - इति तु गणितविदामतिरोहितमेव । अतएव भास्कराचार्याः स्वतानां बीनानां विषये भ्रान्ता अतिष्ठन् ।

तृतीयोऽध्यायः ]

[ se

(३६त: ७२ वर्षाणि वयः यावत् ३६ वर्षावधिकाले बहुकृत्वः व्यभिचारः गणितसिद्ध एव ) । श्रत एव सन्दिग्धतया निरुपपत्तिकत्वेन प्रविश्वसनीयत्वात् एतादृशस्य चन्द्रशृङ्गोन्नत्यादौ पुनः पुनः परीक्षार्हस्य संस्कारस्य कृते पृथक् एकस्य पुस्तकविशेषस्य (बीजोपनयस्य) निर्मितत्वाच्च करणकुतूहले तिथिसाधने प्रस्य निर्देशो न कृतः । इमे संस्काराः श्रीभास्करमते निपपत्तिकाः सन्तोऽपि महत्त्वम् अबिभ्रत, प्रत एव पृथग् ग्रन्थो निरमाबि । यदि पूर्णतया एते संस्काराः परीक्षिता: निश्चिताः सन्देहरहिताश्च प्रभविष्यन् उपपत्तिश्च प्राप्स्यत्, तदैव दैनिके कालनिर्णये तिथो ( Daily time reckoning ‘Tithi' ) इमेऽदास्यन्त इति निश्चितम् । मत्र ग्रन्थे श्रीभास्कराचार्यमहोदयाः स्वयमेव एतत्कर्तृत्वं स्वीकुर्वन्ति । अतः अस्य श्रीभास्कराचार्यकर्तृ कत्वे न सन्देग्धव्यं विद्वद्भिः ।

श्रीभास्कराचार्यैः स्वयमेव पृथग् ग्रन्थे ( बीजोपनये) एतेषां बीजानां पूर्वम् उपनिबन्धः, पश्चाच्च स्वकृते करणकुतूहले तेषाम् उपेक्षा, एतद् बोधयति, यत् बीजं स्वकाले एव उपयोगि इति । मत्र पुनरपि श्रीमुनीश्वरवाक्यमुद्धराम :- "बीजं स्वकालेऽनियतस्थितिकं भिन्नमेव ।" इति ।

उपरि प्रतिपादितायाः श्रीसुब्वशास्त्रिणां युक्त्या: समाधाने जाते स्वहठस्य ( चन्द्रस्य संस्कारानर्हताया: समर्थनरूपस्य ) त्यागः श्रीराजेश्वरशास्त्रिभिः (तत्रैव स्वकीयविद्यालयस्य वार्षिके प्रकाशने ) प्रतिज्ञातः । प्रधुना एतस्याः युक्त्याः निराधारत्वे सिद्धे स्वप्रतिज्ञां परिपालयन्तु तत्र भवन्तः श्रीराजेश्वरद्राविडशास्त्रिणः '

खचरदर्पणगताः संस्काराः

अधुना श्रीकरपात्रमहोदयं स्वनिर्मिते 'धर्मोपयोगितिथ्यादिनिर्णये' २६तमे पृष्ठे शंकर- भारतीन्द्रकृतात् 'खचरदर्पणात्' उद्धृता दृक्प्रत्ययापादकाः पञ्च संस्काराः अपि उपपत्तिनिकषे निकष्यन्ते-

प्रथमः संस्कार:

"दृक्सिद्धभानुबाहोः फलविकलाः खाक्षिबाणभक्तफलम् । लिप्ताद्यं पूर्वकृताद् व्यत्ययतः कार्य मंत्र पुष्पवतोः ॥"

६० X ११५' ज्या (सू. मं. के. )

श्रत्र लिप्तादि फलम् =

६६०

५२

५२०

ज्या (सू. मं. के. ) १३' ज्या (सू. मं. के.)

एव संस्कारस्तु सूर्यस्य दृक्पक्षीयसौरपक्षीय मन्दफलयोरन्तररूप एव । यतो हि सौरपक्षीयं

१. योद्रादिशास्त्रिणः अधुना दिवंगताः, इति तेषामेतां युक्ति अनुसरन्त एव स्वहठत्यागाय उच्यन्ते ।

0

६० ]

[ तृतीयोऽध्यायः

परममन्दफलम् दृक्पक्षीयपरममन्दफलापेक्षया अधिकम् श्रतः एतत्फलं सूर्यसिद्धान्तीयसूर्ये व्यत्ययेन देयम् । किञ्च एवं कृते सूर्यस्य मन्दफले चन्द्रस्य वार्षिकसंस्कारसमावेशजन्या अशुद्धिः अपाकृता भवति, अतः चन्द्रे विपरीतचिह्न ेन देय एव एष संस्कारः ।

द्वितीयः संस्कार:

"पातोनचन्द्रबाहुज्या कोटिज्या परस्परेण हता ।

पञ्चहृता फलं धनमृणमोजे युग्मे स्थिते केन्द्र ॥"

अत्र प्रतिपादितः संस्कार:- ज्या (चं. - रा.) कोज्या (चं - रा.)

१.

ज्या [ २ ( चं-रा. ) ]

=०१६' ज्या [ २ (चं. - रा . ) ]

= परिणतिसंस्कार:

(४४)

अस्य परमे माने १' तुल्यमन्तरं वर्तते । परिणति संस्कारसाधने तु केवला 'चापीय त्रिकोण- मिति:' एव प्रपेक्षिता न तु आकर्षणद्विनादि । एष संस्कारः 'खचरदर्पण'कारेण अन्येन वा सिद्धान्तज्ञेन चापीयत्रिकोण गणितेनैव साधितो भवेत् इति मन्ये । उत्तरभारतीयेषु गणितज्ञेषु इन्द्र- प्रस्थीय: नित्यानन्दः एव सिद्धान्तराजे ( १६३९ A. D. ) एतं परिणतिसंस्कारं पठितवान् । प्रच्युतः ( दक्षिणभारतीय, १५५० - १६२१ A. D ) तत्समकालीन: टाइकोब्राही च ( १५४६ - १६०१ A. D.) संस्कारमेतं ज्ञातवन्तौ । श्रीकमलाकराचार्यैरपि एष संस्कारः प्रयुक्तः । श्रीप्रच्युतः स्व- निर्मिते "राशिगोलस्फुटानीतिः" इत्याख्ये लघुग्रन्थे एतं संस्कारम् अन्येन रूपेण प्रपठत् । तथाहि तत्र सूत्रम् -

गणितीय संकेत :-

"पातोनस्य विधोस्तु कोटिभुजयोजबे मिथस्ताडयेत् । श्रन्त्यक्षेपशराहतं वधम विक्षेपकोट्या हरेत् ॥ लब्धं व्यासदलोद्धतं हिमकरे स्वर्ण विपाते विधौ । युग्मायुग्मपदोपगे विधुरयं स्पष्टो भगोले भवेत् ॥”

अयं संस्कारः = ज्या ( विपातचन्द्रः ) कोज्या (विपातचन्द्रः )

X

अन्त्यक्षेपशरः

कोज्याशरः x त्रिज्या

तृतीयोऽध्यायः ]

[ ૨૧

ज्या (२ विपातचन्द्रः) (१– कोज्या परमशरः

कोज्या (परमशरः) त्रिज्या

( यत्र त्रिकोणमितीय निष्पत्तिकोणोपरि

स्वीकृतत्रिज्यया सम्बद्धत्वं सूचयति । )

यदि त्रिज्या = १ तदा-

एष संस्कार:

एतादृश: संकेत: त्रिकोणमितीयफलानां करण-

ज्या (२ विपातचन्द्रः ) x उत्क्रमज्या (परमशर: )

x कोज्या (परमशरः)

= ३ ज्या (२ विपातचन्द्रः ) उत्क्रमज्या (परमशरः )

1

अत्र परमशरमाने उत्थापिते पूर्वनिर्दिष्टं परिणतिसूत्ररूपं लभ्यते । सोपपत्तिकोऽयं संस्कारः । एतेन संस्कारेण संस्कृतमेव चन्द्र तिथिसाधने श्रीश्रच्युतः प्रायुङ्क्त । एष संस्कार: सर्वत्र प्रचरितो नाभवत् । श्रन्यसंस्कारास्वीकारे एतत्संस्कारजन्यायाः शुद्धधाः नगण्यत्वमेवात्र हेतुरिति मन्ये । तृतीयः संस्कार:-

"चन्द्रोच्चाच्छोधितर विकोटीज्या व्यकंविधुभुजगुणेन निहता । सा तिथिहता शशिमन्दहारहृल्लब्धम् ॥

कलीकृता भागादिकमिन्दुच्चोनरवी

मकरादिराशिषट्कस्ये ।

: व्यर्केन्दुः नूकादिगतो यदि धनमृणम् अजादिसंस्थश्चेत् ||

कक्र्यादिस्था

कोटिज्यात्यकेंन्दो तु मेषमुख संस्थे ।

स्याद् धनमेतत् व्यकेंन्दौ जुकादिस्थिते गृहे तु ऋणम् ।।

एतत् सूत्रं तु च्युतिसंस्कारस्य विकृतं रूपं श्रीपतिप्रतिपादितसंस्कार तुल्यमेवास्ति । केवलः एतावानेव भेदः यत् तत्र स्थिराङ्कः हारश्च भिन्नो इति । अत्र प्राचार्यैः चन्द्रमन्दकर्णेन सह श्रस्य संस्कारस्य सम्बन्धस्थापनार्थं प्रयस्तम् । उपपत्तिमदत्त्वैव एतादृशसमीकरणोल्लेखः एतादृशां सूत्राणाम् उपलब्धिमात्रमूलकत्वं द्रढयति । यथा श्रीबबुधाजिमिश्ररपि सिद्धान्तशेखरे “मत्र उपलब्धिरेव प्रमाण" मित्युक्तम् ।

चतुर्थः संस्कारः

"व्य कॅन्वोर्बाहुज्या कोटिज्यान्योन्यगुणितराशिः स्यात् । लिप्ताद्यं फलमोजे स्वं युग्मे त्वणमन्वहं खेटे ।"

अयं संस्कारः = ज्या (सू. - चं. ) कोज्या (सू. चं . )

१.

ज्या [२ (सू. - चं. ) ]

= ३०' ज्या (२ तिथि)

९२ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

एष खलु तिथिसंस्कार एव । श्रत्र स्थिराङ्को अशुद्धिः वर्तते एव । पञ्चमः संस्कार:

पुनरेषा |

"सायनसूर्यभुजज्या कोटिज्यासंहता च सत्यङ्घ्रिवेदनिना प्राणकलान्तरमितीह सा प्रोक्ता ॥ प्राणकलान्तरनिहताः ग्रहगतयश्च कलिप्तिकाहुताः । लिप्तादिकं भवेत्फलमोजे ऋणं युग्मगे धनं सूर्ये ।।"

एष संस्कारः = ४४ ज्या ( सायनसूर्यः) x

प्राणकलान्तरम् X ग्रहगतिः चत्रलिप्ता:

प्रा. क. अं. X ग्र. ग

२१६००

= लिप्तादिफलम् ।

एतत् खलु ग्रहाकर्षणसंस्कार सूत्रम् ।

कोज्या ( सायनसूर्यः ) X ग्रहगतिः चक्रलिप्ता:

एतत्संस्कार पंचक निर्देशान्ते दर्पणकारो ब्रूते-

" संस्कारपञ्चकैरेतैः इन्दुः हकसमान एव भवेत् ।

गतिरस्य तु पूर्वापरखगयोः स्यावन्तरं गर्तष्येण ॥" इति ।

अत्रत्यानां संस्काराणां स्थिराङ्काः शुद्धाः न सन्ति इति वेधपरिणामविदः गोलत्रयप्रश्न- गणितज्ञाश्च जानन्त्येव । किञ्च - एतेषां संस्काराणाम् उपपत्तिः श्रीशंकरभारतीन्द्रमहोदयः वा प्रत्येन केनापि प्राचीनेन ज्योतिषिकेण दत्ता नोपलभ्यते । अत एव च उत्तरवर्तिनाम् ज्यौतिषिकाणां तुष्टिनं जाता । 'स्वयं दर्पणकारोऽपि च श्रत एव एतेषां संस्काराणां तिथ्यादी निक्षेपं नान्वमन्यत । ग्रहणादि तु संस्काराणां निकष :- इति तत्रैतेषां प्रवर्त्तने न तस्य विरोधः ।

सिद्धान्तदर्पये चन्द्रसंस्काराः

उड़ीसा प्रान्तीयः श्रीचन्द्रशेखर सामन्तः (सिद्धान्तदर्पणकृत् ) निम्नलिखितान् चतुरः संस्कारान् व्यवेचयत्-

(१) केवल मान्दफलम् ( सिद्धान्तानुसारि )

(२) शिष्टं च्युतिषदम् (तुङ्गान्तरसमीकरणम् ) ।

(३) पाक्षिक: संस्कारः

दिगंशसमीकार : ( वार्षिक समीकरणम्) ।

( ४ )

तत्र

प्रथमः संस्कारः

- ३०० १४६ १ . ५ क्या (चं.

चं. उ. )

+ ' । २३.२५ ज्या २ (चं.

चं. उ. )

तृतीयोऽध्यायः ]

द्वितीयः संस्कारः

विद्यते ।

=

( यत्र चं.,

तृतीयः संस्कार:

-

[ ६३

चन्द्रस्पष्टगतिः

१६० ' कोज्या (सू. - चं. उ. ) ज्या (चं.. सू.) चन्द्रमध्यमगतिः

= प्रथम संस्कारेण संस्कृतदचन्द्रः )

३८ ।१२" ज्या २ (चं. सू.)

( यत्र चं.प्रथम द्वितीयसंस्काराभ्यां संस्कृतश्चन्द्रः )

चतुर्थः संस्कार:

= १०× सूर्यमन्दफलम् - ११ १२८" ज्या (सू. मं. के.)

श्रीचन्द्रशेखरः वार्षिक संस्कारम् प्रदासीत् । अस्य वेषसिद्ध सूक्ष्मं परममानम् = ११ । १० "

श्रीसामन्तः एतेषां सूत्राणामुपपत्तिनं दत्ता, प्रत एत बहुभिराचार्यः एते संस्कारा न स्वीकृताः ।

एवञ्चैतत् स्पष्टम्, यत्-तिथ्यादिगणिते केवला निरुपपत्तिकाः एव संस्काराः वयः सन्ति । सोपपत्तिकसंस्काराभावे तु एतन्न निश्चेतुं शक्यते, यत् कस्यां तिथो कियद बीजं देयम् इति । उपरिप्रतिपादितविवेचनेन इदं स्फुटीभवति, यत् यः कोऽपि शास्त्रवाक्येषु संशोधनप्रयासस्य विरोधः प्रतीयते स तु उपपत विना प्रयुज्यमानं संस्कारं लक्ष्योकृत्यैव । तानि वाक्यानि सोपपत्तिकान् संस्कारान् न विरुन्धन्ति इति ।

.

श्रीकरपात्रमहोदयैः 'धर्मोपयोगितिथ्यादिनिर्णये' यत्प्रतिपाद्यते "विषयविशेषे व्यव- स्थित्या हग्गणितविघायकवचनानां समन्वयेन प्रदोषः" इति, तन्न युक्तम्, विषयविशेषे व्यवस्थायां संकोचे मानाभावात् । वस्तुतः सर्वेषामपि विरुद्धत्वेन प्रतीयमानानां वाक्यानां गणितदृष्टयव व्यवस्था लभ्यते इति पूर्वं विशकलितमेव । चन्द्रे दीयमानाः हग्गणितक्यापादकाः सर्वेऽपि संस्काराः सोपपत्तिका एव । तेषां द्वयोरेव उपपत्तिरधस्ताद्विविच्यते-

1

चन्द्रस्य सोपपत्तिकाः संस्काराः

कंप्लर नियमसाहाय्येन मन्दफलमानं निर्दिष्टं भवति, इति साधयितुं शक्यते-

५ च

मन्दफलम् = ( २ च - ' + ज्या. (मं. के.)

६६

)

+ (' + १ च ) ज्या (२ मं. के. ) + ... + ...

( यत्र '' कक्षायाः केन्द्रच्युतिः)

चन्द्रकक्षायाः कृते '' ०.०५५

:: मन्दफलम् = ०.११ ज्या (मं. के.) रेडियनाः ६ । १७ ' ज्या (मं. के. )

-

e४ ]

एवञ्च चन्द्रस्य परमं मन्दफलम् ६९।१७' तुल्यं सिध्यति । परम् सिद्धान्तग्रन्थेषु अस्य मानम् ५° तुल्यं गृहीतम् । तत्र कारणं तु विशिष्टपर्वान्तकालिक: वेध एवेति विवेचितमेव । सर्वेऽपि 'व्युत्यादिसंस्काराः विशिष्टे पर्वान्ते ५° तुल्यं परमं मन्दफलं ददति-

इत्यादि गणितविदो विदन्त्येव ।

यदा अष्टम्यां चन्द्रः स्त्रनीचात् ६०° श्रंशान्तरे स्यात्, तदा सिद्धान्तागतात् चन्द्रात् वेषसिद्धः चन्द्रः स्वल्पान्तरेण ३ अंशः अघिको भवति, इदमन्तरं क्षीयते, शून्यतुल्यं जायते, ऋणं चापि भवति इति वेधेन उपलभ्यते । अत्र कारणं त्वेतदस्ति, यत् चन्द्रः केवलायाः पृथिव्या एव प्रकर्षणेन प्रभावितो न भवति, परम् अन्येषां ग्रहाणां विशेषतः सूर्यस्य) प्राकर्षणम् अनुपेक्ष्य- मन्तरं तस्मिन् जनयति । तत्र एकः भागः च्युतिसंस्कारः इति व्यपदिश्यते ।

च्युतिसंस्कारस्य उपपत्ते: ज्ञानार्थं विचालसिद्धान्तज्ञानम् (Knowledge of perturbation theory ) अपेक्षितम् । अत्र सौकर्यार्थं पृथ्वीकक्षा वृत्तरूपा तथा च पृथ्वीचन्द्रकक्षे -एकस्मिन् घरातले एव विद्यमाने स्वीकृते ।

भौतिकदृष्ट्या अस्य संस्कारस्य हेतोरध्ययनं रुचिकरम् । ( पाश्वंस्थं क्षेत्रम् अभिसन्धीयताम् ) ।

यदा चन्द्रः पृथिव्यपेक्षया सूर्यस्य श्रासन्नतरो भवति, ( यथा '' '' बिन्द्वोः ) तदा विचालिका शक्तिः चन्द्रमसं पृथिवीत: अपसारयति । रवेः दविष्ठत्वात् विचालिकायाः शक्तेः दिक् तु सूर्यभुवी मेलयन्त्याः रेखायाः समानान्तरैव ।

[ तृतीयोऽध्यायः

सूर्य

पृथ्वी

चन्द्र- कक्षा

यदा पृथ्वी चन्द्रापेक्षया सूर्यस्य प्रसन्नतरा भवति ( यया '' '' बिन्द्वोः ) तदा पृथिव्याः चन्द्रतः अपसारात् पृथ्वीसापेक्षं चन्द्रः प्रपसारित इव प्रतीयते । विचालिकायाः शक्तेः द्वौ विघटको विद्येते - जिक: स्पार्शिकश्चेति । तत्र प्रथमः विघटक: कक्षायाः च्युति परिवर्तयति । एवं च च्युतेः परिवर्तन मन्दफलेऽन्तरं जन्यते । एतदेवान्तरं च्युतिसंस्कारशब्देन व्यपदिश्यते ।

अस्य संस्कारस्य उपपत्ति दर्शयितुं कतिपये उच्चगणित सिद्धाः परिणामा: यथावस्थं

( विस्तरभयेन प्रसाधयित्वंव) मत्र श्रीकरिष्यन्ते-

तृतीयोऽध्यायः ]

यदि

चं

= चन्द्रस्य कदम्बाभिमुखः भोगः । सूयस्य कदम्बाभिमुखः भोगः । आकर्षणस्थिराङ्कः ।

स =

ख" =

'

सूर्यस्य द्रव्यमानम् ।

[ ex

प्र' ==

तदा विचालफलम् =

र=

पृथिव्या: त्रिज्या ।

'पद' { १+(क) ', कोज्या (पं.स.) + ... }

( )

प.

( यत्र '' संकेतस्तु लेजेन्ड्रे व्यञ्जकानि द्योतयति । )

विचालफलस्य प्रस्तारेण च्युतितिथ्यादिसंस्कारद्योतकानि विचालफलस्य खण्डानि लभ्यन्ते ।

तत्र प्रथमं खण्डम् =

व =

१५

१५

१ न '' ' कोज्या २ (सा. राहु +नीचराह्वोरन्तरम् – सा. सू.)

'''

( यत्र न' * = खपद,

राह्वोरन्तरम् - सा. सू.)

-

'' ' कोज्या (२ घ )

-

च = कक्षाच्युतिः, ' = पृथ्वीभगणः घ=सा. राहु. +नीच.

कक्षासम्बन्ध्यवकलसमीकरणप्रयोगेण -

ता च ता स

च =

ག”འ་

न्या ( २घ) = च

( यत्र न = चन्द्रभगणः )

ता (मन्दकेन्द्रम्) _ नं =न—१५ नमन (१+च*) कोज्या (२ सू.)

ता स

ता (नीचराहोरन्तरम् )

तास

ता (नी. रा.)

नी.रा.

ता स

ता (सा. राहुः+नी. रा.)

ता स

६ ]

[ तृतीयोऽध्यायः

= १ (१ - ३) न कोज्या ( २ घ )

-

= , कक्षयोः एकधरातलगतत्वात् ) ।

(:: सा.रा.

अनुकलनेन-

च=च.x / १३

'

नवच_ ज्या (२ घ) तास

१५.

एवमेव

तथा च-

च=च. + 2 (न) च॰ कोज्या (२ घ.)

[ घ. = (सा. राहु ) + ( नी. रा. अं.) ० - सा. सू. ]

मं. के. (मं. कै.)॰=+ (?) (न) (१+च.' ) ज्या (२ घ)

१५

सा. राहुः+नी.– राहुः= (सा. राहुः + नी. – राहुः ), + 2 (१–३. २)

×() =

-

ज्या (२ घ)

= (न)' च कोज्या (२ प.)

8 च =

8 (चं. मं. के ) = ?

G

(नन) (१+ च. ') ज्या (२)

8 (सा. रा. +नी. – रा.)=

(न) (१-: च२) ज्या (२ घ)

अघुना

-

चन्द्रभोगांशाः = सा. राहुः + नी - रा. +चं. मं. के.

+२ च ज्या (चं. मं. के. )

: 8 ( चन्द्रभोगांशाः ) = 8 (सा. राहुः + नी - राहुः )

+ [१+२ च कोज्या (चं. मं. के. ) ] 8 (चं. मं. के. ) + २ ज्या (चं. मं. के. ) 8 (च)

१५

- (न) च क्या (२ प. +चं. मं. के.)

[Ref. Introd. to Celestial mach, by—

S.W. Mconskey Pbi. U. L. 39:7K3:1

Ac. No. 2010.]

तृतीयोऽध्यायः ]

[ ९७

एवं च एतत् स्पष्टमेव यत् च्युतिफलस्य भग्रा १° तुल्या (स्वल्पान्तरेण), तथा च भगणकाल: मासतुल्यः प्रायाति । अत्र एतदवधेयम्, यत् — उपरिप्रतिपादितविवेचने मन्दकेन्द्रं नीचतः स्वीकृतम् । यदि मन्दकेन्द्रम् उच्चतः स्वीक्रियेत, तदा तु केन्द्रम् (२ तिचं. मं. के. ) तुल्यं लभ्येत इति ।

विस्तृतिभयात् गतितिष्यादीनां संस्काराणामुपपत्तयोऽत्र न प्रतिपादिता: । जिज्ञासुना 'Introduction to Celestial meohanios' प्रभृतिषु ग्रन्थेषु एता द्रष्टव्याः ।

एतैः नवज्ञातैः गतितिथ्यादिभिः संस्कार संस्कृतश्चन्द्रः प्रव्यभिचारं दृक्समः इति एतेषां संस्काराणां सोपपत्तिकत्वे बालैरपिबोध्यं प्रमाणम्, खचरदर्पणादिगतैश्च संस्कार: संस्कृत: चन्द्रः बहुधा ग्रहक्सम उपलभ्यते इति च तेषां निरुपपत्तिकत्वे प्रज्ञजनेरपि वेद्यं प्रमाणम् । एवं स्फुटं प्रतीयते यत्-हक्समचन्द्रभोगेन तिथ्यादिसाधननिषेधपरकेषु प्राचीनेषु वाक्येषु 'हक्समचन्द्र' शब्दः सांकेतिक एव, न हि: एतेन सोपपत्तिकाव्यभिचारिसंस्कारसंस्कृतः चन्द्रभोगो गृह्यते, तादृशचन्द्र- भोगसाधक-संस्काराणां पूर्वम् अनुपलब्धेः । नहि "ग्रहणादी एव दृक्प्रत्ययदचन्द्रस्य प्रयोगोऽभीष्टः, तिथ्यादी तु न” इति वाच्यम्, पूर्वाचार्यप्रतिपादितपरम्परा विरोधापत्तेः, श्री केशवगणेश मुञ्जाला- च्युतादिभिः ग्रहणादिषु दृक्प्रत्ययं वहतश्चन्द्रस्य भौगेनैव तिथ्यादीनां साघनस्य दर्शनात् । श्रीवेद- व्यासोऽपि ग्रहणादिषु दृक्साम्यं प्रदर्शयता चन्द्रेणैव तिथ्यादि साधनायादिदेश । एतेन सुस्पष्टम् यत् बीजसंस्कृतेन चन्द्रेण तिथ्यादिस्साघनाननुमतिः न दृक्संवादिचन्द्रजन्यतिथ्यादिसाधनं विरुणद्धि, प्रपितु बहुत्र व्यभिचारिभिः उपपत्तिशूम्यैः उपलब्धिमात्रोद्गमः संस्कारैः संस्कृतेन चन्द्रेण तिथ्यादिषु जायमानाम् प्रशुद्धिमेव 'दृक्तुल्यश्चन्द्रः बाणवृद्धि र सक्षय विरुद्धां (सप्तवृद्धिदशक्षय- रूपां) तिथिमुत्पादयति, यां धर्मशास्त्रं न सहते' इत्यपि भ्रम एव सौरपक्षपातिनाम्, इति पञ्चमाध्याये प्रतिपादयिष्यामः ।

J

इति तृतीयोऽध्यायः ॥

"कथमपि यदिदं चैद्... परिलक्ष्येन्दुग्रहाथ चयोगम्......शुद्धिकेन्द्र प्रचाल्ये ॥" (बृहत्तिथिचिन्तामणिः ) "....वेभ्यः स्याद् ग्रहणादि एक्सममियं प्रोक्ता मया सा तिथिः । माझा मंगलधर्मनिर्णयविधावेषां यतो 'डक्समा....... (तिथिचिन्तामणिः) ।

२. " यस्मिन् देशे यत्र काले उदयास्तं महाणांस्यात्प्रहणं चन्द्रसूर्ययोः.

तिथिमासाद्य कुर्वीत नान्यथा तु कथंचन ||" (वराहपुराणम्)

.मवेत्तत्पक्षमाश्रितः । ......

चतुर्थोऽध्यायः

अयनांशमाने वैमत्यम्

" पक्षपातिनामपि प्रयनांशमाने वैमत्यम् । केचन वर्तमाने २३०१ मितान् केचन १९° मितान् प्रन्येच केचन ततोऽपि न्यूनान् भयनांशान् स्वीकृत्य निरयणमेषारम्भबिन्दु क्रान्तिवृत्ते निर्णयन्ति, येन तेषां गणनयापि निरयणा ग्रहभोगा नैकविधा लभ्यन्ते । एतं श्रनेकमत्यमपाकतु किमिति न ते श्रागमं प्रमाणमादाय पञ्चाङ्गानि रचयन्ति ?” – एषः सौरपक्षावलम्बिनां परामर्शोऽप्यत्र वैमत्यपरिहारे सहायो न भवति । वस्तुतः प्राचीनज्योतिषशास्त्रीय-नक्षत्र वका दिसाहाय्येन एक: भयनांशभोगः साधयितुं न शक्यते । सूर्यसिद्धान्ते प्रदर्शितान् अश्विन्यादियोगताराणां निरयणान् भोगान् आश्रित्य यदि अयनांशनिर्णयाय प्रयास: क्रियते, तदा यावत्यः योगताराः तावन्ति एव भयनांशमानानि लभ्यन्ते । तथा च यदि सूर्यादीनां सर्वेषां ग्रहाणां सूर्यसिद्धान्तगणितागतानि निरणमेष संक्रमणानि माश्रित्य निरयणमेषारम्भ बिन्दुनिर्धारणपूर्वकम् अयनांशमाननिर्णयाय

प्रयत्येत तदा सप्त पृथक् पृथक् श्रन्यान्यपि श्रयनांशमानानि लभ्येरन्', यतः सूर्यसिद्धान्तोक्ताः सर्वेषां ग्रहाणां भगणकाला : वास्तवेम्यो भगणकालेभ्योऽन्तरिताः सन्ति, येन मूलपोष्णान्तबिन्दोः ' इतस्ततः (पूर्वस्यां पश्चिमायां च ) ते निरयणमेषप्रवेशं दर्शयन्ति । तेषामेते मिथो भिन्ना निरयणमेषबिन्दवः प्रतिभगणे भिद्यमानाः सन्ति । एवम् श्रागमोऽप्यत्र 'इदमित्थ' मिति निर्णये कस्यापि शरणं न भवति ।

अयनांशमाने हक्पक्षपातिनां वैमत्यं न तावत् दृश्यते, यावत् अस्माकं प्राचीन सिद्धान्तकरण- ग्रन्थकाराणाम् । शून्यायनांशवर्षं विषये सूर्यसिद्धान्तादयः नैकं मतं बिभ्रति- एतत् प्रधोगतेन कोष्ठकेन ज्ञायते

-

१. सूर्यस्य सदेव क्रान्तिवृत्तगततया यद्यपि प्राचार्यः तदीयनिरयण मेषसंक्रमणमवलम्ब्यैव भयनांशानां निर्णेयः क्रियते,

तथापि सिद्धान्तदृष्ट्वा ग्रहान्तराणां निरयण मेष संक्रमणैरपि ते निर्णेतुं शक्याः ।

२. मूल पोष्यान्तविन्दुः सूर्यसिद्धान्तनिर्माण कालिकः क्रान्तिवृत्तीयो बिन्दुः, यत्र तदा सूर्य निरयणमेषं विवेश । बिन्दुश्वार्य

सूर्य सिद्धान्तीवसूर्य भगणगताशुद्धिवशाद् भ्रष्टः ।

३.

अन्न विस्तारमवाद उदाहरणरूपेण केवलं परिगणितानामेव प्रन्यानां शून्यायनांरावर्षाणि दीयन्ते ।

चतुर्थोऽध्यायः ]

विभिन्न सिद्धान्तकरणग्रन्थाद्यनुसारं शून्यायनांशवर्षाणि

[ ee

सिद्धान्तकरणग्रन्थाः

शून्यायनांशशकवर्षाणि

वर्त्तमानसूर्यसिद्धान्तं वसिष्ठसिद्धान्तादि

४२१

૪૪૨

मुञ्जालस्य लघुमानसम्

राजमृगाङ्कः, करण प्रकाशः,

}

રક્

करणकुतूहलम्

૪૪૪

ग्रहलाघवम्

भास्वतीकरणम्

४५०

द्वितीयार्यभटसिद्धान्तः

५२७

રૂ૪૨

भटतुल्यम्

शून्यायनांशवर्षे विभिन्नमतीनां सिद्धान्त-करणग्रन्यानाम् भयनगतिमाने एकमतीनामपि अयनांशमानम् एकरूपं न भवेत् इति तु स्पष्टमेव ।

किञ्च सूर्यसिद्धान्तादिभिः स्वीकृता विभिन्ना प्रयनगतयोऽपि प्राचीनानां भयनांशमानानि बहुविधानि उत्पादयन्ति । सूर्य भगणकालविषयकं वैमत्यमपि मूल (पंचसिद्धान्तिकोक्त) सूर्यसिद्धान्त- वर्त्तमानसूर्य सिद्धान्त -ब्रह्मगुप्त सिद्धान्त - सिद्धान्त शिरोमणिप्रभृतीनां भयनांशमाने वैमत्यं गुणयति ।

एवं सुस्पष्टमेतत् यत्-प्राचीन सिद्धान्तकरणग्रन्थानां स्थूलः अश्विन्यादियोगताराभोगः, अशुद्ध : सूर्यादिग्रहभगणकाल:, विभिन्नाभिः प्रयनगतिभिः, शून्यायनांशकाले च श्रनैकमत्येन विशतयो ऽयनांशमानानां सिद्धयन्ति । तत एव रेवतपक्षीय चित्रापक्षीये प्रयनांशमाने दृक्पक्षानुर्वात्तभिः उद्धते - इति ते ग्रागमनुसारितया श्रायम (सौरावि) पक्षपातिनाम् प्रापत्तिभाजनतां नार्हतः । द्विविधेत अयनांशमानेन निरयणग्रहभोगादीनां द्विविधरूपतया पर्व व्रततिथ्यादि निर्णयादिषु वैमत्यं तु आपत्ति- भाजनतामहंत्येव परम् स्वतपक्ष चित्रापक्षयोः श्रन्यतरः चित्रापक्षः बाहुल्येन पूर्वमेव प्रचरितः प्रायश: सर्वेरपि दृक्पक्षपातिभिः भारतीयः पञ्चाङ्गकार: नक्षत्रविद्भिः भारतीयवेधशालाभिः भारतशासनेन नियोजितया "Calendar Reform Committee." समित्या विद्वद्धि सदस्यैश्च समर्थितः, स्वतपक्षश्च विशिष्टकारणवशतया तिरस्कृतः - इति श्रग्रे वक्ष्यते ।

१. यथा सूर्यसिद्धान्तमधे अयनगतिः ५४" तुल्या, महलाघवमते च ६०" तुल्या ।

२. पर्वतविध्वादिनियादिषु वैमत्यं तु विभिन्नमानैः प्राचीन सिद्धान्तकरणमन्भाग तनिरवणग्रह मोगादिभिः अपि

उदेति इति पूर्व १७ पृष्ठे प्रदर्शितमेव ।

-

33

१०० ]

-

( चतुर्थोऽध्यायः

भवलम्ब्य

श्रीसुधाकर द्विवेदिभिः 'पञ्चाङ्ग-प्रपञ्च'नाम्नि पुस्तके मगस्त्य ध्रुवम् विविधायनाशलाभस्य उल्लेखः कृतः । इमे अयनांशाः वर्तमानकाले ५° तः २३° यावद् भिद्यन्ते- इति दर्शितं श्रीद्विवेदिभिः । एवञ्च प्राचीन ज्योतिष साहित्योपलब्धाङ्कं जातसाहाय्येन रैवतपक्ष: -मुद्धः चित्रा पो वा, प्रथवा अन्यः कश्चन पक्षः इति निश्चेतुं न शक्यते । नात्र चापीय त्रिकोण- मित्यादिदोषः सूक्ष्मगणितपक्षपातिनां गणिते प्रसामध्यं वा कारणम् । अत्र कारणं तु एतदस्ति, यत् - प्राचीनकाले वेधविधिः सूक्ष्मः नासीत् । समये समये कृते वेषे श्रङ्काः दोषयुताः परस्परं विसंवादिनः च लभ्यन्ते । श्रीचुलेटमहोदयानां श्रीगोविन्दसदाशिवनाप्टे महोदयैः सर्वानन्दकरण- कर्तृभिः सह प्रयनांशविषयमवलम्ब्य विवादः प्रजायत, परे निर्णयो न लब्धः । - Astrological Magazine' (Bangalore ) पत्रिकायामपि "Vexed Question of Ayanansha " - इति शीर्षकमवलम्ब्य बहवो लेखाः प्रकाशिताः सन्ति । परं तत्रापि कश्चिदपि निर्णयो सूर्यसिद्धान्तस्य श्राङ गुलभाषायां कृते धनुवादे 'रेवतपक्ष एव साधीयान्' इति दर्शितम् । श्री G. S. आप्टे महोदयैरपि - " Initial Point of our Fixed Zodiac and Ayanamanjari" नाम्नि निबन्धे स्वतपक्ष एव व्यवस्थापितः । “इन्दोरपञ्चाङ्ग- शोधनकमेटी रिपोर्ट" इत्याख्ये प्रकाशने श्री चुलेटशास्त्रिभि: चित्रापक्षं व्यवस्थापयितुं प्रयस्तम् । 'पण्डिताश्रम' इत्याख्यायां पत्रिकायामपि अयनांशविषये कतिपयैविद्वद्भिः लिखिताः निबन्धाः लभ्यन्ते । परं सर्वत्रापि विवाद एव न निर्णयः ।

नाभूत् । श्री Burgess :

अस्मिन् विषये विवाद: व्यर्थ एव । अयनांशस्वीकारस्तु सम्मतेरेव विषय: (It is a matter of convention only) । सर्वैरपि एक: सामाजिकपर्वकर्मसु अव्यवस्थां न जनयन् क्रान्तिवृत्तप्रारम्भ- बिन्दुः स्वीकार्य:, अन्यथा तु गतिरेव नास्ति । एतं प्रारम्भबिन्दु प्रामाणिकं मत्वा गणिते शुद्धतमं वर्षमानमङ्गीकरणीयम् । एषैव पद्धतिः केतकीगणिते स्वीकृता । १८०० शाके चित्रातारा (c -Virgini; spica) त: १८०° प्रन्तरे # piscium तारात: ४३' तुल्ये अन्तरे मेषसंक्रमः प्रजायत । एष बिन्दुः रैवतपक्षीय Zeta pieoium 'नक्षत्रात्मकबिन्दुरिव समाजे अव्यवस्थां न जनयति । श्रत एव श्री केतकरमहोदयैः एष एव बिन्दुः स्वकीये करण-ग्रन्थे प्रयुक्तः । केतकीयं "सौरोऽर्कोऽपि ... ......" इति पद्यममुमेवाभिप्राय प्रकटयति । तदनन्तरं च तै:- "सौरोक्तं शरदः प्रमाणमधुना साथै: पलंरष्टभिः ।" इत्यत्र प्रतिपादितेन विवेचनेन स्वाशयः प्रकटी कृतः, गणिते शुद्ध वर्षमानं च गृहीतम् ।

μ

इदानीन्तन: सौरपक्षीयः भचक्रप्रारम्भबिन्दुः (सौरवर्षमानाशुद्धेः हेतोः) अधुना चित्रापक्षीय- शून्यबिन्दुतः १२' तुल्यां च्युतिम् श्रवाप्तवानस्ति, यतोहि रूढिवादिनः चित्रपक्षीयबिन्दु' शुद्धं वर्ष मानं च न स्वीकृतवन्तः । तेषां गणितस्य नाक्षत्रत्व - प्रकृतिः (Sidereal nature ) मन्दं मन्दं नश्यन्ती वर्तते । एतादृशोऽपि समयो भविता यदा ते मेषराशि 'मीन' शब्देन मीनराशि च कुम्भशब्देन व्यपदेष्टुं विवशाः सञ्जनिष्यन्ते । परम्-पत्र वयं विश्वसिमः यत् ते एतादृक्षात् समयात् पूर्वमेव चित्रापक्षीयां सम्मति स्वीकरिष्यन्ति इति ।

चतुर्थोऽध्यायः ]

-

[ १०१

द्याचार्यैः करणारम्भकाले परम्परागतसूर्यभोगांशाः न संशोधिताः, अपितु मेषारम्भबिन्दुरेव चलितः इति परम्पराविक्षोभभिया स्वीकृतम् । प्राचीनकालेऽपि सौरं वर्ष समये समये संशोधितम् । तदा तु यः कश्चनापि क्रान्ति-वृतप्रारम्भबिन्दुः प्राचीमगणितागतमेष संक्रमणकाले अलभ्यत स एव मेषप्रारम्भबिन्दुराचार्यैः सौकर्यार्थमुररीकृतः - इति ज्योतिषसिद्धान्तसाहित्या- वलोकनेन स्फुटं जायते । प्रन्येषां ग्रहाणां मेषबिन्दुचारकालेऽपि प्रशुद्धसौरवर्षमानजन्या प्रशुद्धिर्वर्तते यतोहि तेषां भचक्रारम्भबिन्दुः प्रामाणिको न श्रमन्यत श्रतः श्रन्यग्रहमेषचारकाले द्विविधा मशुद्धिरायाति, ग्रहणभगणकालाशुद्धिजन्या, सौरवर्ष मानाशुद्धिजन्या चेति । श्राचार्याः सौर वर्षमानं शुद्धममन्यन्त धतः सूर्यातिरिक्तग्रहाणां : गणितागतः भचक्रारम्भकालः प्रामाणिकत्वेन नाभिमतः । यद्यपि चान्द्रमासमानमपि शुद्धतया ज्ञातमासीत् परं गतिच्युत्यादिहेतुकस्यान्तरस्य चन्द्रभचकारम्भकाले ( गणितागते) शून्यत्वाभावेन चन्द्रस्यापि गणितागतः - भ- चक्रारम्भकाल: प्रामाणिको नामन्यत ।

.

अत्र केचन प्राक्षिपन्ति, यत्-सूर्य सिद्धान्तीय वर्षमानेन सांघितम् अयनांशमानम् एव फला देशे उपयुक्तमिति । पत्र वच्म: १८०० शाकसंवति, चित्रापक्षारम्भबिन्दुरेव रूढायनांशसम्बन्धि- क्रान्तिवृत्तप्रारम्भबिन्दुरासीत् । तदापि फलमादिश्यते स्म । तादृश्येव फलादेशे सफलता अधुनापि चित्रापक्षेण लभ्येत इति तु स्पष्टमेव यतोहि - चित्रापक्षीयगणितमवलम्ब्य प्रयुज्यमानं फलादेश- साहित्यं १८०० शाकसंवत्सरीय क्रान्तिवृत्त प्रारम्भबिन्दुसापेक्षं वर्तते, एवं च न कापि क्षतिः । नक्षत्र सम्बन्धे स्थिरे फलादेशपरिणाम निश्चयने सौकर्यं भवेदित्येषः प्रतिरिक्तो लाभः । एवं च फलादेश - साहित्ये उपलभ्यमानाः प्रसत्याः फलादेशाः अपि अपाकतु

 ं शक्यन्ते इति । अधुना अपि कतिपये फलित- ज्योतिषज्ञा (उदाहरणार्थं Astrological Magazine सम्पादकाः) वर्तमानकाले २१° तुल्यमयनांश फलादेशार्थं मुपयुक्तं मन्वते । फलादेशसाहाय्येनायनांशनिर्णयो न शक्यः कर्तुं मिति बोद्धव्यम् । " Cyryl Fagan प्रभृतिभि: प्राधुनिकैः गणितज्ञः अन्यथा अपि ( शिलालेख श्री कृष्णरामचन्द्रादि- जन्मकुण्डल्या दिसाहाय्येनापि ) भयनांशनिर्णयाय प्रयस्तम्, परं परिणामा विसंवादिन एव लभ्यन्ते । किञ्च अन्येषामपि ग्रहाणां गतयः सूर्यं सिद्धान्ते शुद्धाः न सन्ति । एवं सर्वेषां ग्रहाणां कृते मेषप्रारम्भ- बिन्दु:चल: । यदि सूर्य सिद्धान्तीयाः गुरु-शुक्रादयो ग्रहाः प्रद्यापि शुद्धाः मन्येरन्, ( यथा - श्रीकरपात्र- प्रभृतिभिः २०२१ वक्रमेऽब्दे सूर्यसिद्धान्तीय गुरु-भोगांशान् शुद्धान् मत्वा कुम्भनिर्णयार्थ प्रयस्तम् । ) तदा तु सर्वेषां ग्रहाणां कृते मेषप्रारम्भबिन्दोः भिन्नत्वात् केन प्रारम्भबिन्दुना फलादेशस्य सम्बन्धः इत्युत्तरन्तु रूढिवादिनः ।

केचन सम्पातस्यान्दोलनात्मिकां गतिम् धंद्यापि स्वीकुर्वते । प्रयनदोलनसिद्धान्ते निराधारे

१. वर्षमानाशुद्धिवशात् मूलपोष्णान्ताच्या अपि ।

१. वस्तुतस्तु यं कमपि अयनांशपक्षमवलम्ब्य आदिष्टे फले समान एवं व्यभिचार इति फलादेशाव्यभिचारमाश्रित्य अयनांश-

निर्णयप्रयासो वन्ध्य एव ।

१०२ ]

[ चतुर्थोऽध्यायः

सिद्धे' भारतीय ज्योतिष- वर्षा विज्ञानवायुशास्त्रपर्वत्रतादिसिद्धान्तेषु महत् परिवर्तनं करणीयतया प्रापद्यते । मृगशीर्षनक्षत्रस्य उष्णत्वप्रकृतिः मन्दं मन्दं क्षीयमाणा वर्तते । सर्पनाड्यादिवारणायाः अगस्त्योदयास्तयोः च वृष्टिकालेन सम्बम्धरच नश्यन् वर्तते । प्रयनशतिवशात् नक्षत्रैः सह ऋतुसम्बध: न सदैव स्थास्यतीति जानन्त्येव ऋतुशास्त्रविदः । रोहिणीवासादिकाः वृष्टि-सम्बद्धाः धारणाः असत्याः सञ्जनिष्यन्ते । रोहिण्यादिशब्दः सायनरोहिण्यादिस्वीकारे तु व्यवस्था दर्शयितु ं शक्यते । किञ्च- सर्पनाडीशब्दे सर्पपदस्य प्रयोगः एतत् सूचयति यत्-एताः नाड्यः नक्षत्रेषु सर्पन्ति - अयनगत्या श्रयन्ते इति ( सर्पति इति सर्पः इति निरुक्तेः) । सर्पस्य फणा अपि पश्चिमदिश्येव शास्त्रकाराणाः मभिमता प्रासीत् । अतः 'नाडीनाम् प्रयनगत्या पश्चिमदिशि सर्पणमाचार्याणामभिप्रेतमासीत् -' इति मन्ये । भतः वृष्टघादिनिर्णये यदि रोहिण्यादिशब्दः पारिभाषिकदृष्ट्या सायन रोहिण्यादि- नक्षत्राणि श्रपि गृह्य ेरन् तदापि न दोषः ।

पर्वसु प्रपि ऋतुर्मुख्यः श्रतः पञ्चाङ्गसंशोधनसमित्या ( Calendar Reform Committee ) — "चलः क्रान्तिवृत्तप्रारम्भ बिन्दुः स्वीकार्यः, ऋतुसम्बन्धिनिर्णये अयनांशाः स्थिराः कल्पयितव्याः, शुद्धनाक्षत्रगणनायां च स्पष्टायनांशाः गृहीतव्या: " - इति विचारः प्रस्तुतः । अस्या: समित्याः प्रतिपादनानुसारं सूर्यसिद्धान्तीयनक्षत्रभोग ध्रुवकादिसाहाय्येनापि श्रयनांशनिर्णयो न शक्यः कर्तुम् । तत्सम्मत्यनुसारं भारतीयक्रान्तिवृत्तप्रारम्भबिन्दुः सम्पातगतिदिश्येव सम्पात- मत्येव च चलन् स्वीकर्तव्यः । एवं च अस्य मेषारम्भबिन्दोः क्रान्तिवृत्तनाडीवृत्तसम्पात ( Vernal Equinox ) तः अन्तरं स्थिरं स्थास्यति ।

.....

स्थिरम् अयनांशमानं तु १९५५ स्त्रीष्टाब्दप्रारम्भकालिकं चित्रापक्षीयम् ( चित्रासारागति- संस्कृतम् ) श्रयनांशमानमेव स्वीकृतम् । ( एष एव विचार: श्रीकेतकरमहोदयः सम्पात- संस्कारनाम्ना निर्दिष्टः परम्- प्रव्यवस्थाभयान्न प्रयुक्तः । ) अन्यैः शब्दैरेवं वक्तु ं शक्यते यत्- तत्र वर्षमानं सायनं स्वीकृतमिति । नक्षत्रादिनिर्णयस्तु शुद्धचलायनांग संस्कृतैरेव भोगांशैविधेयः । चान्द्रमासनामकरणे - " मेषादिस्थे सवितरि " इत्यत्र सवितुः स्थिरायनांशसंस्कृता स्थितिरेव गृह्यते चेत्, तदा सर्वेषां चान्द्राणां पर्वणामपि ऋतुसम्बन्धः सदेव स्थास्यति । एवं च स्थिरायनांश- संक्रमस्वीकारे मेष संक्रमः सदैव १३ अप्रैले श्रापतिष्यति इति । ( वस्तुतस्तु नाक्षत्रगणितानुसारं ७२ वर्ष एकस्य दिनस्य अन्तरं जायते ) । परम् अत्र मते पञ्चाङ्गकाराणां सम्मतिः क्षिप्रं न सम्भाव्यते, यतोहि सायननिरयणे इति उमे प्रपि पद्धती सिद्धान्तदृष्टया युज्येते । केवलः ऋतु- सम्बन्धस्थिरीकरणस्यैव प्रश्नः समाधेयोऽस्ति । सर्वेषां चान्द्राणां पर्वणामधिमासस्वीकारेऽपि १३००० वर्षेः ऋतुविपर्ययो भविता - इति प्राकर्षण सिद्धान्तसाहाय्येन सोपपत्तिकगणितेन सिष्यति । वयं तु वाञ्छामः, यत्-मतमेकमेव स्यादिति । प्रत्र एतत् ज्ञपयितुमुचितम् यत्-चित्रा-

१.

भवनदोलनमतनिरसनमस्मिन्नेवाध्यायेऽग्र े द्रष्टव्यम् ।

चतुर्थोऽध्यायः ]

[ १०३

पक्षीयायनांशाः अधुना प्रचलिताः सन्ति । भविष्यति स्थिरायनांशसंक्रमेण प्रन्तरे स्पष्टे विवादा! उपस्थास्यन्ति । परम् वयं विश्वसिमः यदुभावपि पक्षी एकं सर्वसम्मतं निर्णयं स्वीकरिष्यतः इति ।

पूर्वं तु 'सूर्यस्य भगणकालः शुद्धः' इति स्वीकृत्य तेनैव छायार्कपद्धत्या प्रयनांशसाधनं दर्शितम् सूर्यसिद्धान्तादिषु । स विधिस्तु तदेव युज्यते यदा सौर वर्षमानं शुद्धं भवेत् । सूर्यसिद्धान्तीयं वर्षमानं स्वीकृत्य छायार्कपद्धत्या भयनांशाः साध्येरन् चेत्, तदा तु भविष्यति भारतीयस्य क्रान्ति- वृत्तप्रारम्भबिन्दोः वर्षमानाशुद्धिहेतोः चलत्वेन भारतीयज्योतिषगणितस्य नक्षत्रैः सह सम्बन्ध एव नश्येत्, एवं च निरयणपद्धत्याः मूलभूतस्य प्रभिप्रायस्यैव व्यपोहो जायेत । मतः कृतमनेन सौरवर्ष- मानेन, भशुद्धया भयनयत्या च । गुप्तकालतः जायमानायाः प्रारम्भबिन्दोः नक्षत्रेभ्यः च्युतेरेवायं परिणामः, यत्-रेवतं पक्षमपि विवादक्षेत्रे प्राप्तुमः । एष पक्षस्तु समाजे अव्यवस्थां जनयति, मतः मान्यो न भवितुमर्हति । चित्रापक्ष एव मान्यतार्हः, शुद्धं वर्षमानम् शुद्धा च प्रयनगतिः स्वीकार्ये, येन भविष्यति अशुद्धघा प्रस्माकं क्रान्तिवृत्तीयशून्य बिन्दोः नक्षत्रः सह सम्बन्धो न नश्येत् इति ।

यावत् विभिन्नप्राचीनसिद्धान्तकरणग्रन्यानां भक्ताः पञ्चाङ्गकाराः शून्यायनांशवर्षे धनैक- मत्यं न त्यजन्ति तावत् तेषां निरयणमेषारम्भबिन्दो पारस्परिको मतभेदः स्थास्यत्येव, कामं ते वेषसिद्धं शुद्धं वर्षमानं शुद्धाम् अयनगतं चापि स्वीकुर्युः । अतः ऐकमत्याय तैः पारस्परिकसम्मत्या एक एव कञ्चन शून्यायनांशकालः अङ्गीकार्य एव यथा हक्पक्षपातिभि: ( चित्रापक्षीयः) धङ्गीकृतः । अयनांशविषयकमतभेदापसाराय पारस्परिकसम्मतिमपहाय न किमपि विकल्पान्तरं भवति । शून्यायनांशकालाः चेत् पृथक् पृथक् परम्परागता एव स्वस्वसिद्धान्तकरणश्रद्धया अनुस्रियेरन् तदा ग्रहाणां निरयणभोगगतं वैमत्यं कल्पान्ते प्रलये) एव लीयेत, नात्र सन्देहः । श्रयनदोलन- सिद्धान्तानुसारं २७° तुल्यायनांशमानस्थले यदि वसन्तसम्पात बिन्दुचलनं दिक्परिवत्र्तनं प्रदर्शयति, तदा निरयणमेषारम्भबिन्दुः यथावत् ज्ञायेत. इति चिन्तयन्तो ये महानुभावा: २७° प्रयनांशकालं प्रतीक्षमाणास्तिष्ठन्ति तं भने निबद्धः “प्रयनदोलनसिद्धान्तोऽशास्त्रीयः " लेखः परिशीलनीयः, यत्र प्रौढभौतिक सिद्धान्तगणितप्रदर्शनपुरस्सरम् भयनदोलनकल्पना निरस्ता तिष्ठति ।

अयनदोलन सिद्धान्तोऽशास्त्रीयः

"अद्यापि कतिपये भारतीयाः ज्योतिषज्ञाः वसन्तसम्पातस्य आन्दोलनात्मिकां गतिं मन्यन्ते इत्येतद् गणितज्ञानां विस्मयाय कल्पते । एतमेव विषयमधिकृत्य भत्र गणितेन शास्त्रान्तरवचोभिश्च अयनस्य दोलकशीलताया अशास्त्रीयतां प्रतिपादयामः । तत्रेमे प्रस्माकं तर्का भवन्ति-- -

(१) अयनांशाः परमाधिकाः = २७° इति नैव उपपत्त्याः साधयितुं शक्यम् ।

(२) श्रयनदोलनस्य सिद्धान्तं व्यवस्थापयितुकामाः केवलेन गणितेनैव ( Analytioally) प्रयन-

गत्यादिमानं साधयितुं न क्षमन्ते ।

१०४ ॥]

[. चतुर्थोऽध्यायः

* ( ३ )

दोलकेन तुलनायां कृतायां तु अयनदोलनं प्रकृतिनियम विरुद्धमिति दर्शयाम :- (चित्रं पश्यत) -

;.

यदि '' दोलक प्रान्दोल्येत तदा प स्थितो गतिः परमाधिका । प प मध्यगतेषु बिन्दुषु गतिः क्षीयते । प' स्थितो गतिः = 0,

परमयनगतिस्तु वर्धमाना उपलभ्यते । तथा च तत्सूत्रम् :-

घार्षिकी गति : ५०.२५८६७६÷०.०००२२२५१व (क)

(यंत्र व - १६०० स्त्रीष्टाब्दतो विगतवर्षाणि ।)

प्रयनदोलनसिद्धान्तं व्यवस्थापयतां मते २७° तुल्यायनांशे गतिः शून्य द

तुल्या म, इति कथं दोलकसाम्यम् ? दोलकसाम्यस्वीकारे गत्या श्रपि समयस्य

दोलनशीलफलरूपया (Periodie function of time ) माव्यम् । सूर्यसिद्धान्तानुसारं तु

प्रस्यभुजः ) = ५४", इयं गतिः सावकालिकी,

प्रतिवर्षंमयनगतिः, (६००२१४३६० प्रस्यभुजः

सावकालिकी, प्रत: नेयं

दोलकसम्बन्धिनी भवितुमर्हति ।

६ (४) भयंनगतिः = फ ( समयः ), अथवा गफ ( स )

श्रत्र गतिस्तु समयस्य सततमेव फलं (only a continuous function of time ) : भवितुमर्हति । परमयनदोलनानुसारं तु यदा अयनांशः वर्धते तदा गति. + ग, तथा च यदा प्रयनांश: २७° तः क्षीयते तदा गतिः । यदा अयनांशाः = २७°, तदा तद्गतिः + ग अथवा

- ग स्वीकर्तव्या । अतः अयनदोलनानुसारं तु गतिः परमाधिकायनांश बिन्दी सातत्यं नावहति । वस्तुतः गत्या पूर्वं शून्यतुल्यया भाव्यम्' तदनन्तरमेव गतिः ऋणरूपा भवितुमर्हति, यथा ग्रहाणां गतिः पूर्वं शून्यतामेति तदनन्तरमेव वक्रत्वम् सूर्यसिद्धान्ते प्रक्षिप्तस्य श्रयनदोलन सिद्धान्तप्रतिपादकस्य श्लोकस्य अनुसारेण तु सर्वदेवं वार्षिकी गतिः = ५४" | श्रयनदोलनमतमनुरुणद्भिः श्रयनगतिपरिवर्तनप्रकृतिस्तु भौतिक विश्वनियमविरुद्धेव स्वीकृता इत्याश्चर्यम् ।

( " ) किञ्च सूर्य सिद्धान्तस्य प्रयनांशसाधकसूत्रेणापि प्रयनदोलनसिद्धान्तो निर्भूमिकः सिद्धयति,

एतदत्र अधस्तात् सगणितं प्रदश्यंते- यदि अयनांशा, व वर्षाणि

श्रयनस्य एकवर्षं मतिः

तदा सूर्य सिद्धान्तानुसारम्

ताभ ३ ६०० x १४३६०

ताव

--

५४ =९.०१५

'यदि कलियुगारम्भे अयनांशाः क व कलियुगारम्भतः विगत वर्ष संख्या

४३२x१०

श्रस्यभुजः }

चतुर्थोऽध्यायः ]

f

प्र= व वर्षारम्भे प्रयनांशाः

तदा

ताभ=

!

०.०१५ ताव

° ° = ०९.०१५ व

[ १०५

.. प्र= क + ०.०१५ व..

(ग)

परम् एतत् दोलनशीलं फलं नास्ति । प्रयनदोलनमतमनुरुध्यमानानां मते यदि ५४ >> २७ तंदा अयनांशाः = ५४° – प्र

पत्र चतुःपञ्चाशत्तः वर्जनं निर्युक्तिकमिति ( ग ) सूत्रं ज्ञपयति । एवं सूर्यसिद्धान्तीयानांश- साधक सूत्रे ( प्रक्षेपरूपे) भुखसाधनं नियुक्तिकम् इति सिद्धयति । सूर्यसिद्धान्ते कान्ति-लग्नादि- साघनस्थलेषु सुतरामपेक्षिता अपि मयनांशाः उपेक्षिता: - इति प्रयनांश साधकसूत्रस्यात्र प्रक्षेपत्वं सुस्पष्टम् ।

(६) यदि अ = प्रयनांशाः, स समयः, तदा (क) सूत्रानुसारं 'चलनकलन' रीत्या-

ता म तास*

= क ( यत्र क = स्थिरसंख्या )

गतिवृद्धिः

अनुकलने कृते-

ता

ताम्र

तास =

क तास ख

तास

तास

( अत्र ख= अनुकलन स्थिर संख्या)

वा

ताम्र

= कस + ख

तास

.. ताश्र = ) ( कस + ख) तास +ग

( यत्र ग= अनुकलन- स्थिराङ्कः)

वा

अ - क. स+ख. स+ग

.....

(ख)

(ख) समीकरणं सम्पातायनांश साधनार्थमुपयुज्यते । एतत्तु दोलनशीलं फलं मन्यमानाः

गणितज्ञानामुपहास विषयाः स्युः ।

२०६ ]

[ चतुर्थोऽध्यायः

(७) शतपथ ब्राह्मणस्य "कृत्तिकास्वादधीत एता ह वै प्राच्यं दिशो न व्यवन्ते सर्वाणि हवा अन्यानि नक्षत्राणि प्राच्यै दिशश्च्यवन्ते ।" इति वाक्यं तु स्फुटमेव तात्कालिक मयनांशमानं २७° तोऽधिकं प्रतिपादयति इत्यत्र नास्ति संशीति- लेशः । मंत्र वाक्ये कृत्तिका योग-तारायाः विषुव वृत्त - गतत्वं सूचितमिति विमृशाम:-

(क) तत्र सायण :- नियतविक सम्बन्धवशेनैताः प्रशंसति- "एता ह वा इति-

दक्षिणतः उत्तरतो वा विक्षेपवशान्न चलन्ति किन्तु शुद्वप्राच्यामेवोद्यन्ति ।” शुद्धप्राच्या किमभिप्रेतम् इति तु कातीयशुल्बसूत्रस्य महीधर भाष्यस्य प्राचीसाधनविषये विलिखिते- नैकेन वाक्येन स्फुटं भवति । तथा हि तद्वाक्यम् - "मेषतुलासंक्रान्त्यहे तु प्राच्यां शुद्धायामुदेति ।"

(ख) " मुखं वा एतन्नक्षत्राणां यत्कृत्तिकाः ।" "मुखं वा एतद् ऋतूनां यद्वसन्तः । --

इत्यादीनि वाक्यानि अपि तासां सम्पातगतत्वं सूचयन्ति ।

"

(ग) “देवगृहा वे नक्षत्राणि कृत्तिका प्रथमम् । ......... ( तै० ब्रा० ५-२-७) एतस्य सन्दर्भस्यायं विशकलय्य श्रीमन्तो लोकमान्यमहोदयाः लिखन्ति “It atonice fixes the position of Krittikas at the beginning of Devayana or the Vernal equinox at the time when these works were compiled." ( Orion) प्रर्थात् कृत्तिकास्तदा विषुववृत्ते वसन्तसम्पातगता आसन् इति ।

(घ) "संवत्सराय दीक्षिष्यमाणा एकाष्टकायां बीक्षेरन्तवन सर्वे राष्नुवन्ति । " ( तै.सं.) तथा - "एकाष्टकायां दीक्षेरन् । सत्रिण इति राष्नुवन्ति ।” (तां.ब्रा.) इति सन्दर्भद्वयं व्याख्याय लोकमान्यास्तिलक महोदया : - कृत्तिकानां विषुववृत्तसम्बन्धं प्रत्यपादयन् । तथाहि तद्वाक्यम् : “The passage thus supplies not only confirmatory but direct evidence of the co-incidence of Krittikas with the Vernal equinox in the days of Taittiriya Sanhita." (Orion) I

(ङ) श्री पद्मभूषणराजेश्वरशास्त्रिमहोदयानां - "बोधायन श्रौतसूत्रे श्रवणसान्निध्यं, चित्रा- स्वात्योर्मध्य विन्दुः कृत्तिकाश्चेति त्रितयं प्राची-निर्णायकत्वेन स्वीकृतम्। परम- एतत् त्रितयं युगपदेव प्राचीबिन्दु निर्णायकं न भवितुमर्हति प्रतः शतपथ ब्राह्मणवाक्यं कृत्तिकानां वसन्त-सम्पात गतत्वं न सूचयति- इत्यत्र पूर्वोक्तो बौधायन श्रौतसूत्रवाक्याशयः, कातीयशुल्बसूत्रस्य कर्क- महीधरभाष्ये च प्रमाणम् । इत्येषा प्रापत्तिस्तु विन्टर -

चतुर्थोऽध्यायः ]

[ १०७

निट्ज - महोदयस्यैव । प्रत्रेदमवधेयं यत्- बौधायनश्रौतसूत्रं तु शतपथब्राह्मणप्रथनकालात् सार्धं सहस्त्राधिकवर्षानन्तरमेव निरमीयत । बौधायन श्रौतसूत्रकाले तु शतपथब्राह्मण- वाक्यस्य प्रामाणिकत्वस्वीकारात्, घनिष्ठास्थस्य सूर्यस्य प्रखर किरण-संयोगादिहेतोः सूक्ष्मतया प्रयन- बिन्दोरनिर्णयाच्च कृत्तिकानां प्राची बिन्दावेव उदयमुररीकृत्य तद्दिश्यु- दीयमानः श्रबंगः, चित्रास्वात्योमंध्य - बिन्दुश्चापि वर्षमध्ये विविधकाल पयत्वेन कार्यनिर्वाहार्थं प्रायुज्यत इति निश्चितम् । श्रवणः चित्रा-स्वात्योमं ध्यबिन्दुः कृत्तिकाश्चेति त्रितमं बौधायन श्रौतसूत्रप्रथनकाले एकस्यामेव पूर्वासन्नायां दिशि उदेति स्म इत्येषा स्थितिः बौधायन श्रौत सूत्रस्य समयं स्त्रीष्टाब्दतः पूर्वं १३०० वर्षाणि साघयति इत्येतत् पूर्वस्पष्टीकृताशये प्रेबलं प्रमाणम् । कृत्तिकानां शुद्धप्राच्यासन्न- स्थित्या सहस्त्राधिकवर्षावधि कार्य निर्वाद शक्यते इति ताः प्राचीदिक्साधनविधी नित्यवद गृहीताः ऋषिभिः । शतपथ ब्राह्मण काले तु एतत् त्रितयं एकस्यामेव दिशि नोदेति स्म । यदा कृत्तिकायोग तारा वसन्त-सम्पातगता तदा हस्तस्य एकामल्प- प्रकाशां तारां (योगताराभिन्नां) वर्जयित्वा प्रन्या काचनापि तारा नाडीवृत्तगता नासीत् - इति गणितेन सुसाघम् । शतपथ ब्राह्मणे अग्न्याधानार्थं विहितेभ्यः अन्येभ्य: पूर्वासन्न- नक्षत्रेभ्यः एतादृक् प्रशस्ति वाक्यं नोपलभ्यते । तत्र चित्रादिष्वप्यग्न्याधानं विहितम् । परम्- चित्रा-स्वात्योमंध्यबिन्दवे प्रशस्तिवाक्यं नोपलभ्यते । श्रवणे त्वाघानमेव न विहितम् । किञ्च विन्टर - निट्जमहोदयस्य प्राशयस्यस्वीकारे तु शतपथ ब्राह्मण- वाक्येऽन्येषां नक्षत्राणां च्युतिप्रतिपादकस्य भागस्य वैय्यथ्यं प्रसज्येत । अन्येषु पूर्वासन्नेषु नक्षत्रेषु प्राधाने विहितेऽपि कृत्तिकानां प्रशस्तिर्वेशिष्ट्य सूचयति । अन्यच्च - च्युतिस्तु बिन्दोरेव भवति । अतः कृत्तिकानां सम्पात बिन्दु - गतत्वं सिध्यति ।

"न विधौ परः शब्दार्थः" इति न्यायमवलम्ब्य " च्यवन्ते" इत्यनेन प्राचीबिन्दुतश्च्यवन- रूपोऽर्थो नापेक्षितः - इति यद् व्यवस्थापितम्-तत्तु न सन्तोषकरम् । यद्यपि पूर्वासन्नयैव दिशा कार्य निर्वोढुं शक्यते स्म परम् - प्राचीबिन्दुस्तु प्रशस्तः स्यात् प्रतएव प्रशस्तिवाक्यम् । कातीयशुल्बसूत्रादि- दिङ निर्णायक - वाक्यानामपि प्राचीबिन्दुः प्राधान्येन प्रशस्ततया अभीष्ट इति कातीयशुल्बसूत्रस्य महीधर वृत्त्यवलोकनेन स्पष्टीभवति । स्वत एवैकवाक्यत्वे सत्यपि एकवाक्यता व्याजेन कल्पनयैव तथ्यत्वेन स्वीकृतस्य श्रयनदोलन सिद्धान्तस्य व्यवस्थापनार्थमेवैतदन्यथाऽर्थापनम् । श्रीराजेश्वर- शास्त्रि - प्रतिपादित व्यवस्थानुसारं तु च्यवनशब्दस्य अभिप्राय एवं लुप्यति, प्रशस्तिश्च व्यर्था सिध्यति । "सर्वाणि ह वा प्रन्यानि नक्षत्राणि प्राच्ये विशश्च्यवन्ते" इत्येतस्य धन्यनक्षत्रच्युति- प्रतिपादकस्य वाक्यस्य वैयथ्यं च प्रसज्यते । "तुष्यतु प्रतिवादी" न्यायेन श्री राजेश्वरशास्त्रिमहो- दयानामाशयस्य स्वीकारे तु शतपथब्राह्मणस्य कालः स्त्रीष्टाब्दतः पूर्वं १३०० वर्षाणि सिध्यति । प्रतिवादि-महोदया श्रप्येनं शतपथप्रथनकालं नैव स्वीकरिष्यन्तीति मन्ये ।

१०५ ]

[ चतुर्थोऽध्यायः

शतपथकाले अयनांशमानं निम्नक्षेत्र- साहाय्येन साबितं गणितज्ञैरिति ( दर्शयामः चित्र

द्रष्टव्यम् ) :-

शतपथ ग्रथनसमये क स वृत्तं नाडीवृत्तम्। अधुना तु अस्य स्थितिः ट प विद्यते । स शतपथ ग्रथन - कालिक: वसन्तसम्पात बिन्दुः

भत्र

व = वर्तमानकालिक:

कृद = कृतिकायाः कदम्बाभिमुखः शरः = ४०

दस = शतपथकालिकः कृत्तिकाभोगः

अ- अश्विन्यादिबिन्दुः,

प्रद= कृत्तिकाभोगः = ३६°

भव = वर्तमानायनांशाः २३ (स्वल्पान्तरेण )

-

"मध्यज्या त्रिज्यकाघातः.....

25

इति सूत्रानुसारं -

ज्या (दस) = स्पज्या (कृद) स्वज्या ( १०- Lकृसद )

= स्पध्या ( ४° ) x स्पज्या ( ६० - २४°०)

= ०.०७०५x२२४६०

=०.१५८३

... दस = ९° (स्वल्पान्तरेण )

श्रतः प्रस=प्रद + दस = ३६+६= ४५०

.. शतपथकालिकायनांशाः =४५°

(८) प्राचीने साहित्ये मृगशीर्षादारभमाणा सूची प्रप्युपलभ्यते । तदा वसन्तसम्पातो मृगशिरसि प्रासीदिति श्रीमन्तः बूलर-जैकोबी-तिलकमहोदया प्रसाधयन् । तदा त्वयनांशाः ४५ तोऽप्यधिका श्रासन् इति तु स्पष्टमेव ।

चतुर्थोऽध्यायः ]

[ १०९

(९) "अग्नेः कृत्तिकाः । शुक्र पुरस्ताज्ज्योतिरवस्तात्” इति तैत्तिरीय ब्राह्मणवावयसन्दर्भः वाक्यानि तु अयनस्य काशीस्थगीर्वाणवाग्वधिनी सभायामन्यथाऽर्थापितः । एतानि

आन्दोलनात्मिकां गतिं नाभिप्रयन्ति, अपितु भूचलनजन्यामान्दोलनात्मिकां गतिं द्योतयन्ति । एकस्मिन् वर्षे क्रान्तिवृत्तगताः तथा लध्वक्षमानस्यात्पतया शरवस्यस्तारा मपि भ्रमणवशात् परस्तादवस्ताद दोलका इवान्दोलयग्थ्यो विलोक्यन्ते इत्याधुनिकैः ब्रेडली - प्रभूतिभिविज्ञानवेत्तु- भिरभ्युपगतम् ।

(१०) सं. २०२० वर्षे काश्याः श्रीगीवणिवाग्वधिनी सभायाः विद्वद्भिरनवधानतया एका अन्या

मापत्तिः प्रदर्शिता यत् "पञ्चसहस्त्रवर्षेभ्यः पूर्वं (श्रीकृष्णजन्मसमये ) यदि वसन्तसम्पातः अश्विन्याः पूर्वस्य ४६ अंशे स्थितो भवेत् तदा भाद्रपदमासे वर्षतुं नं स्यादिति'

श्रत्र तेषां भ्रान्ति प्रदर्शयाम :-

(क) वर्तमानसमये अयनांशाः ऋणम् श्री कृष्णजन्मसमये तु अयनांशमानं घनमासीत् । वर्तमानकाले निरयण संक्रान्तितः २३ दिनानि पूर्व सायनसंक्रातिर्जायते, तदा तु संक्रमत: ४६ दिनानन्तरं सायनसंक्रमो जायते स्म इति तु स्पष्टमेव ।

(ख) श्रीकृष्णजन्मसमये भाद्र. कृ. अष्टम्यां रोहिणी नक्षत्रमासीत् श्रतः भाद्रपदामायां पूर्वाफाल्गुनीनक्षत्रं सम्भाव्यते। श्रमान्तेन उत्तराफाल्गुनीप्रथमपादमध्ये ततः पूर्वं वा सिंहराशावेव भाव्यम् यतो हि श्रमान्तं सूर्याचन्द्रमसो: संगमः सूर्येण तु कृष्णादि- भाद्रपदामान्ते सिहराशावेव भाव्यमिति ।

(ग) विशेषनिर्देशार्थं - उत्तराफाल्गुनी प्रथमपादारम्भे भाद्रामान्तं स्वीकृत्य गणितं दर्शयाम:-

उत्तराफाल्गुनी प्रथमपादारम्भे भाद्र प्रमान्तं सूचयति यत् तदा निरयणकन्या संक्रान्तिः भाद्र शु. चतुर्थ्यासन्नकाले एव जाता। (क) प्रतिपादित नियमानुसारं सायनकन्या - संक्रमः तत: ४६ दिनानन्तरम जायत, अर्थात् सायनकर्क संक्रान्तिः भाद्रामान्ततः ११ दिनानि पूर्वमभवत् इति स्पष्टमेव तदा श्री कृष्णाष्टम्यां वर्षतुं रासीत् इति ।

काशी सभायां विद्वद्भिस्त्वरावशादेतन्न विचारितम् यत् तदा सायन संक्रान्तिनिरयण- संक्रान्तितः पश्चाद् अभवत् तथा च सायनवर्षतारिकासापेक्षं चान्द्रमासानां प्रारम्भसमाप्त्यो- स्वधिष्वपि श्रन्तरं भवति इति । वर्तमानऋणरूपायनांश संव्यवहाराभ्यासाद् इयं भ्रान्ति। स्वाभाविकी एव तेषाम् ।

केषांचन मते तु महाभारत- वाक्यानुसारं श्रीकृष्णकाले वसन्त्-सम्पातः मृगशिरसि प्रासीत् । तन्मतानुसारमपि तदा वर्षतुं रेव सिध्यति ।

११० ]

[ चतुर्थोऽध्यायः

(११) अयनभ्रमणानुसारं सर्वस्य वाङ् मयस्य संगतिर्भवति इति निश्चितम् । परम् प्रयनदोलनानुसारं

पुराण-प्रतिपादितवर्षतु वर्णनादीनि नैव सङ्गच्छन्ते-

गोवर्धन-धारण- वृत्तान्ते श्रीभागवते कार्त्तिकशुक्लेऽत्यधिक वर्षा वर्णनमुपलभ्यते "जलौघैः प्लाव्यमाना भूर्नाश्यत नतोभतम् ।" इत्यादि । प्रयनदोलनानुसारं श्रत्र भीषण वर्षावर्णनमसंगतं भवति । अयन भ्रमण स्वीकारे तु वर्णनमेतत् तात्कालिकस्य ऋतोः संवादि जायते ।

|

(१२) मायुर्वेद - प्रन्येषु यदुक्तम् " मीन- मेषयोः, मेष वृषयोर्वा वसन्तः" इति तत्तु पूर्वस्वीकृतायन- दोलनानुसारमेव । अस्य वाक्यस्य प्राधारभूतः श्रयन दोलन - सिद्धान्त एव निराधारः । गणित- युक्तिमदत्त्वंव इतस्ततः भयनदोलनपरिणाम-रूपवाक्य-संचयः गणितप्रतिपाद्ये विषयेऽस्मिन् अस्मभ्यं न रोचते । एतादृशां वाक्यानामाधारस्य सत्यतैव तु परीक्षणीयां विषयः ।

श्रयनस्य पूर्णभ्रमणे प्रबला वैज्ञानिकी युक्ति:-

यदि एकं भ्रमरकं (भ्रमर क्रीडनकम् = लट्ट ू ) तीव्रगत्या भ्रमद् भवेत् तदा तु तस्य प्रक्ष ऊर्ध्वाधर एव तिष्ठति । यस्मिन्नेव क्षणे गतिक्षयाद् हेतोः भुव आकर्षणवशात् प्रक्षोर्ध्वाघररेखयोमंध्ये कोण उत्पद्यते तत्क्षणे एव तद् ऊर्ध्वाधररेखां परितोऽपि भ्रमितुं प्रक्रमते । ऊर्ध्वाधररेखां परितः भ्रमणमेव प्रयन-चलन मित्युच्यते ।

चतुर्थोऽध्यायः ]

( गतपृष्ठस्थं चित्रं पश्यत )

[ १.११

"क" कोणपरिवर्तनमक्षविचलनमित्याहुः । भ्रमरकस्य प्रयनचलनम्,

प्रयनचलनम् अक्षविचलनम्, स्वाक्षभ्रमणमिति गतित्रयं भवति इति सर्वेऽपि जानन्ति ।

भूः स्वाक्षं परितो भ्राम्यन्ती सूर्याचन्द्रमसोराकर्षणवशाद् भ्रमरकायते । भुवः भक्षस्य दिशः परिवर्तनात् एकैव तारा बिन्दुर्वा सदैव ध्रु वरूपेण न तिष्ठति । गणितेन ऋग्वेदकाने अजगर-तारा- पुञ्जस्य प्रथमतारा ध्रुवतारा सिध्यति । सैव तारा ध्रुव मासीत् इति तात्कालिकं साहित्यं सत्यापयति ।

-

कल्प्यते – सूर्यस्य वा चन्द्रमस आकर्षणवशाज्जायमानस्य विघूर्णस्य ( Torque) मानम् = व । एतस्य भूगतनियामकसम्बद्धानां विघटकानां मानानि क्रमशः ववव सन्ति । अत्र भूगता: नियामका: (१) (२) (३) संकेतैर्निदिष्टाः ।

यदि क = पृथिव्यक्ष क्रान्तिवृत्तो परिलम्बभूतरेखयोर्मध्यगतः कोणः ।

अ = अयनकोण:

प = भुवः स्वाक्षभ्रमणकोणः ।

तदा क अ प श्रायलर - (Euler) कोणसम्बद्धानां विघटकानां मानानि यदि साध्येरन् तदा-

वक = व कोज्याय व ज्याप

=

वअ = व 3

(, ज्याप-व, कोज्याप) ज्याक +व, कोज्याक

पृथिव्याः कृते श्राकर्षणसिद्धान्तानुसारम् -

३ह. द. ज. य (घ- घ.)

व.

व.

- ३हद्रज. क्ष (घ ु - घ . )

(१)

.............(2)

(२)

व ु = ०

अत्र क्ष, ,

J

भ्राम्यदण्डाकृतिक भूपिण्ड सम्बद्धानि नियामकानि सन्ति ।

ह = आकर्षणस्थिराङ्कः=६.६७×१०-८

द = सूर्यस्य वा चन्द्रस्य द्रव्यमानम्

- १४२ ]

म = सूर्यस्य वा चन्द्रस्य मन्दकर्णः

घ - पृथिव्या: स्वाक्षभ्रमण घूर्ण: Moment of inertia) घ ु = "घ" मानस्य भुवः भ्रमणाक्ष सम्बद्धो विघटक:

3

घ घ=घ.

(१) (२), समीकरणसाहाय्येन

व.

३ हदज

म (घ, घ.) (य कोज्याप+क्ष ज्याप) (क)

३ह. द ज

(, घ.) (य. ज्याप - क्षकोज्याप) (ख)

ता

तास

TH{a, (~

ता

तास

{

तास

तास

वप

(३) (ग) समीकरणेन व सम्बद्धम् श्रायलरगतिसमीकरणमुत्थाप्य -

ताप

ताम्र को या क)} =

+ कोश्या ०

तास, तास

ताप तान

+ कोज्याक} =

अनुकलने कृते

ताप

ताम

'

+

कोज्याक } = स्थि. संग,

ताभ

तास

ताप ताश्र

वा

+

कोज्याक = ग 3

तास तास

(ग)

[ चतुर्थोऽध्यायः

(३)

............(8) .(४)

अत्र ग = भुवः स्वाक्षं परितो भ्रमणगतिः कोणात्मिका । एषा तु सूर्यचन्द्र विघूर्णेन न प्रभाव्यते इति सिद्धम् ।

(४) समीकरणेन ग मानं (३) (क) (ख) समीकरणयोरुत्थाप्य जाते व व सम्बद्धे प्रायलर-

गति - समीकरणे-

घ.

ताक तास र

ता

तास

घ. (-

ताम्र

तास

स.

ताम्र

तास

,

। अ क

ज्याक कोज्याक +घ ुग (तास) = व क

a

*(फ)

041*5+9,7, 410914 } =7« *** (T)

(५)

चतुर्थोऽध्यायः ]

(पार्श्वस्थं चित्रं पश्यत )

कल्प्यते य क्ष धरातलं कान्तिवृत्तीय- मस्ति । नोडरेखा (line of nodes) तु मस्यां स्थितौ क्रान्तिवृत्त नाडीवृत्तधरातलयोः सम्पात- रेव, अतः सा वसन्तसम्पातं निर्देक्ष्यति इति स्फुटमेव ।

यस्मिन् क्षणे ( १ )

सम्मिलितः तथा प्राकर्षकं

बिन्दो प्रस्ति तदा-

प्रक्ष: क्ष प्रक्षेण

पिण्डं य प्रक्षे ब

भ=०, प०, क्ष = ० यम कोज्याक,

ब== मज्याक

(एषा स्थितिस्तु सारल्यार्थं कल्पिता यतो हि सर्व स्थिति साधारण: (५) समीकरणयो- भङ्गस्तु नैव सरलः । )

अवुना-

भुवोऽक्षः

15

८२

[ ११३

पृ

(पृ=पृथ्वीकेन्द्रम् )

क्ष

लज्याक कोज्याक

........()

b

व भ

( यत्र ल =

-

---

(ख)

३ह.द (घ.-घ.)

= एकः स्थिराडु:

(६)

यदि (६) (ख) समीकरणेन (५) (ख) समीकरणे व मानं निरस्य धनुकल्येत तदा-

ताम्र

घ.

तास

ताश्र

तास

ज्याक +घ ुग, कोज्याक=श = एकः स्थिराङ्क)

श-घग, कोज्याक

3

घ. ज्या क

(७)

(६) (क) समीकरणे एतदुत्थाप्य श्रवकलनसमीकरण साधनरीत्या के मानं समयफलरूपं प्रसाध्य (७) समीकरणे यदि निरास: क्रियते तथा च न मानं साध्यते तदा त्वेतत् स्पष्टं भवति यत्- अयनसमस्या तु भ्रमरकगतिसमस्यया तुल्यतामावहति ।

११४ ]

स्थिराय क. क्रान्त्य (५) (क) समीकरणं सरलं जायते-

.:

तास ) कोज्याक. - . ( तास) - बग कोज्याक

ग.

पृथिव्याः कृते

ताभ

तास

१०७

T3

प्रतः स्वल्पान्तरेण

ताभ

तास

ल कोज्याक.

ग.घ.

3 3

[ चतुर्थोऽध्यायः

(=)

नोडरेखायां प्रयनवशाद् वसन्तसम्पात बिन्दुरयते । एवं वैज्ञानिकाः वसन्त-सम्पातस्य श्रयनहेतुं ज्ञातवन्तः ।

अत्रक = २३०.५ कोज्याक = परमात्पद्युज्या, चन्द्रस्तु अल्पोऽपि सन् सान्निध्यवशादधिकं विषूणं जनयति इति बोध्यम् । तथा हि गणितेन -

सूर्यान

ल ज्याक कोज्याक = १.३१×१०६ डाइनसैन्टीमीटराणि

चन्द्राय

=

२.८३x२६ डाइन सेन्टीमीटराणि

(८) सूत्रे मूल्यानि निरस्य गणिते कृते-

सूर्यजन्या प्रयनर्गति: वार्षिकी

चन्द्रजन्या

अत: प्रतिवर्ष मयनगति:

- १६.०० ३४.०

= -20".0 ५०.०

ऋण-चिह्नन्तु सूचयति यत् प्रयनस्य गतिः सदेव पश्चिमदिश्येव भवति । वेधेनापि एतावती एव गतिरुपलभ्यते या खलु सिद्धान्तानुसारं साधिता ।

यतो हि सूर्याचन्द्रमसोः स्थिती परिवर्तते, प्रतः तज्जन्यस्य विघूर्णस्य मानमपि परिवर्तते: एतत्तु पक्षविचलन संस्कारं वो धूननसंस्कारं जनयति ।

वर्थोऽध्यायः ]

[ ११५

अयन दोलन स्वीकारे तु भ्रमरक्रीडनकस्यापि ५४० अंशान्तरे एव प्रयनं स्वीकर्तष्यतयापद्यते । परन्तु एतत्तु प्रत्यक्षविरुद्धमिति शिशवाऽपि जानन्ति ।

ध्ययनदोलनविरोधेऽन्यदपि किञ्चित्

अयन-गति दोलनशीलां मन्यमानास्तु सूर्यसिद्धान्तानुसारं निम्नलिखितास्तिस्त्र: स्थिती: स्वीकुर्वते -

(१) अयनबिन्दोः सदेव वार्षिकी गतिः - ५४", एषैव गतिः शून्यायनांशेऽपि

भविष्यति ।

f

(२) परमा श्रयनांशाः = २७°

(३) दोलनकालः = ७२०० वर्षाणि

परम् उपरि लिखितं स्थतित्रयं नैव कश्चिदपि दोलक श्रालापयितुं प्रभवति इति दश्यंते- कल्प्यते दोलकसाम्येन

भयनांशमानम् = अ = २७° ज्या (कास) ...

( मंत्र

का=दोलनकालवर्षाणि,

स शून्यायनांशसमयतः समयः वर्षात्मकः)

=

(क)

यदि का = ७२०० वर्षाणि तदा तु (क) समीकरणं स्थितिद्वयं (२) तथा (३) श्रालापयति, परम्-एतत्तु (१) स्थिति नैव प्रालापयितुं प्रभवति इति दर्शयाम:-

(क) समीकरणेन चलनकलमरीत्या

प्रतिवर्ष मयनगतिः =

ताम्र

तास

५४

कोज्या

का

#GUT (27)

स का

शून्यायनांशकाले स = ०

तदा प्रतिवर्षम् प्रयनगतिः

५४० म

का

५४X६०६०"

७२००

५४४११

८५"

=

परम्- सूर्यसिद्धान्तानुसारं तु सदैव वार्षिकी गति: ५४ शून्यायनांशकालेऽपि एव । प्रत: (२), (३) स्थिती प्रालापयन् दोलकः (१) स्थिति नैवालापयति इति स्पष्टम् । यदि केवले (२) (३) स्थिती एव श्रालाप्येयातां तदा तु - वर्तमानकाले वार्षिकी गतिः १६" तुल्या प्रायाति । परम्- कश्चनापि प्रयनदोलनमतमनुसरन् ज्यौतिषज्ञः तन्मतेनैव साधितामध्येतां गति नैव स्वीकरोति ।

[ ११६

[ चतुर्थोऽध्यायः

यदि शून्यायनांश काले गतिः ५४" तुल्या स्वीक्रियेत तदा तु दोलकसाम्येन कल्प्यते-

का

ताम तास

= ५४" कोज्या (

स )

!

स ) तास

/

वा

| ताम= / ५४ कोज्या (

प्र-

वा

प्र=

५४" का

२न्स

ज्या

५४ का

२४३६००

का

का

21 स )

-)° GUT (2017)

ज्या

(२.) ज्या (

x२००

का

२ ग

का

)......

स )

यदि (ख) स्थितिम् (२) अपि आलापयेत् तदा तु-

२७°=

३का

२४ ४२००

' यतो हि २७ तुल्यायनांशे स =-

का

(12)

२७४२ ४२००

... का =

२७४२२४२x२००

३४७

x२२××२००

- ११३१४ वर्षाणि

परम्- कश्चनापि प्रयनदोलनमतमनुरुध्यमानो दोलनकालमेतत्तुल्यं न मन्यते । प्रतः (१) (२) स्थिती श्रालापयन् दोलक (३) स्थिति नैव आलापयति इति स्पष्टम् ।

यदि (ख) समीकरणं (३) स्थितिम् श्रालापयेत् तदा तु -

३४७२००

प्र=

Xx२००

ज्या

(

२ ग

७२००

स )

३४३६४७

२.२२

= १७°.२ ज्या (७२००

=

2)

x

ज्या

७२००

: परमा प्रयनांशाः

=

१७९.२

अतः (१) (३) स्थिती मालापयन् दोलक (२) स्थितिम् नैव मालापयितुं प्रभवति इति

वैज्ञानिकानां स्पष्टमेव ।

चतुर्थोऽध्यायः ]

अपिच-

[ ११७

श्री विज्ञानानन्दस्वामिमहोदयः कदम्बस्य ध्रुवस्य तद्भ्रमणमार्गस्य च द्वेद्यकान् क्रान्तिवृत्त- घरातले विलिख्य प्रयनदोलनसिद्धयर्थं या स्थितिः प्रदर्शिता सा तु परिमाणत्रयविशिष्टे प्राकाशे (Three dimensional space) नैव सिध्यति इति तु परिमाणत्रयविशिष्टनियामक- ज्यामितिविदां स्पष्टमेव । भ्रपरञ्च तया स्थित्या परमाधिकायनांशमानं २७° तुल्यं नैव सिध्यति, भयनगतिश्चापि न सिद्धान्तानुसारिणी लभ्यते ।।

अयनदोलनमत खण्डनाय

नार्डस्य युक्तिः

श्रयन दोलन सिद्धान्तस्य प्रशास्त्रीयत्वं प्रतिपाद- यितुम् एका धन्या युक्तिदंश्र्श्यते । एषा युक्तिः नाई- महाशयैः दर्शिताऽस्ति ।

( पारस्थं चित्रं पश्यत)

कल्प्यते - कदम्बः बिन्द्वंकिते पथि भ्रमति । वस्तुत- स्तु एष पन्थाः कदम्बभ्रमणवृत्तस्य क्रान्तिवृत्तधरातल- स्योपरि प्रतिभव विद्यते । तु ध्रुवस्य क्रान्तिवृत्त- घरातले प्रतिभा ( Projection) विद्यते । POT तथा च POT' रेखे तु कदम्बपथप्रतिभावृत्तं स्पृशत: T, T" बिन्दोः अन्तराले दक्षिणायन बिन्दुः S परिलम्बते । यावता कालेन 0 बिन्दोः [स्पर्श-

T S

रेखयोः सम्पातस्य, OS श्रयनान्तवृत्तस्य ( Solstitial Colure) विशिष्टबिन्दोः] प्रान्दोलना- त्मिका गतिः एकवारं जायते तावतैव कालेन कदम्बः स्वपथे भगणं पूरयति ।

उपरिदर्शितक्षेत्र संकेतानुसारम् TT' = ५४°

* P'0 तथा च TOS द्वे चापीये समकोण त्रिभुजे वर्तते ।

अत्र

-1

OS =

Tan (Sin ST Cot = P' )

बा

Tan 08=

(Sin ST Cot = P')...........

m

(क)

तथा च

Cos P' = 0 =

Tan P'tan OS

(क) (ख) समीकरणे संगुण्य लब्धम्

Gos P' 0 = Sin ST

. (ख)

[ चतुर्थोऽध्यायः

११५ ]

एततु सर्वेषामपि परमायनांशमानानां कृते युज्यते । मतः परमायनांशमानम् ऐच्छिकमेव कल्पयितुं शक्यते । लघ्वार्यभटः २४° तुल्यं परमायनांशमानं कल्पितम् । सूर्य सिद्धान्तेऽस्य मानं २७° तुल्यमिच्छयैव कल्पितमिति सर्वमेतभिराधारम् ॥

अघुना एतादृशीषु प्रबलासु युक्तिषु प्रवगतास्वपि भारतीय ज्योतिषशास्त्रमुन्नमयितुमनोम्यो विद्वदभ्यः सार्धं द्विशताधिकवर्षाणि यावत् परमस्य (२७° मितस्य) अयनांशमानस्य वेधेनेव ज्ञानार्थं प्रतीक्षा नैव रोषेत इति मन्ये ।

ध्येयमिदं यत्-मीमांसा - व्याकरण न्यायादिसाहाय्येन सर्वस्यापि वाङ् मयस्य बलात् श्रन्यथा प्रर्थापनेन प्रयनदोलन सिद्धान्तो नैव व्यवस्थापयितुं शक्यः । अत्र गणितस्य भौतिकशास्त्रस्य च प्रागमत्व स्वीकारे विप्रतिपन्ना विद्वांसः प्रत्यक्षमप्यपलपन्ति ।

॥ इति चतुर्थोऽध्यायः ॥

1

१. लष्वायंभटः परममयर्माशमानं २४ मितम्, सूर्यसिद्धान्तादयश्च २७° मितं मन्यन्ते, श्रीगणेशदेवकप्रभूतयस्तु भवन-

बिन्दोः पूर्ण भ्रमणमंगीकुर्वन्ति एवं प्राचीना भारतीय ज्योतिर्विदोऽप्यत्र नैकं मतं वहन्ति ।

पञ्चमोऽध्यायः

धर्मशास्त्रम् दुग्गणितञ्च

तिथीनां "बाणवृद्धिरसक्षय" सिद्धान्तः अनार्षः, नास्य पोषकं किमप्याषं वचो लभ्यते । तिथिः सूक्ष्मा हग्गणितैक्यानुसारिणी एव ग्राह्या इति पूर्व सविस्तरमुपपादितम् । "हग्गणितानु- सारिणी तिथिः सप्तवृद्धि दशक्षयं च प्रदर्शयति येन धर्मशास्त्रमेतामिविरुध्यते" इति बहुवार- मुद्घोषयन्तः स्थूल (सौर) गणितपक्षपातिनों मुधा स्थूलगणिनमेव वर्मशास्त्रेणानुस्यूतं ब्रुवते ।

हकप्रत्ययदतिथिमानस्य सप्तंवृद्धिदशक्षयमवलम्ब्य सौरपक्षपातिभिः एताः पञ्च प्रापत्तयः

उपस्थाप्यन्ते-

.. (१) व्रतयोः सन्निपातः

(२) पारणाया लोप:

(३) व्रतलोपः ।

(४) पार्वणश्राद्धलोपः ।

(५) निबन्धग्रन्थ वाक्यानामसंगतिः ।

TE

T

एताः सर्वा प्रपि दृश्यतिथिविशेषे उपन्यस्यमाना प्रपत्तयः निर्मूला एवेति प्रधस्तात् प्रतिपादयाम:--

तिथीनां दशचये व्रतयो:- सनिपात

FIT F

SIPF

ॐ दशभये अनेकत्र द्वयोः भिन्नदेवताकयोरपि व्रतयोः एकत्र सन्निपातो दृश्यते, यमेते सौर प्रक्षप्रातिन : धर्मशास्त्रविरुद्धमाहुः । श्रीमीठालाल हिम्मतरामग्रामहीवर्यः (वाराणसेय संस्कृत विश्वविद्यालयस्य ज्योतिषप्राध्यापकः) प्रदोषकादशी व्रतयोः सन्निपातः एकदरमा दर्शक्ष एवमुदाहृतः

Pr

1

T

१२० ]

[ पञ्चमोऽध्यायः

"बुधे दशमी ५६ घ. १ प., गुरौ एकादशी ४६ . १ प., शुक्र च द्वादशी ३७ . ० प., शनी त्रयोदशी ३० घ. • प., दिनमानञ्चात्र ३३ प ० प. । प्रस्य स्थिती गुरौ एकादशी दशमीविद्धा इति वैष्णवा एकादशी व्रतं द्वादश्यां (शुक्रे) विधास्यन्ति । अत्रैव च त्रयोदशी प्रदोष- व्यापिनी - इति प्रदोषव्रतमपि मत्रैव (शुक्रे एव) सन्निपतति । एवं दशभये प्रदोषकादशी व्रतयोः भिन्नदेवताकयोरपि एकत्रैव सन्निपातः" इति ।

1

श्रीगोवर्धनपीठाधीश्वर भी १००८ जगद्गुरुशंकराचार्यः श्रीनिञ्जनदेवतीचं महाभागः जोधपुर नगरे १९७७ स्त्रीष्टान्दस्य नवम्बर मासस्य एकादश्यां तारिकायां धर्मकृत्यनिर्णये दृक्पक्ष- मनुपयुक्तं भाषमाणैः सप्तवृद्धिदशक्षयसिद्धान्तस्य प्रशास्त्रीयतां प्रतिपादयितु, प्रदोषकादशीव्रतयोः एकत्रपातस्यैकं स्वकल्पितमुदाहरणं प्रदत्तम् । तच्चैतत् -

"चेत् नवमी ५५ घ. ० प., दशमी ४५ घ. ० प., एकादशी ३५ घ. ० प., द्वादशी च २५ घ ०प., तदा कपालवेधमतानुसारं वैष्णवानां (निम्बार्कानुयायिनां :) एकादशीव्रतं यत्र ( यस्मिन् दिने) पतति तत्रैव प्रदोषव्रतमपि ।" इति ।

'पञ्चाङ्गविचार' नामके पुस्तके श्री सुधाकर द्विवेदिनः एकादशीव्रत -शिवव्रतप्रदोषयोः एकत्र घटनां द्वादश्या दशक्षयं परिकल्प्य हक्पक्षीयां तिथिमित्थम् धर्मकृत्यविरोधिनीमाहुः-

"एकादश्याः क्षये वैष्णवा द्वादश्याम् ( एकादशी ) व्रतमनुतिष्ठन्ति । अर्धरात्रे यदा द्वादशी त्रयोदशीं संगच्छते, तदा शिवव्रतप्रदोषो भवति । यदा एकादशी क्षीयते तदा तस्या मानं यदि ५४ घटिकाः, परत्र च दशक्षोणा द्वादशी ४४ घटीमिता, अर्धरात्रं च ४५ घट्यां भवति, तदा एतादृण्यां स्थितो वैष्णवानाम् एकादशीव्रत - शिवव्रतप्रदोषी एकत्रैव समापतिष्यतः । परम् — 'जयसिंहकल्पद्रुमे ' श्रवणयुक्ताया द्वादश्या व्रतस्य निर्णये 'भविष्योत्तर' वचनमेतदुद्धृतम् - "एकादशीमुपोष्यैव द्वादशी- मप्युपोषयेत् । न चात्र विधिलोपः स्यात् उभयोर्देवतं हरिः ॥” इति । पारणामन्तरेण एकादशीव्रत- समाप्तिरूपविधिलोपः न स्यात् - इत्यर्थः । यत्तु "विष्णुधर्मोत्तरे " - "पारणान्ते व्रतं ज्ञेयं व्रतान्ते विप्रभोजनम् । श्रसमाप्ते व्रते पूर्वे नैव कुर्याद् व्रतान्तरम् ॥” इति, "तदेलदन्य विषयम् ।" इति । मत्र 'अन्यविषय' शब्दो भिन्नदेवताविषयपरकः । परम् - एकादशी प्रदोषयोस्तु भिन्ने देवते स्तः । एतयोः एकत्र पाते किमनुष्ठेयम् ?" इत्स्यनिर्णयं न क्वापि पश्यामः । एतेन स्फुटं यत् भारतीय ( सोरादि ) गणनानुसारं ग्रन्थकारो द्वयोः एकत्र पातमसम्भवं वेत्ति इति ।"

श्रीमीठालालधोशा श्रीगोवर्धनपीठाधीशशंकराचार्य - श्रीसुधाकर द्विवेदिभिः कल्पितान्यु- परिवत्तानि सर्वाण्यपि व्रतसन्निपातोदाहरणानि सिद्धान्तदृष्ट्या सर्वधा मशुद्धानि, यतो हि वशम्ये- कादशी - द्वादशीतिथीनां मानानि एषु उदाहरणेषु पञ्चाशद् (५०) घटीमितानि कल्पितानि । हक्पक्षीया दशमी, एकादशी, द्वादशी वा कदापि वशक्षीणा (५० घटीमितभोगा) न भवति इति गणितेन सिष्यति । एतद्विषयक गणितीयं विवेचनं प्रस्यैवाध्यायस्यान्ते "टुक्पक्षानुसारं न हि सर्वा प्रपि

पञ्चमोऽध्यायः ]

तिथयः सप्तवृद्धा दश क्षीणा भवन्ति " - इत्यस्मिन् लेखे पश्यत' 1

[ १२१

गणक शिरोमणय: श्रीसुधाकर द्विवेदिनोऽपि भ्रान्ताः गणितविरुद्धं द्वादश पञ्चाशद्घ टिका- मानामूचुः - इति तेषां स्खलनमेव मन्ये । गोवर्धनपीठाधीश्वराः जगद्गुरवः श्रीशंकराचार्याः श्री- निरजन देवतीर्थास्तु निरन्तरं स्थिताः तित्रः तिथी: ( वशम्येकावशी - द्वादशी:) पञ्चाशदूघटीमानाः कल्पितवन्तः इति तु तेषां द्विगुणा अशुद्धिः । पूर्व तु एतासां तिसृणां तिथीनां नैकापि कदापि पञ्चाङ्घटीभोगा जायते 'ततः परम्-निरन्तरं घटमानाः तिस्रः तिथयः एकरूपमाना न भवितुमर्हन्ति, चन्द्रस्य गतेः प्रत्यहं भिद्यमानत्वात् ।

अथ वादिपरितोषन्यायेन दशम्यादीनां दशक्षये स्वीकृतेऽपि प्रदोषकादशी व्रतयोः सन्निपातः नहि धर्मशास्त्रेण विशेषमावहति - इति ब्रूमः एतादृशसन्निपातानां रसक्षयपक्षेऽपि परम्परया बहुत्र उपलब्धेः, धर्मशास्त्रेषु च एतादृश- सन्निपातजन्य कर्म वै क्लब्य परिहारवचसां दर्शनात् ।

रसक्षयेऽपि व्रतसन्निपातोऽपरिहार्यः

रसक्षयानुसारिण्या ( सूर्य सिद्धान्ताद्यनुसारिण्या) तिथ्या अपि भिन्नदेवताकयोः अभिन्न- देवताकयोश्च व्रतयोः सन्निपातं लभामहे । यथा - ३४ घ ० प मिते दिनमाने गुरौ द्वादशी ३६ घ. १५ प., शुक्रे त्रयोदशी ३३ घ. २० प., शनौ चतुर्दशी २८ घ. ०० प । अस्यां स्थितौ गुरो शुक्रे च त्रयोदशी प्रदोषं न स्पृशति - इति प्रदोषव्रतं शुक्रे एव अनुष्ठेयम् । तथा च चतुर्दशी प्रपि शुक्र एव सूर्यास्तकालव्यापिनी - इति नृसिंहजयन्तीव्रतमपि अत्रैव (शुक्रे एव) प्रपतति । एवं स्पष्टः शिव-विष्णुदेवताकयोः द्रतयोः सूर्य सिद्धान्तानुसारं एकत्र पातः । 

रसक्षये एकादशीप्रदोषव्रतयोरपि सन्निपातः कपालवेधमतानुसारम् सम्पद्यते । यथा- दिनमाने ३५ घ. २ प. तुल्ये, चन्द्रे दशमी ४७ घ. ३५ प भौमे एकादशी ४१ घ. ४० प., बुधै द्वादशी ३५ घ. ४० प, गुरी त्रयोदशी २६ घ ५० प । अत्र चन्द्रे दशमी अर्धरात्रमतिक्रम्य वर्तते, अतः कपालवेधमतानुसारं निम्बार्कमतानुयायिनाम् एक दशीव्रतं बुधे पतति । त्रयोदशी च बुधे एव प्रदोषव्यापिनी - इति प्रदोषव्रतमपि बुधे एव सन्निपतति । एवं प्रदोषकादशीव्रतयोः सन्निपातस्य तथाकथितदोषी दशक्षयशीलायां तिथी सौरपक्षपातिभिः श्री जगद्गुरुशंकराचार्य - मीठालाल प्रभृतिभिः श्रारोप्यमाणः रसक्षयशीलायास्तिथेरपि शिरसि पतति ।

एवमेव श्री सुधाकर द्विवेदिभि निर्दिष्टः दशक्षयप्रकृतिकतिथ्यनुसारं एकादशीव्रतशिवव्रत-

-

१. टक्पक्षानुसारं पूर्णिमामावास्ये विहाय नहि कापि तिथिः पंचाशद्घटोमितमाना जायते इति तत्रैव प्रतिपादितम् ।

२. 'उभयत्र सर्वथा व्याप्त्यभावेऽपिपरैव' (धर्मसिन्धुः )

अभिन्नदेवता कयोः व्रतयोः (एकादशी वामनद्वादशीव्रत सशयोः) अपि सन्निपातः रसक्षयपक्षे संघटते बहुधा । एतादृश- सन्निपातम्योदाहरणमनपेक्षितमिति नात्र प्रदर्शितम् ।

४. "अर्धरात्रमतिक्रम्य दशमी चेत् परं गता । न कर्त्तव्यं वैष्णवेन तद्दिनेकादशीव्रतम् ॥"

२२ ]

प्रदोषयोः एकत्रपातः रसक्षयप्रकृतिकतिथ्यनुसारमपि घटते इति प्रदर्शयामः-

f पञ्चमोऽध्यायः

रवी दशमी ० . ५ प., रवौ एवं एकादशी ५४ . ५ प ( प्रर्थात् एकादशी क्षीणा ), चन्द्र दिनमाने ३५ ष. ५४ प. मिते, द्वादशी ४७ ष. ५७ प. एतादृश्यां स्थितो ( एकादश्याः क्षये) वैष्णवाः द्वावश्या (चन्द्र) एकादशीव्रतम् माचरिष्यन्ति । मत्रैव च द्वादशी त्रयोदश्या अर्धरात्रे संगता - इति शिवव्रतप्रदोषोऽपि अस्मिन्नेव दिवसे प्रापतति । एवं द्वयोरपि व्रतयोः एकत्र सन्निपात: रसक्षयशीलतिथीनामनुसरणेऽपि अपरिहार्यः ।

व्रतसन्निपातो नानुष्ठेयकर्म हरः

वस्तुतस्तु सौरपक्षपातिनां व्रतादिसन्निपाते धर्मकृत्यलोपकल्पना धर्मशास्त्रीयाज्ञानजन्मैव, तादृशे स्थले धर्मं ग्रन्थेषु परस्परविरुद्धप्रकृतिककर्मणामपि विधानस्य विधेः निर्देशस्य समुपलब्धेः । धर्मसिन्धुकार: व्रतादिसन्निपातस्थितौ मिथः श्रविरुद्धयोः कर्मणोः क्रमेण अनुष्ठात्रा स्वयमेवानुष्ठानम्; परस्परविरुद्धयोश्च एकस्य स्वयं अन्यस्य च भार्यादिप्रतिनिधिना श्रनुष्ठानं विहितमाह-

"व्रतादिसन्निपाते दान होमादि प्रविरुद्धं क्रमेण कार्यम्, विरुद्धे तु नक्तभोजनोपवासादो एक स्वयं कृत्वा श्रन्यत्पुत्रभार्याविना कारयेत् ।' इति ।

तथा चात्र 'निर्णयसिन्धुः

कारयेत् । "

परस्पराविरुद्धं स्वयमेव कार्यम्, विरुद्धं च मन्येन प्रतिनिधिना

प्रतः व्रतसन्निपातं दोषं प्रकल्प्य दृक्तिथीनां धर्मशास्त्रप्रातिकूल्योक्तिरर्थ हीनंव भवति ।

तिथीनां दशचये पारणाया लोपस्य कल्पना निमू ला

"तिथीनां दशक्षयस्थितो बहुत्र द्वे व्रते मव्यवधानं घटेते येन पूर्ववर्तिनः व्रतस्य पारणा लोपमेति । एतादृशेषु स्थलेषु पारणा चेत् क्रियते, तदा परवर्तितो व्रतस्य भङ्गप्रसङ्गः, नो चेत् क्रियते पूर्ववर्तिनो व्रतस्य प्रपूर्णता प्रसङ्गः उदेति " - इत्ययं सौरपक्षपातिनां दृक्पक्षीय तिथौ प्राक्षेपः । पत्र श्रीमीठालाल महोदया एवमुदाहरन्ति' -

"यदि नवमी ६ घटीमिता ( सूर्योदयात् मुहूर्त्तत्रयव्यापिनी), दशमी तत्रैव दिने पञ्चाशतो घटी भ्यः किञ्चिन्न्यूनभोगा सती ५६ घटीषु समाप्तिमेति ( अर्थात् - दश क्षीणायाः दशम्याः क्षयः ) "

१. पारणा उपवासस्याभिन्नमं म् तामन्तरेण उपवासो न सम्पद्यते । "पारणान्तं व्रतं ज्ञेयं व्रतान्ते विप्रभोजनम् । असमाप्ते

व्रते पूर्वे नैव कुर्याद् व्रतःन्तरम् ॥” इति विष्णुधर्मोत्तरे ।

२. इदमुदाहरणं मीमीठालाल हिम्मतराम झामहोदयः “धर्मकृत्योपयोगि तिथ्यादि निणं ये" उपन्यरतम् ।

पञ्चमोऽध्यायः ]

[ १२३

ततः परस्तात् एकादशी प्रवृत्तंते, तदा दशम्या अरुणोदयवेषाभावात् वैष्णवानामेकादशीव्रतं नवम्याः परस्मिन् दिने भवेत् । वैष्णवाश्च भ्रष्टमीविद्धां ऋक्षामपि मध्याह्रव्यापिनीं नवमीमपि त्यक्वा परस्मिन् दिने मुहूर्त्तत्रयव्यापिन्यां नवम्यां रामनवमीव्रतमाचरन्ति इति तेषाम् अत्र रामनवमीव्रतं एकादशीव्रत दिनात्पूर्वस्मिन् दिने पतेत्, येन रामनवमीव्रतपारणा एकादशीव्रत दिने प्रापतति । इत्थं पारणालोपः ।" इति ।

प्रत्रोदाहरणे श्रीमीठालाल महोदयैः दृक्पक्षीयदशम्याः पञ्चाशदघटिकात्मको भोगः कल्पितः, यः भृशमशुद्धः, यतो हि दृक्पक्षीया दशमी कालत्रयेऽपि वशक्षयं न बिर्भात । एवं श्रीमीठालाल- हिम्मतराम श्रोशामहोदयैः कल्पितम् एतद् रामनवमीपार णालोप प्रदर्शक मुदाहरणमपि गणितविद्भिः तिरस्कार्य जायते ।

स्थले

यदि पारणायाः लोपप्रसंग: कदाचित् कुत्रचिदापतेदपि ( यथा रसक्षयानुसारिण्या विध्यामि पारणा लोपप्रसंग प्रापतति ) नदा धर्मशास्त्रकार: जलपारणया तस्यापाकारः निर्दिष्ट ।

जलपारणम्

अशिलानशितोभयात्मकं शास्त्रकारैरुक्तम् ॥ अन्नस्याघ्राणेनापि एतादृशे पारणालोपोऽपसार्यते । 'कालमाघवे' श्रीकृष्णाष्टमी -श्रीकृष्णजयन्तीव्रतयोः पारणोपवासयो: सांकर्य- परिहारोपाय निर्दिशन् मोमांसको माधवो ब्रूते- "न तावत् पारणोपवास सांकर्यलक्षणदोषोऽस्ति, प्राघ्राणोदकपानादिना पारणे सम्पादितेऽपि उपवासाऽभङ्गात् ।"

" जमानब्राह्मणस्यापि विषयेऽस्मिन् एतद्वचः - " श्रद्भिःपारणं कृत्वा द्वितीयोप्रवासस्य प्रक्रमदितुं शक्यत्वात् तादृशं पारणमशितानशितोभयात्मकम् ।"

किच पारणोपवासयोः सांकर्यप्रसङ्गस्तु बहुत्र अपरिहार्य एव, नहि द्वादशीपारणात्रयोदशीन- क्तव्रतयो: सांकयं कोऽपि वारयितुं शक्नोति ।

दराचयेण व्रतलोपाक्षेपोऽपि धर्मशास्वप्रतिकूल :-

हक्पक्षीया तिथिः दशयवशात् उभयत्रापि (पूर्वापरयोः दिनयोः) अपेक्षितकर्मकाला- स्पर्शिनी बहुत्र जायते येन तत्सम्बद्ध व्रतपर्वलोप उदेति — इन्यपि केषांचन व्रतपर्व निर्णायकतत्वा- नभिज्ञानामाक्षेपः । श्रत्र केचिदुदाहरन्ति - यदि ३०.०५ दिनमाने भाद्र शुक्ले तृतीया १६६. ०१, परत्र चतुर्थी ६घ. ०प., अत्र उभयत्र मध्याह्नव्याप्त्यभावात् ऋषिपञ्चमीव्रत लोपमुपयाति इति ।

१. "उदयात्प्राक चतस्रस्तु घटिका अरुणोदयः ।"

२. पंचमाध्यायान्तस्थः एतद्विषयो लेखः दृश्यताम् ।

३. भयमाचेपः " भाषेप्रत्यक्ष पंचांग" कतृणां अहमदाबादस्थ पनि नु ग्राम सदाशिव शास्त्रियाम् ।

१२४ ]

[ पञ्चमोऽध्यायः

यतः हृक्पक्षीया चतुर्थी कदाचिदपि दशक्षयं नाप्नोति- इति प्रतिवादिभिः कल्पितमेतदु- दाहरणं तु गणितविरुद्धत्वेनोपेक्ष्यम्' । किञ्च चेत् काचन तिथि: उभयत्रापेक्षितं कर्मकालं न व्याप्नोति, न तेन तत्सम्बद्ध व्रतपर्वलोप प्राशङ्कयः, तादृशेषु स्थलेषु युग्मवाक्यादिना निर्णयस्य शास्त्रेषु प्रतिपादितत्वात् । तत्र गणितागत ( ज्योतिःशास्त्रप्रसिद्ध ) तिथेः कर्मकालेऽप्राप्तावपि साकल्यव- चनापादितायां तिथौ तत्सम्बद्धव्रतादेरनुष्ठानं निबन्धकारैः पदे पदे प्रतिपादितमेव । विजयादशमीनिर्णये पुरुषार्थचिन्तामणिकार:- " श्रत्रापराह्नादिकाले ज्योतिश्शास्त्रप्रसिद्धदशम्य- भावेऽपि साकल्यवचनापादिततत्सत्त्वमादायोत्तरदिन एवानुष्ठानम् ।" इति ।

यथा

प्रायेण सर्वाण्यपि रामनवमी - प्रदोषप्रभृतीनि व्रतपर्वाणि अनेकदा उभयत्र कर्मकाला- स्पर्शीनि लभ्यन्ते यत्र युग्मवाक्यान्येव शरणं भवन्ति निर्णये । महदत्राश्चयं नः भवति यत् सौरपक्ष- पातिन एते विद्वांसः धर्मशास्त्रेषु पदे पदे प्रयुक्तं युग्मवाक्यं छलैन पराकृत्य व्रतपर्व लोपप्रसङ्गरूमाक्षेप दृक्पक्षीयतिथिषु मुषैव क्षिपन्ति ।

उपरि उपन्यस्ते श्री भूपराम सदाशिवशास्त्रिभिः कल्पिते उदाहरणे दशक्षयेण उभयत्र मध्याह्न पञ्चम्या प्रस्पर्शाद् ऋषिपञ्चमीव्रतलोपप्रसङ्गाक्षेपस्तु रसक्षयेऽपि प्रवर्त्तते । अतोऽयमात्मापवाद एव प्रतिवादिनाम् । एतादृश्यां स्थितौ ऋषिपंचमीव्रतलोपपरिहाराय पुरुषार्थचिन्तामणिकारस्यायं युग्मवाक्यानुगामी निर्णय:-

मध्याहृव्यापिनी पञ्चमी ग्राह्या । तत्र परदिन एव मध्याह्न-

व्याप्ती परा | दिनद्वये तद्व्याप्तौ श्रव्याप्तौ वा पूर्वेव ।" इति ।

एवं श्रीधनूपरामशास्त्रिभिः दृक्पक्षागतपूर्णिमया उभयत्र सायाह्न (? ) ऽव्याप्तया होलिकादहन- नोपरूपाक्षेपोऽपि परास्यते । अत्र श्रीशास्त्रिणः भ्रान्ता: होलिकादहनकालं सायाह्नमुदाहरन्ति परं प्रदोषः होलिकादहनकालः शास्त्रकारैरुदीरितः ।

अत्रेदमपि केचिदाक्षिपन्ति यत् - "प्रदोषव्यापिन्यां त्रयोदश्यां प्रदोषव्रतमाचर्यते । प्रदोषोऽत्र मुख्यः कालः, सायाह्नश्च गौणः । उभयत्र प्रदोषाव्यापिनी चत्त्रयोदशी परत्र प्रदोषव्रतं कार्यम्, तत्र गौण- कालरूपसायाह्न अनिवार्यतया त्रयोदश्याः व्याप्तेः - इति धर्मशास्त्रं व्याहरति । परम् हक्पक्षा- नुसारिणी परमक्षयवती पञ्चाशदघटिकाप्रमाणा त्रयोदशी उभयत्र प्रदोषास्पर्शिनी परत्र सायाह्न न स्पृशति । अस्यां स्थितो प्रदोषव्रतलोप प्रापतति ।" इति ।

१. एकमेतादृशमेवोदाहरणं श्रीकरपात्रमहोदयैरपि उपन्यस्तम् यत्र चतुर्थ्यां मानं पञ्चाशदूधटिकातुल्यं कल्पितम् । २. "दिनद्वये कर्मकाले व्याप्तौ भव्याप्तौ तदेकदेशव्याप्तौ वा युग्मवाक्यादिना पूर्वविद्धायाः परविद्धाया वा तिथेः भावात्नम् ।" (धर्मसिन्धुः)

३. " प्रदोषन्यापिनी माया पूर्णिमा फाल्गुनी सदा ।" ( नारदः)

पञ्चमोऽध्यायः ]

[ १.२५

R

श्रयमाक्षेपोऽपि गणित विरुद्धत्वां तिरस्कार्यः । उभयत्र प्रदोषाव्यापिनी हक्पक्षीया त्रयोदशी परमक्षयवती' अपि सती परत्र सायाह्न व्याप्य सर्वदा तिष्ठत्येवेत्यधस्तात् प्रदर्शयामः

सायाह्नः दिनमामस्यान्तिमः पञ्चमो भागः, प्रदोषश्च सूर्यास्तोत्तरं मुहूर्त्तत्रयम् ( रात्रिमानस्य प्रथमः पञ्चमो भागः) । एतदनुसारम् -

दिनमानम् रात्रिमानम्

सायाह्नः + प्रदोषः

+

घटयः

दिनमानम्

६० - दिनमानम्

+

घटयः

"

(दिनमानम् + ६० – दिनमानम् ) घटथः

६०

घटय:

५.

१२ घटयः

एवं सर्वत्र सावाह्न - प्रदोषकालयोः योग: द्वादशघटीमित एव स्थिर:, इति परमं क्षीणा उभयत्र प्रदोषाव्यापिनी दृक्पक्षीया त्रयोदशी सायाह्न २६. ३१५. तोऽप्यधिकं कालं व्याप्य तिष्ठत्येव, यतोहि तस्याः परमः क्षयः घ. २१५. तो न क्वाप्यधिको जायते । एवं प्रदोषव्रतलोपरूप एष श्राक्षेपोऽपि प्रतिवादिनां निस्तत्त्वः सिद्धः ।

एतेनंव गणितीयतर्केण तिथेः बशक्षये प्रदोष-सायाह्नयोः ( मुख्य-गौणकालयोः) उभयत्र श्रव्याप्ति-कल्पनया प्रसूतः तात्कालिक तिथौ एव प्रनुष्ठेयस्य नक्तव्रतस्य लोपसम्बन्धी सौरपक्षपाति- नामाक्षेपोऽपि प्रपास्तः ।

दृक्पचीयतिथीनां रसाधिकः क्षयः पार्वणश्राद्धहरः इति सुतरां भ्रामकः प्रचारः

दशक्षया हक्पक्षीया तिथिः क्वचित् पार्वणश्राद्धलोपाय भवति - इत्यपि हक्पक्ष विरोधिनां व्यर्थो महान् कोलाहलः । पार्वणश्राद्धलोप- दोषारोप एष श्राद्धनिर्णायक तत्वप्रतिकूलः गणित- परिणामविसंवादी चेति प्रदर्शयामः

पार्वणमपराह्न्व्यापिन्यां मृत्युतिथी अनुष्ठीयते । दिनस्याष्टमो मुहूर्त्तः कुतपसंज्ञकः पार्वणस्यो- पक्रम कालतया शास्त्रकारैः निर्दिष्टः ।

१. त्रयोदश्याः परमः चयः २१ पलोत्तराः ६ घटिकाः । भस्याः दशघंटीमितः चयस्तु गणितप्रतिकूलः ।

१२६

נ'

[ पञ्चमोऽध्यायः

तिथि: ( मृत्युतिथिः) उभयत्र अपराह्नस्पर्शवजिता चेत्तदा प्रषःस्थाः तिस्रः स्थितयो भवन्ति पार्वणनिर्णयाय-

प्रथमा स्थिति:

द्वितीया स्थितिः तुतीया स्थितिः

-

भाद्यायां स्थितौ पार्वणम् —

पूर्वथः निःशेषषिमुहूर्त (सकलसायाह्न) व्यापिनी तिथिः ।

पूर्वेद्युः मंशतः त्रिमुहूर्त्तव्यापिनी ( सायाह्न कदेशव्यापिनी ) तिथिः ।

पूर्वेद्युः कार्त्स्न्येन सायाह्न ( त्रिमुहूर्त ) स्पर्शहीना (सूर्यास्तोत्तरं प्रवृत्ता ) तिथि : ।

यत्र अपराह्नयोरव्यापिनी तिथिः पूर्वेद्युः निःशेषसायाहृव्यापिनी तत्र पूर्वेद्युरेव पार्वण-

मनुष्ठीयते ।

तदेवाह मनुः

द्वघहेप्यव्यापिनी चेत्स्यान्मृताहे तु यदा तिथिः ।

पूर्वविर्द्धव कर्त्तव्या त्रिमुहूर्त्ता भवेद्यदि ।

अत्र परेद्युः कुतपस्पशनी तिथिः उपेक्ष्यते ।

द्वितीयायां स्थितौ पार्वणम्-

यत्र उभयापराव्याप्तिरहिता तिथिः पूर्वेद्यः सायाह्न कदेशव्यापिनी तत्रापि पूर्वत्रैव पार्वणानुष्ठानम् । मत्रापि पूर्ववत् परत्र कुतपस्पशन्यपि तिथिर्न गृह्यते । यथाह माधव:-

न स्पृशेदपराह्नो चेत्पूर्वा स्यात्कुतपो वृथा ।

मत्र श्रीकरपात्रस्वामिनो विप्रतिपद्यन्ते यत् " उभयत्र अपराहृव्याप्तिरहिता तिथि: सौर- पक्षीया रसक्षीणापि पूर्वत्र सकलसायाह्रव्यापिनी प्रवश्यं भवेत् - इति इयं द्वितीया स्थितिः नोत्पद्यते । श्रतः न स्पृशदेपराहृो....." इतिमाधववचः पूर्वत्र सकलसायाह्नव्याप्तिमादायैव प्रवृत्तम् । इयं द्वितीया स्थितिः तु दृक्पक्षीय (दशक्षयशील) तिथ्यंवोत्पद्यते ? अस्यां स्थितौ पार्वणस्य विधानं न क्वापि दृश्यते इति तत्र पार्वणश्राद्धलोप प्रापद्यते ।" श्रीस्वामिकरपात्राणामिदमत्र वाक्यम् -

"अत्र यदि बाणवृद्धिरसक्षयसिद्धान्तोऽभ्युपेतः स्यात्, तदा भ्रपराह्नानन्तरं कस्याश्चित्तिथे- रारम्भे तस्याश्च परमक्षये परस्मिन् दिने अपराह्नात्प्रागेव तत् समाप्तावपि पूर्वस्मिन् दिने त्रिमुहूर्ता-

-

१. एता एवं तिनः स्थितयो यत्र सौरपचपातिथिः पचीयतिष्यनुसारिणी पार्श्वयव्यवस्था आक्षिप्यते ।

पञ्चमोऽध्यायः ]

[ १२७

या स्तिथेः सत्त्वात् तत्र पार्वणश्राद्धमनुमतम् । सप्तवृद्धि - वशक्षय सिद्धान्ताभ्युपगमे तु तिथेः परमक्षये पूर्वदिने मुहूर्तमात्रावशिष्टे सायाह्वमारभ्य परदिने अपराह्नात् प्राक् समाप्तायां तस्यां "त्रिमुहूर्त्ता भवेद्यदि " इतिवचनानुरोधेन पूर्वदिने त्रिमुहूर्तायास्तिथेः प्रभावात् सायाह्नव्याप्तेरप्यभावेन पार्वण- श्राद्धलोप एव स्यात् । तस्मादुभयत्रापि पार्वणश्राद्धकाललोपो न स्यादिति बाणवृद्धिरसक्षयसिद्धान्त एवोररी कार्य: ।" इति ।

तस्य

-

सुस्पष्टं स्वामिभिः एषा मीमांसा प्रविमृश्यैव उपन्यस्ता उभयत्रापरा योरव्याप्तायाः सौरपक्षीयायाः तिथेः रसक्षयेपि बहुत्र (३१घटयल्पे दिनमाने) पूर्वेद्युः सकलसायाह्नव्याप्तेः प्रदर्शनात् । यथा ३० घटयात्मके दिनमाने मृताहतिथेः सौरपक्षीयायाः प्रारम्भकाल: २४ घ ५ प. परत्र च

समाप्तिकाल: १७ घ. ५८ प तदा उभयत्रापि अपराह्नास्पर्शिनी सा पूर्वत्रापि सायाह्न निःशेषं न वाप्नोति । एवमत्रसौरपक्षेणापि उपस्थितः पार्वणश्राद्धलोपप्रसङ्गः श्रीकरपात्रः कथं वार्येत ? सुव्यक्तमत्र धर्माचार्याः स्वामिनः भ्रान्ताः । अतः कालमाधवकारस्योपयुक्तं वाक्यं उभयत्रापरापोरव्यापिन्यां पूर्वत्र सायाह्न कदेशव्यापिन्यामपि तिथौ पूर्वेद्युरेव पार्वणविज्ञान- मभिधत्ते - इति निर्विवादम् । माधवस्येदं वाक्यं सायाह्न कभाग-सकलभागयोरव्यापिन्याः व्यापिन्या वा तिथे निरपेक्षमेव इत्यपि स्फुटम् । तथाच - "द्वयहेप्यव्यापिनी चेत् स्यान्मृताहे तु यदा तिथिः । पूर्वस्यां निर्वपेत्पिण्डमित्यांगिरसभाषितम् ॥” इतिसुमन्तोर्वचोऽपि तथैव ।

किञ्चैतादृश्यां स्थितौ परेद्युः कुतपम् अपि त्यक्त्वा पूर्वेद्युरेव प्रपराह्णे ऽव्याप्तायामपि तिथी पार्वणविधानं माधव इत्थं पुष्णाति -

ततः

" नन्वपराह्नास्पर्श उभयत्र समानः, प्रारम्भकाले कुतपे परेद्युः सद्भावो विशिष्यते, परविद्धैव कुतो न ग्राह्मा - इति चेत् गुणाधिक्यादिति ब्रूमः । परेद्युः कुतपप्राप्तिरेक एव गुण:, पूर्वेद्युस्तु तिथि मूलत्वमस्तमयव्याप्तिश्चेति गुणद्वयम् । मूलस्य प्राशस्त्यं नारदीयपुराणे दर्शितम् - "पैत्र्यं मूलं तिथेः प्रोक्तं शास्त्रज्ञः कालकोविदः । इति । शिव रहस्य- सौरपुराणयोरपि - प्रायः प्रात उपोष्या हि तिथि बँवफलेप्सुभिः । मूलं हि वितृतृप्त्यर्थं पंत्र्यं चोक्तं महर्षिभिः । इति । प्रस्तमयव्याप्तेः प्राशस्त्य- माह मनुः -- यस्यामस्तं रविर्याति पितरस्तामुपासते । स पितृभ्यो यतो बत्ती ह्यपराहुः स्वयम्भुवा ।। इति । एतत्प्रशंसार्थमेवोत्तरविद्वां प्रतिषेधति व्यासः - ब्रह्नोऽस्तमयवेलायां कलामात्रापि या तिथिः । संघ प्रात्यन्दिके श्राद्धं नेतरा पुत्रहानिया । इति ।। " इति ।

अपर। हृद्रयेऽवत्तंमानायाः पूर्वेद्युः सायाह्न कदेशव्यापिन्याः तिथेः पार्वणस्य निर्णायकानां विशिष्टवचनानां निबन्धग्रन्थेषु पुराणादिषु च प्रनुपलम्भः इति "त. स्पूश येपराद्ध चेत्......""सायाह्न

१. यत्र सौरपक्षीयतिथेः परमचयमानाथ (६६. १२प. तः) न्यूनो दिवमानस्य पचमोभागः ।

१२८ ]

[ पञ्चमोऽध्यायः

व्यापिनी या तु पार्वचे सा उदाहृता ।" इत्यादिभिः वचनेः माघवोदाहृतगुणबाहुल्यात् पूर्वधुरेव पार्वणं सिद्धयति । अन्यथा श्रीकरपात्रोक्त दिशा तु "त्रिमुहूर्त्ता भवेद् यदि" इति वचनमेव चेदत्रापि प्रवत्त्त तदा तु सौरपक्षेणापि पार्वणश्राद्धलोपप्रसङ्गः अपरिहार्यः, उभयत्रापरावर्त्तमानायाः सौरपक्षीयायाः (रसक्षयशीलायाः) प्रपि तिथेः प्रनेकत्र सायाह्न कवेश एव व्याप्तेः दर्शनात् ।

तृतीयायां स्थितौ पार्वणम्

I

अपराह्नयोः स्पर्शमकुर्वाणा तिथिश्चेत् पूर्वेयुः सायाह्न न स्पृशति (अर्थात् सूर्यास्तानन्तरं सा प्रवत्तंते) तदा परेद्युः कुतप एव पार्वणमनुमतं गोभिलेन । यथा स माह-

त्रिमुहूर्त्ता न चेद् ब्राह्मा परंव कुलपे हि सा । इति ।

अर्थात् — चेत् भ्रपराह्लद्वयमस्पृशन्ती तिथिः, त्रिमुहर्त्ता न पूर्वत्र साकल्येन त्रिमुहूर्त्ताव्याप्तिमती (भर्थात् सा सायाह्नस्पर्शिनी नास्ति), तदा सा पार्वणार्थं परा ग्राह्या, हि = यतः, सा तत्र कुतपे भवति इति ।

यथा - उत्तरकाश्मीरप्रदेश २३ घ. ५० प. तुल्ये दिनमाने यदि मृताहतिथिः २३६. ५२५. काले प्रारब्धा, परेद्युः सा १४ घ. १७५. काले समाप्तिं याति तदा उभयत्र सा अपराह्न न स्पृशति परत्र च सा केवलकुतपर्वातनी । अत्र पूर्वेद्युः तिथिमूलत्वास्तमयव्याप्तिरूपगुणयोरभावात् परत्रैव पार्वणम्, तत्र कुतपव्याप्तिरूपगुणस्य विद्यमानत्वात् । दृक्पक्षीयापि तिथि: श्रपराह्नद्वयमस्पृशन्ती दशक्षोणापि परत्र अनिवार्यतया कुतपं भजत एव – इति ध्येयम् ।

न चात्र गोभिलवाक्ये पूर्वत्र त्रिमुहूर्ताव्याप्त्या त्रिभुहर्तेक देशव्याप्तिः ( सायाह्न कदेश- व्याप्तिः) गृह्यते द्वितीयस्थित्याः पूर्वोक्तायाः निर्णयेनास्य विरोधापत्तेः । कात्स्येंन त्रिमुहूर्त- व्याप्त्यभावोऽपि त्रिमुहूर्ताव्याप्तिरेव । तामेवात्र गोभिल: 'त्रिमुहूर्त्तान' इत्यनेनाभिप्रैति ।

श्रीकरपात्रस्वामिनस्तु "धर्मकृत्योपयोगितिथ्यादिनिर्णये" केवल (अपराह्नास्पृष्ट) कुतपा- धिकरणकं पार्वणं निष्प्रमाणं वदन्ति । तेषामत्रेदं वचनम् -

1

"न च 'एतच्च पार्वणश्राद्धं कुतपादिमुहूर्त्तपंचके कार्यम्' इति धर्मसिन्धुवचनेन मुहूर्त्तावशिष्टं सायाह्नमारम्य प्रवृत्तायाः तिथेः कुतपोत्तरार्धात् प्रागेव समाप्तावपि कुतपपूर्वार्धस्य पार्वणश्राद्ध- कालत्वात् न श्राद्धलोप इति वाच्यम् (हक्पक्षपातिभिः), तत्र कृतपशन्देन अपराह्नस्पृष्टकुतपस्यैव

१. पूर्वत्र तिथिमूलस्यास्तमयव्याप्तिरूपगुणद्वयमतिक्रम्य परत्र केवल कृतपव्याप्तिरूपैक मात्र गुणस्य ग्रहणे अनौचित्यात् । २. उमवत्रापराह गुस्पर्शमनवाप्ता हकपक्षीया तिथिः परमदीयापि सर्वत्र कुतपपूर्वार्थं स्पृशति स्यपिं करपात्र स्वामिनां भ्रमः। पश्चिमोत्तरभारते परमाल्पासन्नै दिनमाने उमवापराह यस्परांहीनायाः परमचीयायाः दृक्पच्चीयत्तिथेः पुत्र सर्वथा कुतपस्पर्शानुपलब्बेः ।

-

पञ्चमोऽध्यायः ]

T

[ १२६

ग्रहणात् । अपराह्नस्पृष्ट- कुतपाधिकरण कपार्वणश्राद्धानुष्ठानस्य निष्प्रमाणत्वात् श्रपरानुबोधका- वचनस्य सत्त्वात् ।" इति ।

स्वामिनामेतया उक्त्या, १२६ पृष्ठे उद्धृतया "अत्र यदि बाणवृद्धिरसक्षय सिद्धान्तोऽभ्युपेतः... ....... उररीकार्यः । " मनया उक्त्या च एतस्या (त्रिमुहूर्त्ता न चेत् .....' अस्याः ) गोभिलोक्तेः स्वामिकरपात्राभिमतः एष प्रथों निष्पद्यते - "पूर्वत्र यदि श्राद्धतिथिः त्रिमुहूर्त्ताल्पा (सायाह्नक- देशस्पर्शिनी) तदा सा परमक्षीणापि परत्र अपराह्नस्पृष्टकुतपे निरपवादं स्थिता पार्वणे प्रयोज्या ।" इति । परम् भारतीय दिनमानस्य सौरतिथेः परमक्षयमानस्य च सम्बन्धम् श्रविमृश्यैव श्रीकरपात्रैरुपस्थापित एष प्रर्थः तेषां स्वपक्ष (सौरपक्ष ) स्यापि हन्ता संवृत्तः पूर्वेद्युः सायाह्न - कदेशव्याप्तिमत्याः सौरपक्षीयतिथेरपि रसक्षये परेद्युः केवले कुतपे एव अनेकदा दर्शनात् ( उदाहरणं १२७ पृष्ठे दर्शितम्) । एवं श्रीकरपत्रकृतेन गोभिलवचसोऽर्थेन सौरपक्षेणापि एतादृशे स्थले पार्वण- लोपापातः । किञ्चपूर्वत्र त्रिमुहर्त्तन्यूनायां परत्र अपराह्नस्पृष्टकुतपे पार्वण मनुष्ठयेम्" इति गोभिलवाक्यस्य अभिप्राय उपपद्यत एव न उभयत्र अपराह्नास्पृष्टायां मृताहतिथौ पार्वणविधान- व्यवस्थायै वाक्यस्यास्य प्रवृत्तेः परत्रापराव्यापिन्यां तिथौ पार्वणस्य स्वतः सिद्धौ तत्र पूर्वेद्युः त्रिमुहूर्त्ताभावरूप- प्रतिबन्धस्य अनपेक्षितत्वाच्च । गोभिलवाक्यस्याभिप्राये तथा स्वीकृते पूर्वत्र केवल- ( अपराह्नास्पृष्ट) सकलसायाह्नध्यापिन्यां तिथौ सत्यां परत्र अपराह्नस्पृष्टकुतपेऽपि पार्वणं नापद्येत, तत्र पूर्वेद्युः तिथे त्रिमुहूर्त न्यून कालव्याप्तिरूपप्रतिबन्धकस्याभावात् ।

I

अतः अस्य गोभिलवचसोऽस्मत्प्रतिपादित एवार्थः युक्तिमनुसरति इति स एवाङ्गीकार्य: ।

श्रथवा श्रस्या गोभिलोक्तेः भवतु यः कोऽप्यर्थः, नहि तेन उभयापराह्नस्पर्शहीना हक्पक्षीया तिथि: सूर्यास्तोत्तरं प्रवृत्ताऽपि पार्वणश्राद्धलोपाय भवेत्, परत्र कुतपे तस्यास्तत्रावश्यंभावात् । कुतपे च पार्वणं न केनापि वारयितुं शक्यम् । अपराहृव्याप्तिः पार्वणे मुख्यः कल्प: तिथि-मूलत्वा-

मुख्य कल्पानुकल्पान्तरासम्भवे स्तमयकुतपव्याप्तयश्चाऽत्रानुकल्पाः ।

कुतपव्याप्तिरूपानुकल्प- स्योपादेयत्वं सुस्पष्टमेव । कुतपः पार्वणस्योपक्रमकालः, उपक्रम कालस्य च कर्मकालसमत्वं धर्मशास्त्र- कारैरङ्गीकृतम् । उभयापरा स्पर्शवजितायां साह्न कदेशव्याप्तायां तिथो माघवेन पूर्वेद्युः पार्वणानुष्ठानं गुणाधिक्याद हेतोः व्यवस्थापितम् (पश्यत १२७ पृष्ठे ) । धत्रापि ( अपराहृोरव्या- प्तायां सूर्यास्तोत्तरं प्रवृत्तायां तिथौ ) परत्रैव कुतपव्याप्तिरूपगुणोपलब्धेः पूर्वत्र च तिथिमूज़- त्वास्तमयव्याप्ति रूपगुणयोरन्यतरस्यापि प्रभावात् परत्र पार्वणविधिः सुसंगतः । केवलकुतपव्याप्ति-

१. पूर्वत्र सायाह्न कदेश स्पर्शिनी तिथिः इति "त्रिमुहूतो भवेद्यदिचनेन पूतंत्र करपात्र मतानुसारं पावणं न प्राप्नोति, "त्रिमुहूर्त्ता न चेद्..." इति गोमिलवचनेन च परत्रापि अपराह याम्पृष्टकुतपे पावणं न सिधति, कुतपस्य अपराह संस्पृष्टकृतंपपरकत्वेन श्रीकरपात्रिभिः व्याख्यानात् केवल कुतपस्य वृथात्वसिद्ध ेः ।

२. 'उपक्रमकालस्य कर्मकाल समत्वात्' इति मीमांसकः कृष्णभट्टः ।

१३० ]

पञ्चमोऽध्यायः

रूपगुणस्यं वैयथ्यं तु तिथिमूलत्वापराह्नास्तमयव्याप्तिरूपगुणानामितरत्रोपलब्धी एव व्यवस्थित- मितिनात्र केवल कुतपस्य वृथात्वमुपपद्यते ।

एतेन च 'हग्गणितप्रभा'काराणामाक्षेपः सौरपक्षपातिभिः प्रतिपदमुद्धियमाण: "परेद्युरप राहु तु पार्वणानिर्णये । म्रपरा व्याप्त्यभावे सायाह्वव्याप्तिरिष्यते ।। उभयोरप्यभावे तु श्राद्ध त्याज्यं किमास्तिकैः " अपि निरस्तः । "अपराहृदयस्पर्शहीना तिथिः पूर्वेद्युः सम्पूर्ण सायाह्न- व्यापिनी प्रवश्यं भवेत् " - इति 'हग्गणितप्रभा' कारनं वक्तु ं शक्यते, यतोहि सौरपक्षीया तिथिरपि परमक्षयमवाप्ता बहुत्र न तथा भवति - इति पूर्व १२७ पृष्ठे प्रतिपादितमेव । न चापि " अपराह्न्योः प्रवर्त्तमाना तिथिः पूर्वद्यः सायाह्न कदेशव्य पिनो भवत्येव" इत्यपि स्वीकारार्हम्, तादृशार्षवचना- नुपलब्धेः, "त्रिमुहूर्त्ता न चेद् ग्राह्या परेऽह्नि कुतपे हि सा " इतिगोभिलवचनस्य निरवकाशत्वा- पत्तेश्च ।

इत्यं स्वकल्पितेः धर्मशास्त्र गणित प्रतिकूलंस्तर्कः दृक्तुल्यगणितागतां तिथि पार्वणलोपिनीं मुधैव साधयितुं दृढं कृतमतय एते श्रीविद्यारण्य - करपात्रप्रभृतयः स्वपक्षीयां सौरतिथिमपि तथैव प्रसाधयन् — इत्यस्माकं दृक्पक्षपातिनां महते विनोदाय । स्फुटमेष स्वपादयोरपि एतेषां परशुप्रहारस्य प्रयास: प्रस्मत्कृतयंतया मीमांसया वन्ध्यतां नीतः । एतदुद्दिश्य वयं तैः अभिनन्दनममः ।

सप्तवृद्धिदशक्षयात्मकतिथिमानानां निबन्ध प्रन्थवाक्यैरसङ्गतिः न क्वापि दोषाय-

-

I

संहितापुराणादिषु न क्वापि बाणवृद्धिरसक्षय सिद्धान्तमनुसृत्य व्रतपर्व निर्णायिकानां स्थितीनां निर्देशो दृश्यते । निबन्धकारैस्तु क्वचित् क्वचित् उदिते प्रसङ्ग बाणवृद्धि रसक्षय- सिद्धान्तमनुसरद्भिः व्रतपर्व-निर्णयाय सम्भाविनः पक्षान् प्रकल्प्य व्रतादिनिर्णयः क्रियत । तेषां बुद्धौ तात्कालिक स्थूलपक्षीयायास्तिथेरेव विद्यमानत्वात् एतत्स्वाभाविकमेवासीत् । निरुपपत्तिक-व्यभि- चारशील संस्काराणां चन्द्रेऽनभिमतत्वात् सोपपत्तिकसंस्काराणामज्ञानात् सप्तवृद्धिदशक्षयपक्षः तैरुपेक्षित एवातिष्ठत् । सप्तवृद्धिदशक्षयपक्षानुवर्ततिथिमानस्वीकारेऽपि एतैः निबन्धकारैः दर्शितया दिशाऽपि व्रतादिनिर्णयः नापि कुत्रचिद परम्परायाः वैमत्यमावहति न चापि तत्रान्यः कश्चन दोषः व्रतलोपादिरूपः उदेति - इति पूर्व प्रतिपादितमेव तत्रैतावानेव भेदो यत्-सप्तंवृद्धि दर्शक्षय- पक्षीयतिथिमानस्वीकारे व्रतादिनिर्णायकाः सम्भाविनः पक्षाः ( सम्भाविन्यः स्थितयः) विरलेष्वेव (द्वित्रेष्वेवं) स्थलेषु बाणवृद्धिरसक्षवपक्षीयतिथ्या गतेभ्यः पक्षेभ्यः किञ्चित् न्यूनाधिका भवन्ति, इति । विभिन्नेषु निबन्धग्रन्येषु दृश्यमानानि प्रापाततः सप्तवृद्धिदशक्षयात्मकतिथिमानेन प्रसङ्ग-

१. 'हम्गणितप्रभा' काराणामेतस्य वचसोऽभिप्रायमविज्ञाय श्रीकरपात्रस्वामिनः "धर्मकृत्योपयोगितिभ्यादिनिर्णये' यत्प्राहुः'-'दिनद्वये अपराह ्मणन्याप्स्यभावे यदि पूर्वदिने त्रिमुहूर्त्ता मृताहस्य तिथिः भवेत् तदा अपराह खानन्तरमपि पूर्वदिने सायाह पावैण- श्राद्ध ं कार्यम् ।” इति, तत् धर्मशास्त्रप्रतिकूलम्, केनापि कारयेन अपराध, योऽसम्भव एव सायाई रास्त्रिः पार्वणमादिश्यते, नान्यथा ।

पञ्चमोऽध्यायः ]

| १३१

तानीव प्रतीयमानानि कानिचित्स्थलानि अत्रसमीक्ष्यन्ते यानि भीकरपात्रमहोदयैः स्वीय “धर्मकृत्यो- पयोगितिथ्यादिनिर्णये" उद्धतानि :-

(१) "पुरुषार्थचिन्तामणी उपाकर्मप्रकरणे 'श्रावण पौर्णमास्याः सूर्योदयमारम्य प्रवृत्ताया द्वितीय दिने मुहूर्तत्रयसत्वस्यासम्भवात्' इत्युक्तम् । सप्तवृद्धिपक्षे कथमसम्भवत्वोक्तिः सङ्गता स्यात् ।" - इति या दृश्यतिथ्या प्रसङ्गतिरुच्यते श्रीकरपात्रस्वामिभिः सा हक्पक्षीय तिथे (सप्तवृद्धि- मत्याः पूर्णिमायाः ) उपाकर्मदिननिर्णये प्रबाधकत्वादर्थहीनैव | दिनद्वये सूर्योदयव्यापिनी पूर्णिमा चेत् सप्तनवृद्धया परेद्युः मुहूर्त्तत्रयमपि व्याप्नोति न हितेन कापि हानिः । तादृशे स्थले सर्वयाजुषाम् उपाकर्म पूर्वेद्युः - इति निर्णयस्य सुस्पष्टमुपलब्धेः । यथाह धर्मसिन्धु :- " यदा शुद्धाधिकतया दिनद्वयेऽपि सूर्योदय- व्यापिनी, तदा सर्वयाजुषां पूर्वव ।" इति । नहि सप्तवृद्धा श्रावणपूर्णिमा शुद्धाधिका परत्र मुहर्तत्रय- व्यापिनी सती उपाकर्मनिर्णये बाघिका । नैतादृश्या पूर्णिमया कस्यचन श्रार्षवचनस्य श्रपि विरोधः ।

(२) "वीरमित्रोदयेऽपि समयप्रकाशे एकादशी प्रकरणे - 'अत्र विद्धा सकलमते सूर्योदयवेधे- नैव, अरुणोदयवेषमारभ्य अष्टादशभेदासम्भवात्, तावद् ह्रासवृद्धयोरभावात् । इत्यस्यापि सप्त- वृद्धिदशक्षयप्रकृतिकया एकादश्या प्रसङ्गतिः" इत्यपि स्वामिनां मुर्धवाक्षेत्रः, दृश्यैकादश्याः परम- वृद्धि-क्षयाभ्याम् अष्टादशभेदाऽसम्भवेऽपि एकादशीव्रतनिर्णये कस्या घपि बाधायाः अनुपस्थिते:, अष्टादशैव एकादशीभेदा: - इत्यार्षवचनस्यानुपलम्भाच्च ।

(३) "वीरमित्रोदय एव पूर्वेद्युः षण्मुहूर्तपञ्चमीविद्धायाः षष्ठ्याः त्रिमुहूर्त्ताधिकक्षुया- सम्भवेन उत्तरदिने त्रिमुहर्त्ताया प्रवश्यम्भावित्वात्' इत्यपि दृश्यतिथौ न संगच्छते" "एतदपि नाक्षेप्यम्, दृश्या षष्ठी सार्धं षड्भ्यो घटीभ्योऽधिकं न क्षीयते' इति सापि षण्मुहुर्तपञ्चमी विद्वा परत्र श्रीन् मुहूर्तान् तिष्ठत्येव । ३१ घटघल्पे दिनमाने तु सौरपक्षीया षष्ठी तिथिरपि षण्मुहर्त पञ्चमी- विद्धा परत्र परमक्षयम घिगता त्रिमुहूर्त्ता नावशिष्यते ।

(४) "निर्णयसिन्धौ – 'मुहूर्तेः पञ्चभिः विद्धेति ऋष्यशृङ्गवचने...' अत्र मुहर्तपञ्चक- मरुणोदयमारम्य ज्ञेयमन्यथोत्तरदिने एका दृश्यभावासम्भवात् ' - इत्यनेनापि बाणवृद्धिरसक्षयपक्ष ऐव समध्यंते । दशक्षय पक्षेणैतस्यासङ्गमात् ।" इत्यपि न वाच्यम्, सूर्योदयोत्तरं दशम्या मुहूर्तपञ्चक- विद्धाया दृश्येकादश्याः परमक्षीणाया प्रति सर्वत्र (परमाल्पे दिनमानेऽपि ) परेद्युः प्रवश्यम्भावात् । भारते काश्मीरस्य परमोत्तरे स्थले परमाल्यं दिनमानं २३ घ ३० प सितम् । तत्र मुहूर्ख पञ्चकमानं ७ घ. ५० प मितम् । परमाल्पे दिनमाने च दृक्पक्षीयैकादश्याः परमः क्षयः ७ घ. ३८ प तुल्य

.

१. स्थित एतद्विषयो लेखः स्याम् ।

१३२ ]

[ पञ्चमोऽध्यायः

एव । एतेन सुव्यक्तम् यत्-तत्र सूर्योदयमारभ्य दशम्या पञ्चभिः मुहूर्तेः विद्धा दृश्यकादशी परमक्षय- मवाप्ताऽपि उत्तरदिने १२ पलमिता (परमाल्पदिनमानादन्यत्र तु ततोऽप्यधिका) लप्स्यत एव ।

4

एवं पूर्वोद्धृतः श्रीकरपात्रमहोदया नामाक्षेपस्तेषां दृवपक्षीयतिथिसंबद्धक्षय वृद्धि सिद्धान्तान- भिज्ञतां ज्ञापयति ।

(५) यत् " त्रिमुहर्त्ताषिकक्षयवृद्धघोरभावेन" इति निर्णयसिन्धुटीकाकृतः श्रीकृष्णम्भट्टस्य वचसा बाणवृद्धि रसक्षयपक्षः समर्थ्यते तदपि सौरपक्षीयतिथीनां क्षय वृद्धयोः विरुद्धम्, बाणवृद्धि- रसक्षयपक्षानुसारिण्या प्रपि तिथ्याः ३१ घटयल्पे दिनमाने त्रिमुहूर्त्ताधिकक्षयस्य २७ घ ३० प तः अल्पे च दिनमाने त्रिमुहूर्त्ताधिकवृद्धेः स्फुटं दर्शनात् । उत्तरभारतस्य चरमे बिन्दौ २३ घ. ३० प. तुल्ये बिनमाने तु सौरपक्षीय तियेः परमः क्षयः मुहुर्तचतुष्टयकल्पः परमावृद्धिश्च सार्धं मुहूर्त्तत्रयमिता- इत्यपि स्फुटम् ।

सिद्धा ।

एवं श्रीकरपात्रता इयं कृष्णम्भट्टोक्तिः सौरपक्षीयतिथि क्षय वृद्धि सिद्धान्तापलापिनी

बाणवृद्धि-रसचयपक्षविरोधीनि शास्त्रवाक्यानि –

-

-

H

-

निबन्धग्रन्थेषु अन्यत्र चापि बहुत्र बाणवृद्धि रसक्षयपक्षप्रातिकूल्यभाञ्जि वचांसि लभ्यन्ते । तेषां कानिचिदेतानि भवन्ति-

-

(१) भाद्रशुक्ल चतुर्थ्यां सिद्धिविनायक व्रत निर्णये धर्मसिन्धुः – “सा ( भाद्र शुक्ल चतुर्थी) मध्याह्वव्यापिनी ग्राह्या । दिनद्वये साकल्येन मध्याह्न व्याप्ती श्रव्याप्ती वा पूर्वा ।" इति ।

भाद्रशुक्लचतुर्थ्यां भारते मध्याह्नकाल (दिनमानस्य पञ्चमोभागः) सौरपक्षीय तिथेः परम- वृद्धिमानात् (५ घ. ३० पलेम्य:) महत्तर एव भवति, प्रतः तया तत्र साकल्येन व्याप्तिरनुपपन्ना, हक्पक्षीयतिथेस्तु सा उपपद्यते, तस्याः परमवृद्धेः सप्तघटी मितत्वात् ।

१. यः क्पक्षीयेकादश्याः परमः चवः ७ व. ५५ प. तुल्यः सः परमाल्पायामेव सूर्यगतो घटते । परमाल्पे दिनमाने सूर्यगतेः परमाधिकत्वात् तस्वास्तत्र चयः ७६.८पतः अधिको न भवति इति परमाधिकसूर्यचन्द्रगतो दृश्यतिथिमानसाधक- सूत्रेण साधयितुं शक्यते । तच्च सूत्रमेतत्-

तिथिमान पट्यः

४३२००

८२८५ + ३०५ कोन्या (२४ न)

1

यत्र न = तिथिसंख्या विवरणाय बतदध्यायान्तस्थः हक्पचीयतिथिमानसाधको लेखः परिशील्यताम् 1

२. दिनमाने २७ घटी ३० पलेभ्यो न्यूने मुहूर्त्तत्रयं ५ प ३० पलेभ्यः न्यूनम् सौरपक्षीयतिषेः परमा वृद्धिश्च ५. ३० पलमिता । ११ घटीभ्यो न्यूने दिनमाने च मुहूर्त्तत्रयं ६. १२ पलेभ्यो न्यूनम् सौरपक्षीयतिथेः परमः क्षयश्च ६ ६. १२ प. मितः ।

पञ्चमोऽध्यायः ]

[ १३३

(२) उपाङ्गललिताव्रत निर्णये धर्मसिन्धी एव "मत्र (प्राश्विन शुक्ले) पञ्चमी अपराह्न व्यापिनी ग्राह्या अपराह्नस्यैव तत्पूजाकालस्वोपपत्तेः । दिनद्वये कार्त्स्न्येन अपराहृव्याप्ती, साम्येन वैषम्येण वापराह्न कदेशव्याप्तौ च पूर्वेव युग्मवाक्यात्।" प्राश्विनशुक्ले बाणवृद्धिमती पञ्चमी कृत्स्नापराहृद्वयं न व्याप्नुयात् । भ्रपराह्नस्य तत्र सार्धघटिपञ्चकादाधिक्येन स्थितेः । सप्तवृद्धिमती एव तत्र तिथि: प्रपराह्यव्याप्तये प्रभवति ।

-

(३) श्री नागोजिभट्टविरचिते 'तिथिनिर्णये' होलिकादीपनप्रसङ्ग – (फाल्गुन पूर्णिमा) दिनद्वयेऽपि काल्स्र्त्स्न्येन एकदेशेन वा प्रदोष व्याप्ता सा सुतरामुत्तरा ।" सर्वत्र फाल्गुन पूर्णिमायां प्रदोषमानस्य' ५ घ. ३० पलेम्य प्राधिक्येन स्थितेः तत्र कात्स्न्येन प्रदोषव्याप्तिर्नोपपद्यते, हक्पक्षीय तिथेः सप्तवृद्धिशीलाया एव सोपपन्ना ।

एवं च या

इति । भारते

दिनद्वये तिथे:

एवं बहुत्र शास्त्रवाक्यानि बाणवृद्धिरसक्षयात्मक तिथिमानानि पराकृत्य सप्तवृद्धि - दश- क्षयात्मक तिथिमानानि स्वीकुर्वन्ति दृश्यन्ते । एते सौरपक्षपातिनस्तेषां प्रतिवादाय न प्रभवेयुरिति निश्चितम् ।

इत्थं बाणवृद्धि - रसक्षयात्मक सिद्धान्तमादाय निर्दिष्टान् व्रत-पर्वनिर्णायकप्रका रानवलम्ब्य क्रियमाण एष सर्वोऽपि प्राक्षेपसङ्घः सप्तवृद्धि -दशक्षयपक्षे कुष्ठिततर्क: अनादरणीय एव तिष्ठति । सप्त वृद्धि-दशक्षय पक्षस्याश्रयणे प्रार्षाणां वचसां निरादरकथापि भृशं भ्रान्तिमूला- इत्यपि पूर्वप्रति- पादितदिशा सुव्यक्तमेव । दृक्पक्षीयतिथौ बलादारोप्यमाणाः सर्वेऽपि धर्मशास्त्रसम्बन्धिनो दोषाः सौरपक्षीयतियेः गलेऽपि पतन्ति । याथाच्यंमुल्लंघ्य परकीयनिर्दोषसिद्धान्तखण्डनाय बद्धपरिकरा एते सौरपक्षपातिन श्रात्मपक्षमेव खण्डयन्तः परस्मै कूपस्य खनकः एवं स्वयमेव तत्र याति" इत्या- भाणकं सत्यं सत्यापयामासुः । सारश्नायम् - केश्चित् सौरादिप्राचीनपक्षपातिभिः पूर्वाग्रहाक्रान्त- तथा व्रतपर्व निर्णायकतस्वानवबोधन, हक्पक्षीयतिथि क्षयवृद्धिसिद्धान्तापरिचयेन च प्रार्थपरम्परा- मननिवर्तमानायामपि दृक्पक्ष तिथौ धर्मशास्त्रद्वषदोषो मुषैवारोपितः ।

ऋषिभिःश्लाघितां साचाद्

दिव्यज्योतिः परीक्षिताम् ।

धर्मभ्रष्टा महो

प्राहुः

सीतामित्र सतीं तिथिम् ॥

(प्रियव्रतः)

१. नागोनिमठ्ठाः प्रदोषं सूर्यास्तोत्तरं त्रिमुहूर्त्तात्मकमेव मन्यन्ते - प्रति ज्ञेयम् ।

२. दिव्यैः = नमःस्थः, ज्योतिर्भिः = नक्षत्रैः साक्षात् परीचिताम् (चन्द्रस्य नक्षत्र योगादिभिः परीक्षिताम् ) साक्षाद- दिव्याग्निना परीक्षिताम् वा । सतीम यथार्थाम् पतिव्रतां वा ।

-

दृक्पक्षानुसारं नहि सर्वा श्रपि तिथयः सप्तवृद्धा वशक्षीणा भवन्ति

स्थूल- गणितासक्ताः ज्योतिषिकाः सप्तवृद्धिदशक्षय-पक्षीयां तिथि विरुन्धन्ति । तैः पर्वव्रत- लोपसन्निपातादिभि: प्रस्मिन् पक्षे श्रव्यवस्था उदाह्रियन्ते । किन्तु उदाहरणेषु ते एतत्तथ्यमुपेक्षन्ते यत् सर्वास्तिथयः सप्तवृद्धाः दश-क्षीणाः न भवन्ति, एवञ्च तेषां स्वकल्पितान्युदाहरणानि कामपि यथार्थ स्थिति न निर्दिशन्ति । एतदाश्चर्यकरं यत् स्थूल - गणितासक्तः स्वकल्पनया उदाह्रियमाणाः दशक्षयतिथयः प्रद्यावधि प्रकाशितसाहित्ये घुणाक्षरन्यायेनापि दृपक्षानुसारम् गणितीय युक्तिमि: दशक्षीणाः न भवन्ति इति । अस्मिन् विषये सिद्धान्तदृष्ट्या मौलिकं विवेचनम् अधस्तात् प्रस्तूयते-

स्पष्टः चन्द्र = मध्यमः चन्द्रः - ६० | १६ | ५६* ज्या (चं.मं.के.)

+ ° । १२ । ५४* ज्या ( २चं.मं. के ) - १० | २० | ५६* ज्या (२ति - चं.मं.के) + ०° १३५।४१* ६ ज्या (२ति.) + ०1' ज्या (२ विपात चन्द्रः )

+ ०।११।११.६७

(पुत्र चं. मं. कॅ. गणना चन्द्रस्य उच्चतः कृता ) ।

चन्द्र-भोगांश-मानम् उपरिलिखितं समय सापेक्षम् अवकलय्य, गति दैनिकीं स्वीकृत्य,

रेडियनेषु प्रभिव्यज्य मध्यम-मानः उत्थापनं विधेयम् ।

किञ्च-

र. मं. के. गतिः

सूर्य गतिः

तिथिगति:

चन्द्रगतिः

-

चं. के. गतिः

चन्द्रगतिः

सूर्यगतिः । चन्द्रोच्चगतिः

विपात चन्द्रगतिः

चन्द्रगतिः

चन्द्रोच्चगतिः ।

एतानि समीकरणानि उपयुज्य स्पष्टचन्द्रगति साधन-सूत्रं सूपपादमेव । इत्थं च निम्न-

निखितः सम्बन्धोऽवगम्यते-

स्पष्ट चन्द्रगतिः = मध्यम चन्द्रमतिः - १५८ कोज्या (२ तिचं. मं. कें. )

- १०' कोज्या (चं. मं. के.)

+ ५७ कोज्या (२ चं. मं. के.) + १४.७ कोज्या (२ ति.)

+' ३ कोज्या (२ विपातचन्द्र:) + २' ज्या (सू. मं. कै.) + + ......

२. अयं सिद्धान्तः मयैवोपपातः - शक्तिधरः ।

पञ्चमोऽध्यायः ]

चरमत्व-साधनार्थम्

ता (स्प. चं.ग.)

ता स

अत्र प्रत्येकं पदं शून्यतुल्यं विधाय लब्धाः परिणामाः

ज्या (२ तिचं. कें. ) = 0,

ज्या (चं. कें. ) = ०,

ज्या (२ चं. कें. ) = ०,

ज्या (२ ति) = ०,

[ १३५

...... (A)

".

२ ति. - चं. कें. लग

चं कें. = म

.. (B)

(c)

२ चं. के.

.(D)

२ ति. - ख

..

....(E)

..

विपातचंन्द्रः = क

(F)

ज्या (२ विपातचन्द्रः ) = ०,

अत्र ल, म म

केचन स्थिराङ्काः सन्ति । इमानि (B)

(F) समीकरणानि तिथिचरमत्व निर्णायिकाः स्थितयः सन्ति । इमाः स्थितयः कदा श्रालापिताः स्युरिति विमृशामः

उपरि लिखिताः सर्वा अपि स्थितय: युगपदेवालापयितुं शक्यन्ते इति नात्र सन्देहः । तिथि- मानम् अधिकतमं तदेव स्यात् यदा चन्द्रगतिः अल्पतमा भवेत् । श्रर्थात् (A) समीकरण तथो तार (स्प. चं. ग ) > ० इत्युभे अपि स्थिती युगपदालापिते भवेताम् । तथा च तिथेः मानम्

ता स

ता स

अल्पतमं तदैव स्यात् यदा चन्द्रगतिः परमाधिका भवेत् । अर्थात् (A) समीकरणम् त ता (स्प. चं ग.) <० इत्युभे प्रपि स्थिती युगपदालाप्येयाताम् । किञ्च सर्वेषामपि केन्द्राणां मानानि <२ । एताः सर्वाः श्रपि स्थिती: प्रयुज्य ल, , .....इत्यादिकानां स्थिराङ्कानां मानानि निश्चेतुं शक्यानि । एवञ्चैतदपि साधयितुं शक्यं यत् केवले पूर्णिमामावास्ये अथवा तदासन्ने चतुर्दशी - प्रतिपदे एव ५० घटी - तुल्ये भवितुमर्हतः, नान्यास्तिथयः । यतोहि तिथि - परमाल्पत्व- निर्णायके 'तिथि: = ०' समीकरणे " लभ्यते ।

विशिष्टायें '' तमायं तिथये 'कोज्या (२ ति) = कोज्या (२४ न ) ' मानं स्थिरं जायते ।

सूर्य-गतिः = ३५४८*+१२०*.५ कोज्या (र.मं कॅ.)

.. सूर्यस्य परमा गतिः

३६६८* •५ = ६१ । ८.५

१. वस्तुतस्तु चं. के. सू.मं.के, तिथि, विपातच द्र सापेक्षं पृथक् पृथक् प्रत्येकं पदम् अवकलभ्य प्राप्तानि खण्डायकलनानि (Partial differentiations) शून्यैः समीकृत्य लम्बानि समीकरणानि चेत् प्रयुज्येरन् तदा परिणामाः सूक्ष्मंतर : रघुः इति बोध्यम् । 'चन्द्र केन्द्र सापेचम् अवकलनेन किञ्चित् श्रन्तरं जन्येत, परम् तदन्तरम् स्वल्पत्वादुपेचितं शक्यम् ।

१३६ ]

[ पञ्चमोऽध्यायः

तिथेः परमाधिकं मानं तदा भवेत्, यदा चन्द्रस्य गतिः परमाल्पा सूर्यस्य च गतिः परमाधिका । तथाच चं.मं.कें. = 0, विपातचन्द्रः = ६०० एतादृभ्यां स्थितौ

परमाल्पा चन्द्रगति:

७०६' ३ - १. १ कोज्या (२४ न)

.

'' तम तिथेः परमाषिक मानम् = ६४५.

१२४६०४६०

घटय:

६४५.२-१.१ कोज्या (२४ न)

( श्रत्र स्वल्पान्तरेण तिथ्यन्त-कालिकी एंव चन्द्रगति: गृहीता, अन्यथा तु प्रन्तर्न्यासपद्धतिरपेक्ष्यते ।)

प्रत्रेदमवधेयं यत्- '' तम तिथि मानस्य परमं मौल्यं '' मानेन सह अल्पमेव परिवर्तते । एतद्वक्तु ं शक्यते यत् सर्वासामपि तिथीनां परमाधिक मानं ६७ घटी-तुल्यमेव ।

यतोहि,

१२x६०x६०

६४५-२ - १·१ कोज्या (२४ न)

= ६७ घटयः (स्वल्पान्तरेण ) । वस्तुतस्तु अस्य परमा-

चिकस्य मानस्य एक पक्ष तुल्यः प्रावर्तकालः विद्यते ।

'' तम- तिथेः परमाल्पं मानं तु तदा भविष्यति यदा चन्द्रस्य गतिः परमाधिका, सूर्यस्य च गतिः परमाल्पा भवेत् । तथा च

1. 1. 7. = 7,

= विपात चन्द्रः = ०

सूर्यस्य परमाल्पा गतिः

=

३५४८ - १२०.५

= ५७' । ७ *

'न तम-तिथेः कृते चन्द्रस्य परमाधिका गतिः

=

८८६ + ३०.५ कोज्या (२४ न )

: '' तम-तिथेः परमाल्पं मानम्

१२x६०x६० ८३२:५+३०.५ कोज्या (२४न)

घटय:

अस्य परमाल्प-मानस्य १५ तिथयः प्रावर्तकालो विद्यते । श्रमावास्यायं पूर्णिमायै वा तिथये अस्य परमाल्पं मानं ५० घटयासन्नमायाति ।

हक्पक्षीयतिथीनाम् अल्पतमाधिकतम मानानि पूर्वोक्तसूत्रसाधितानि श्रषः कोष्ठके

निदिश्यन्ते-

पञ्चमोऽध्यायः ]

- हकपक्षीयतिथीनाम् अल्पतमाधिकतममानानि-

[ १३७

तिथि संख्या (न)

(प्रमा)

अल्पतममानम् (घटघः )

अधिकतममानम् (घटयः)

५०.०६ (परमाल्पम् )

६७.०७ ( परमाधिकम् )

५०.२१

६७.०७

५०.६५

६७.०५

५१.३१

६६.६६

५२.०६

६६.६४

५२.८५

६६.६०

५३.४८

६६.८७

५३.८१

६६.८५

५३.८१

६६.८५

५३.४८

६६.८७

१०

५२.८५

६६.६०

११

५२.०६

६६ ६४

१२

५१.३१

६६.६६

१३

mro

५०.६५

६७.०५

१४

( पूर्णिमा) १५

५०.२१

५०.०६ (परमाल्पम् )

दृवपक्षीयतिथीनां परमाधिकाल्पमानानि

६७.०७

६७.०७ ( परमाधिकम् )

-तिथिमान घटच:

2

--- |- -

परिवर्त

(Variation negible)

----- (क)

(ख)

XFOX EC

'नतम तिथे परमं मानम् - छा५-११ (२)

'नम तिथेः अल्पता मान=

घट:---(क)

३२. ५+३०.५ कोज्या २४न घट्या - (ख)

८ १० १३ १४ १६ १८ २० २२ २५ २६ २८ ३०

न (मासिकी तिथिः)

* क्ष

'

[ पञ्चमोऽध्यायः

१३८ ]

अत्र एतदवधेयम्, यत् - ऊर्ध्वस्थकोष्ठकालेखयोः गतानि तिथीनामल्पतममानानि चन्द्रनीच- गतिसूर्यमन्दोच्च स्थितिवशाद् विरलास्वेव स्थितिषु सम्भवन्ति । यदि चन्द्रनीचं सूर्यमन्दोच्च सन्निधौ न स्यात् तदा तिथेर्मानं नाल्पतमम्, प्रपितु प्रल्पतमासनमेव स्यात् । यदि काचन ''तमा तिथि: कस्मिश्चन चन्द्रभोगांशीयक्रान्तिवृत्तविन्दो मद्य प्रल्पतसा सन्नमाना घटते, तदा सा अग्रिमे भगणे मध्यममानेन २६३ अंश तुल्येऽन्तरे घटिष्यते, तथा च सा तत्र प्रल्पतमासन्नमाना न स्यात्, अपितु तस्याः तिथेः पूर्वं स्वल्पान्तरेण ' ( न- ३ ) ' तमा तिथिरेव तथा (अल्पतमासन्नमाना ) श्रापत्स्यते । यतोहि चन्द्रनीचस्य मासिकी गतिस्तु स्वल्पान्तरेण १ । ४० ' तुल्या । एवं चैतत् स्पष्टमेव यत् या तिथि: मद्य बल्पतमासन्नमाना सा पुनः ५३ मासानन्तरमेव तथा घटेत । अथवा पक्षभेदेन तत्संख्याका इतरपक्षीया तिथिः तृतीये मासे तथा घटिष्यते - इति वक्तव्यम् । परम्-सूर्यमन्दोच्वं तु प्रत्यन्तमन्द- गतिकं स्थिरमेवेति स्वीकत्तु ं शक्यते । ग्रतः चन्द्रनीचं सूर्यमन्दोच्चे नववर्षान्तरेणैव सम्भवति येन तिथेः अल्पतमत्वं नववर्षान्तिरेणैव सम्भवेत् । भ्रतः प्रमापूर्णिमयोरल्पतमत्वं सूर्यमन्दोच्च सन्निधौ ४३ वर्षानन्तरमेव प्राषाढ़ मास एव सम्भवति इति विवेक: ।

॥ इति पञ्चमोऽध्यायः ।।

- शक्तिधरः

१. यत्र चन्द्रो नीचस्थः सूर्यश्वमन्दनीचस्थः तत्र एकपक्षीयतिथीनाम् परमाल्पमानमेतेन सूत्रेण हायते-

४३२००

८२८ ५+३०.५ कोन्या (२४न)

षष्ठोऽध्यायः

(परिशिष्टरूपः)

पूर्वमविसृष्टं सौरपक्षपातिभिः दृक्पक्षे निक्षिप्तम् प्राक्षेपजातम्, इतराणि च पञ्चाङ्गषु वैमत्यापादकानि तत्त्वानि अध्यायेऽस्मिन् परामृशामः

कालदिशोः सूक्ष्मशास्त्रवेद्यत्वम्

"कालदिशौ प्रज्ञेये स्तः" इति सर्वेऽपि स्वीकुर्वन्ति । परम् सौरपक्षपातिनः केचन दृक्तुल्य- ग्रहस्थिति-तिथ्यादिकाल साधनस्य वैयर्थ्यमेतेन बहुधा वदन्तः श्रुताः । श्रीराजेश्वद्राविडप्रभृतिभि: काशीस्थ- गीर्वाणवाग्वधिनी सभायामेतमेव विषयमवलम्ब्य अनुमान मात्र साहाय्येन कालदिशो: निर्णयाचं यत् प्रयस्तम्-तत्तु श्रवश्यं विचार्यम्-

प्रथममेतज् ज्ञपयितुं वाञ्छामः यद् श्रद्य वैज्ञानिकाः १०-१२ क्षणतोऽप्यल्पतरं कालं विकला- कोट्यंशतोऽप्यल्पतरं कोणं च मातु ं प्रभवन्ति । प्राधुनिके युगे मानविधिः सूक्ष्मतरः परम् ततोऽप्य- ल्पतरः कालस्तु यन्त्रैरपि न मातुं शक्यः । किञ्च इयान् कालोऽपि यन्त्रमाप्य एव न तु मत्या प्रत्येतव्यः । अतः कालस्तु प्रज्ञेष एव । उच्चकोटिकतकं रूपेण गणितेन यदि तस्यां सभायामुपस्थापितः तर्क: परोक्ष्येत तदा तु तस्य एकाङ्गित्वं सिध्यति । अनुमानसाहाय्येन शुद्धः निरपेक्षः कालः न साषयितुं शक्य इति दर्शयाम :---

कालस्तु सापेक्ष: । घटनाद्वय- मध्यगतः कालः उभयोः घटनयोः रष्यादेः तात्कलिकस्थिति- द्वयस्य च यौगपद्येन सम्बद्धः । यौगपद्यं ( Simultaneity) तु प्रत्येतुर्दर्शकस्य स्थिति गत्यादि-

१४० ]

[ षष्ठोऽध्यायः

सापेक्षम् । तथा च कल्प्यते - ''- बिन्दुतः '' बिन्दुः नितरां दविष्ठः । तथा च यावता कालेन प्रकाश: '' बिन्दुतः '' बिन्दु' यावदेति तावान् कालः सौकर्येण मातु शक्य इति ।

प प' प" प""

T

म म' म" म"

'' निर्दिष्टे 'क ख' मध्यबिन्दो एकः पुरुषस्तिष्ठति । यदि क ख बिन्द्वोर्युगपदेव तडित्- प्रकाशौ जायेयाताम्-सदा '' स्थितः पुरुषस्तु एतद् घटनाद्वयं युगपदेव प्रतीयात्, यतोहि तडित्तरङ्गद्वयी तुल्येनैव कालेन '' बिन्दु प्राप्स्यति ।

अधुना कल्प्यताम् यत् - एकस्मिन् वायुयाने अन्यः मनुष्यः '' शर- निर्दिष्ट-दिशि प्रकाश- गतितः न्यूनया शीघ्रतमगत्या याति । यदि '' बिन्दुस्थिती पुनः 'क ख' बिन्द्वोर्युगपदेव तडित्तरङ्गी द्वौ उत्पद्येयाताम् तदा तु यावता कालेन प्रकाशतरङ्गः प' बिन्दुगतमाकाशतस्त्वं (Ether) तरङ्गयिष्यति तावता कालेन वायुयानस्थः पुरुषः '' बिन्दुतः दवीयसि कस्मिश्चन प" बिन्दो भवेत् । प" बिन्दुतोप्यग्रे प" बिन्दो एव एष तरङ्गः मनुष्यनेत्राभ्यां सन्निकर्षेण '' बिन्दी उद्भूतस्य तडित् प्रकाशस्य ज्ञानं जनयिष्यति । '' बिन्दुतः जायमानः प्रकाशतरङ्गस्तु प" बिन्दुतः पूर्वं प बिन्दावेव सन्निकर्ष जनयेत् - इति तु स्पष्टमेव । श्रतः शीघ्रगत्या चलन् पुरुषस्तु तदेव घटनाद्वयं यौगपद्येन न प्रत्येष्यति । एवं योगपद्यमत एव कालश्च प्रत्येतुर्गतिस्थित्या दिसापेक्षः ।

यदि स = शून्यगतिस्थितौ प्रत्येतव्यं समयमानम् ।

'' गति स्थिती मापितं समयमानम् ।

तदा प्राइंस्टीन् महोदयानुसारम् -

अत्र

स.

क = प्रकाशगतिः

=

×१०० सें.मी. / सं.

......(?)

(१) सूत्रं सापेक्षवाद - सिद्धान्तमाश्रित्य सुसाधम् । विस्तरभयान्न साध्यते । एतत्सूत्रानुसारं यदि युगलयोर्भ्रात्रोरन्यतरः प्रत्यधिकया गत्या प्राकाशे ग्रहान्तरे वा गच्छेत् तदा तस्य कालप्रतीति- भिन्नैव स्यात् । मस्तिष्कं च स्थित्यनुकूलतामापद्यमानं विगतमत्यधिकं कालमपि प्रल्पत्वेन प्रतीयात् । तथा हि-

षष्ठोऽध्यायः ]

स०

परम्

-

<!

..

सस

[ १४१

यतो हि वायुयानस्थस्य पुरुषस्य स्व-सापेक्षा गतिः = ०, प्रत: यदि श्रस्मत्-सापेक्षमाकाशगतः पुरुषः पञ्चाशद्वर्षानन्तरमायायात् तदा स तु श्रात्मानमल्पकालानन्तरमेव ( कतिपय दिनानन्तरमेव ) श्रायातं मंस्यते इति स्पष्टम् । साधारणतया सापेक्षता-जन्यं कालस्य अन्तरं बुद्धिगम्यं न भवति, यतो हिसाधारण जीवने '' मानं '' मानापेक्षया अत्यल्पं भवति । उपर्युक्त सूत्र - साहाय्येन अस्माकं प्राचीनसाहित्ये उपलभ्यमानानानि व्यक्ति-सापेक्षं कालभेदं प्रतिपादयन्ति आख्यानकानि सत्याप्यन्ते । अतः कालः सापेक्ष इति स्पष्टम् ।

कालस्य सापेक्षता तु प्रत्येतुः गति स्थित्यादिजन्या, यौगपद्याधारभूतरव्यादिस्थिति-क्रियादि- जन्या वा भवितुमर्हति । श्रीभास्कराचार्यैरपि स्व-सिद्धान्तशिरोमणी विविधग्रहेषु कालभेदः योग- पद्याधारभेदात् प्रतिपादितः । एवं च यौगपद्याधारभेदेन प्रत्येतृ-गति-स्थितिभेदेन च कालस्य सापेक्षत्वे स्पष्टे कथं कालसाधनार्थ गीर्वाणवाग्वधिनी सभायामेकमात्र रवि-स्थिति-स्पन्दक्रियादि-योगपद्यम- वलम्बत्वेन स्वीकृतम् ?

कि नाम शुद्धः निरपेक्षः कालः ? इति तु संसारेऽस्मिन् कश्चनापि पुरुष: ( योगिवर्जम् ) विश्वनिर्माणकालात् अद्यावधि अपि नैव उत्तरीतुं प्राभूत् । शुद्ध-काल-साधने तु अनुमानस्य प्रसक्तिरेव न, कुतो नाम पक्षाप्रसिद्धि प्रसङ्गः ? पत्र एतन्नाभिप्रेतम् यत् वयं शास्त्रं नैव प्रमाणत्वेन स्वीकुर्मः, परम् शास्त्रस्य प्रमाणत्वं किरूपमिति श्रनन्तरं विचारयिष्यते ।

अस्तु नाम अनुमान प्रसक्तिः । श्रनुमाने तु केवलं रविसापेक्षस्य कालस्य साधनार्थं प्रयस्तम् । कालसाधनार्थं यदि यतः कुतश्चनापि हेतु-पक्षादिकमुपन्यस्येत तदा तत्तु प्रवश्यं सापेक्षं स्यात्, अतः सापेक्ष - काले एव अनुमान प्रसक्तिः, सा च प्रतीन्द्रियकाल - साधने न मान्या । मतीन्द्रियः कालस्तु निरपेक्षः शुद्धः । सापेक्षः कालस्तु न प्रतीन्द्रियः प्रपितु रवि स्थित्यादिना सोपाधिकत्वात् बुद्धि-गम्यः । सापेक्षता दोषमुपेक्ष्यापि अनुमानस्य श्राधारं विश्वारयामः - 'रामः लक्ष्मणात् ज्यायान् तच्छरी- रस्य अधिकर विक्रिया - विशिष्टत्वात्' । अत्र अधिकरविक्रिया - विशिष्टत्वस्य ज्यायस्त्व-कारणत्वं विचार्यते यदि तु रविक्रियाविशिष्टत्वेन रम्युल्लङ्घितं स्वकक्षायामन्तरं वा रविस्पन्दनमेवं अभिप्रेतम्- तदा तु रवि-गतेः वृद्धिक्षययुक्तत्वात् एतादृशो द्वौ जीवो पृथक्-पृथक् क्षणजन्ममृत्युको शुद्धकालदृष्ट्या

१४२ ]

[ षष्ठोऽध्यायः

तुल्यसम्पूर्णायुष्की, स्वल्पान्तरायुष्की वा कल्पयितु ं शक्येते, ययोः रविक्रियाविशिष्टत्व-दृष्ट्या भिन्ना- युष्कत्वस्य, अन्यतरस्य अधिक-सम्पूर्णायुष्कस्यापि प्रल्प- सम्पूर्णायुष्कत्वस्य च स्वीकृतेः प्रसङ्ग प्रापद्येत । कल्प्यते प्रथमजीवस्य जन्मकालतः कालगणनामारभामहे । ग्रस्य जन्मतः 'क्ष' क्षणानन्तरं द्वितीयः जीव क, तदा ( क +क्ष) क्षणे द्वितीयो जीवो उत्पद्यते, तथा च यदि प्रथमस्य सम्पूर्ण जीवनकाल :

मरिष्यति । यदि सूर्योल्लंघितः कोणः = प्र तथा स

= प्र तथा स

=

समयः तदा-

ता अ

= फ (मन्दकेन्द्रम् )

ता स

'' काले भोगः न =

=

- S

फ (मन्दकेन्द्रम्) तास

(भगणादि सहित )

अत्र

(क+क्ष) काले भोगः = ' फ (मन्दकेन्द्रम्) तास

Jक(मन्दकेन्द्रम्) तास =

क + च

फ(मन्दकेन्द्रम्) तास = फ (मन्दकेन्द्रम्) तास

("क्ष" कालस्य भगणतुल्यत्वाभावात् योगस्य सम्पूर्ण भगणादिसहितत्वान्च)

एवं च भिन्नजीवनकालयोः जीवयोरपि जीवनकालन्यूनाधिक्यवैपरीत्यं प्रसज्यते । एवं च सापेक्षवाददृष्ट्या स्पन्दरूपं रविक्रिया - विशिष्टत्वमपि कालनिर्णायकं नैव भवितुमर्हति ।

यदि अत्र शरीरोपरि जायमाना रवि-क्रिया प्रभिप्रेता तदा सा तु जीवनकोष-दान रूपा, प्रकाशप्रेषण- रूपा वा श्रन्यरूपा भवितुमर्हति। अधिक गति विशिष्ट सापेक्ष विषये (Relativistic region) तु एतादृशीनां रविक्रियाणां संख्या स्थिरे प्रत्ययविषये (Stationary frame of reference) तासां संख्याया अपेक्षया प्रल्पा भविष्यति इति सुसाधम् । अतः रविक्रियाविशिष्टत्वं सापेक्षकाल - साधने एव उपयोज्यम् ।

अधुना तु रवि-क्रिया विशिष्टत्वेन सूर्यस्य स्वगत्या राश्यादिभोगे काल व्यतियापनमभिप्रेतम् इति स्पष्टम् । धनुमानस्य रूपान्तरेण उपन्यासे एतदेव तथ्यं "परत्वजनकं बहुतर-रवि-क्रिया- विशिष्ट शरीर ज्ञान मिदम्" इत्येतस्य पक्षस्य प्रप्रसिद्धिं जनयति । प्रत्र सापेक्षकाल - साधनार्थं पूर्वम्- प्रतीन्द्रियस्य निरपेक्षस्य कालस्य साधनमपेक्ष्यते । । निरपेक्षः कालस्तु सौरपरिवारादिसहितस्य सम्पूर्णस्य जगतः सर्वदेव युतिमत्त्वात् सोपाधिकत्वादितोश्च न बुद्धिगम्यः, स तु योगिगम्य एव, मतः

षष्ठोऽध्यायः ]

[ १४३

योगिनः अनुभवमेव अवलम्ब्य कालसिद्धिः सुशका । निरपेक्षः कालस्तु व्यवहारयोग्येन सापेक्षकालेन सम्बद्ध इति बोध्यम् । सापेक्षकालस्य च निर्णयः रव्यादि दृक्प्रत्ययेन भवति तस्य तथैव परिभाषि- त्वात् । प्राचार्याणामृषीणां च काल-परिभाषाणाम् प्रादेशानां च अनुसारं हृक्प्रत्ययं प्रतिपादयदेव कालशास्त्रं मान्यम् ।

किरूपं शास्त्रस्य कालविषये प्रामाण्यमिति तु 'गीर्वाणवाग्वधिनी' सभायां न स्पष्टीकृतम् । अत्र किञ्चिद विमृशामः

केवलं योगिनः निरपेक्षः कालस्तु योगिगम्य एव स तु शब्दः न निर्वक्तुं शक्यः, अनुभवविषयत्वात् तस्य विशकलने शब्दानामसामर्थ्याच्च । श्रतः निरपेक्षः कालः ग्रन्थेषु शब्दनं विशदीकर्तुं शक्यः केवलं तस्य सापेक्षकालेन सम्बन्ध एव दर्शयितव्यो भवेत् । श्रतः शास्त्रेषु निरपेक्षकालेन सम्बद्धमेव कालं प्रतिपादयतः सिद्धान्तस्य प्रामाण्यं स्वीकृतम् । स सिद्धान्तस्तु हृक्प्रत्यय मवश्यं जनयेत् कालस्य तथैव परिभाषितत्वात् । प्रतः दृक्प्रत्ययं प्रतिपादयतः शास्त्रस्यैव प्रामाण्यम् कालपरिभाषानुसारं तस्यैव निरपेक्षकालसम्बन्धप्रतिपादकत्वात् । दृक्प्रत्ययं प्रतिपादयद् एव कालशास्त्रं प्रमाणमित्यत्र अन्येऽपि बहवो हेतवः सन्ति । तथा हि-काल-मापनविधीनां सौक्ष्म्यं सीमितम् । किरण वक्रीभवनादिवशाद् हेतोश्च वस्तुस्थितिरपि नैव शक्या ज्ञातुम् । किञ्च यतो हि प्रकाशस्य गतिरनन्ता न अत एव कस्माच्चन क्षणादारभ्य कञ्चन कालं यावद् यदन्तरं भान्वादिना लङ्घितं प्रतीयते वस्तुतः तावदेव तदेव च भन्तरं न लङ्घितं भवति । श्रतः दृक्प्रत्ययं अनयदेव सैद्धान्तिकं कालशास्त्रं सापेक्षनिरपेक्ष-काल- सम्बन्धं प्रतिपादयितुं प्रभवति ।

दिगपि नाडीवृत्तकान्ति-वृत्तादि-सापेक्षा सापेक्षवादानुसारं द्वयोः बिन्द्वोरन्तरम् 'प्र' (वा दंष्यंम् ) अपि प्रत्येतुः गतिस्थित्यादिसापेक्षम् । तथा च तत्र सूत्रम् -

प्र

.

कालदिशोनैव किञ्चिदपि प्रन्तरमिति योगिनामनुभूतिगम्यम् । कालदिशोरेकत्वं सापेक्ष- वादानुसारं गणितेनापि सिद्धम् ।

कालस्येव सापेक्षायाः दिशोऽपि निरपेक्षया दिशा सम्बन्धो विद्यते । तस्य सम्बन्धस्य प्रतिपादने शास्त्राण्येव प्रमाणम् । शास्त्राणि तु सापेक्षाः दिशः परिभाष्यैव गणितं प्रयुञ्जते, प्रतः यदेव गणितं तेषां शास्त्राणां दिक्-सम्बन्धिपरिभाषानुसारं दिशः साधयति तदेव मान्यम् - अन्यथा तु शास्त्र- विहितानां परिभाषाणामुपेक्षणात् शुद्ध-निरपेक्षदिग्भ्यः सम्बन्ध एव न तिष्ठेत् । अतः दृक्प्रत्ययं

१४४ ]

[ षष्ठोऽध्यायः

जनयदेव शास्त्रं दिक्साधने मान्यम् - शास्त्रेषु दिशां तथैव परिभाषितत्वात् तत्परिभाषानुसारिण्या दिश एव च निरपेक्ष दिशा सम्बन्धात् ।

किञ्च योगिनां साक्षात्कारानुसारं काल-दिशोरभेदे सिद्धे कालनिर्णये विहितमेव सैद्धान्तिकं कालशास्त्रं दिशां निर्णयेऽपि मान्यं भवेत् । अतः हृक्प्रत्ययं जनयदेव दिवकालशास्त्रं प्रामाण्येन स्वीकर्तव्यमिति निश्चितम् ।

- शक्तिधरः

सूर्यसिद्धान्तीयैः अशुद्धैः भगणैः सृष्ट्यादितः साधिता ग्रहाः कथं नाद्यापि महदन्तरं प्रदर्शयन्ति ?

'सूर्यसिद्धान्तोक्ता ग्रहाणां भगणकाला वेधसिद्धेभ्यो भगणकालेभ्योऽन्तरिताश्चेत् कथं तैः सृष्ट्यादितः ग्रहसाघने नाद्यापि महदन्तरं पश्यामः' - सूर्यसिद्धान्ते निमीलितनयनं श्रद्दधानाः केचन आरक्षभक्ताः वेषसिद्धां निर्विवादामशुद्धिमपि सूर्यसिद्धान्तीय भगणेषु उपेक्ष्य इत्थं बहुधा मुधा वितर्कयन्ते । तेषामेतस्य वितकंस्य गणितेन विश्लेषणं कुर्मः-

यदि कल्पकालः

वेधादिना साधिता '' तुल्यकालगतिः - ग

तदा कल्पभगणाः

लघुरिक्थे गुहीते-

X

=

......(2)

लभ = लक + लगल स

अवकल- गुणके गृहीते-

ताभ

ताक ताग

तास

+

. यदि श्रभ, , अग अक्ष, राशयः भ, , , , राशीनां मशुद्धिसिद्धान्तानुसारिणीः अशुद्धी: द्योतयन्ति तदा तु प्रशुद्धि सिद्धान्तसूत्रानुसारम्-

*/ (9) + (2) + (+)'

षष्ठोऽध्यायः ]

·· ·· = *) / ( - ) + ( 7 ) + ( **)*

यदि '' मानमेककं (unit) मन्येत ( न तु ग्रहभगणादिसाषितम् इति) तदाऽपि -

भग

कल्पभगणेषु सम्भाविता मशुद्धिः मन भ

(अ) + ()'

[ १४५

...... (3)

प्रतः कल्पभगणाः वस्तुतः भ तुल्या न सन्ति । कल्प्यते-

शुद्धं कल्पभगणमानम् = भ'

तदा वेधकाले साषितः मध्यमः ग्रहः = =

X

कल्पादितो व्यतीतः कालः

यत्र व, =

तदा स्पष्टग्रहः वेषसिद्धः = 7

(म.)

=

ग्र

...... (3)

....(x)

यत्र 7 संकेतस्तां प्रक्रियां द्योतयति यया तदा मध्यमः ग्रहः यथाशक्यं स्पष्टो जायते स्म । v संकेतस्तु स्फुटतापादकः मन्दफल- शीघ्रफलादि जनक: प्रकारक-विशेष: ( An operator) विद्यते ।

वर्तमान काले यदि व

कल्पादितः व्यतीतः कालः

x

तदा वर्तमान काले मध्यमग्रहः =म

वा

, = (,व) व, X

, X _भ (व, , ) +,

E

...... (५)

...... (६)

म = म, + (व.व )

ग्र = ' (म.)

यत्र

7

शुद्धतमः प्रकारक:

यदि वर्तमान काले वेधसिद्धः ग्रहः = ग्र' तदा

"

ग्रग्र = भन्तरं वेधसिद्धम्

परम् यदि शुद्धतमं मध्यममानम् = म' तदा

''

', = ॣ (व॰—व,) +,

यतो हि म, मानं तु शुद्धम्, सिद्धान्तनिर्माणकाले प्रशुद्धिः नगण्या प्रासीत् इति हेतोः ।

(७) समीकरणात् (५) समीकरणं विशोध्य जातम्

(' —भ)

' म -भ) (ब-ब )

... (७)

१४६ ]

म = (भ' भ) (व. –, ) +

ग्र’॰—ग्रz=(म) –' ( 2 )

[ षष्ठोऽध्यायः

.... (5)

=7(π', ) — 7' {~;'— (~'—*) (1.—7,)}

- {म :-

(' भ)

={, ('–भ), , (, –, ), } = फा (व, , ) =फा (व)

--

[ यंत्र व सिद्धान्तनिर्माणकालतः व्यतीतः समयः ]

य - प्र. =फा (व)

.(E)

(e) समीकरणेन इदं स्पष्टं यत् वेधसिद्धमन्तरं तु केवलं सिद्धान्तग्रन्थ निर्माण-कालतः श्रद्यावधि व्यतीतस्य कालस्य फलम् (function ) प्रस्ति ।

अशुद्धिस्तु कल्पादितः सिद्धान्तग्रन्थनिर्माणावधि व्यतीतस्य कालस्य फलं नास्ति, अत एव अशुद्धिः सम्भावनानुसारमत्यधिका नोपलभ्यते । यदि अशुद्धिकालयोरेक श्रालेख : (graph) प्रस्तूयेत तदात्वेतत् स्पष्टीभविष्यति यत् - सिद्धान्तग्रथनकाले प्रशुद्धिरत्यल्पा, ततः पूर्वं पश्चाच्च प्रशुद्धि- वर्धते इति ।

'सूर्यसिद्धान्तः अल्पावशिष्टे कृते व्यरच्यत' - इति सौरपक्षपातिनः गणितविरुद्धं मतं बिभ्रति चेत्, तदा त्वयं प्रश्नः तैरेवोत्तरणीयः यत्- "कुत एतावता कालेन गणितसिद्धमत्यधिकमन्तरम् [ ( ६ ) समीकरणेन लभ्यम् ] नोपलभ्यते ?' इति । 'भगणकालेषु प्रशुद्धेरभावात्' - नेदमत्रोत्तरं भवति, भगणकालेषु प्रशुद्धेः वेधेन प्रत्यक्षमुपलम्भात् ।

अद्य सौरग्रहेषु लभ्यमानमन्तरं "सूर्य सिद्धान्तः " साकसहस्रवर्षाणि पूर्वं निरमीयत इति सत्यापयति । अद्यत्वे प्रचलितः सूर्यसिद्धान्तस्तु ततोऽपि परवर्तिनि काले निरमीयत इति तदीयग्रह- स्थितिगतस्थूलतया विद्मः ।

श्री को. वेंकटसुब्बशास्त्रिभिरुपन्यस्तानां युक्तीनां प्रतिवादः

श्री कोल्ले गाल वेंकटसुब्बशा स्त्रिभिः श्रीश्व गेरीजगद्गुरुश्रीमठीयपंचांगकर्तृभिः विरचितां 'ज्योतिश्शास्त्रन्यायमाला' ख्य पुस्तिकां सौरपक्षपातिनः प्रमाणरूपेणोपन्यस्यन्ति । तद्गताः दृक्पक्षीय- गणितविरोधिन्यः प्रमुखा युक्तयस्तु पूर्वमेव निरस्ताः, श्रवशिष्टाश्चात्र समालोच्यन्ते-

तिथि परिणतिफल संस्कृतश्चन्द्रः

-

(१) "श्रांग्लहग्गणितानुयायिश्री केतकर प्रोक्तच्युति शराग्रकान्तिवृत्तीयः कदम्बाभिमुखः भवति । मत्र चन्द्रसूर्ययोः भिन्नस्थानीयत्वात् न सामानाधि-

षष्ठोऽध्यायः ]

[ १४७

करण्यमस्ति ।" तथा च "नव्य-दृग्गणितेनागतः चन्द्रः परिणति फलसंस्कृतः शराघ्र क्रान्ति-वृत्तीयः कदम्बाभिमुखः । न ध्रुवाभिमुखः । शरमूल क्रान्तिवृत्तीयः चन्द्रस्तु शास्त्र सम्मतः । तेनैव तिथया- द्यानेयं चन्द्रसूर्ययोः सामानाधिकरण्यात् ।" एषा या खलु युक्तिर्दशिता सा गणितीयसिद्धान्तं विरुणद्धि । भत्र सूर्याचन्द्रमसोः सामानाधिकरण्याभावः यः प्रतिपादितः स तु सिद्धान्त विरुद्धः । श्रीलेखक- महोदयः कुतः सामानाधिकरण्याभावः कल्पितः ? प्राचार्याः सर्वेऽपि नव्याश्च क्रान्तिवृत्तीय-

कदम्बाभिमुखस्थितिमेव ग्रहस्थिति मन्यते, तथैव साधयन्ति च ग्रहभोगांशान् ।

(२) "प्रांग्लगणित सिद्ध-ग्रहस्थानं तु भिन्नम् । प्राचीन शास्त्र सिद्धग्रहस्थानं तु भिन्नम् ।" इति यदुक्तम् तत्तु लेखक महोदयानां वस्तुस्थिते रुपेक्षां बोधयति । नवीना श्रपि क्रान्तिवृत्तीय- दृक्- सिद्ध-चन्द्रेणैव तादृशेनंव रविणा च तिथि- साघनं कुर्वन्ति इति ग्रन्थकारो न जानाति इति परमं विस्मयमनुभवन्तो वयं दृक्पक्षीय सूर्य चन्द्रादिग्रहसाधक - सिद्धान्तविषयके श्री सुब्बशास्त्रिणां ज्ञाने निर्भर सन्देहमात्मनः प्रकटयितुमुद्गाढं बाघिता भवामः ।

(३) "अस्मच्छास्त्रेषु वेदेषु च भूमेः स्थिरत्वं सूर्यस्य च भ्रमणं विद्यते । श्रतः स्थान- मेदापत्तिः ।" इति यदुक्तम् तदपि न विचारसहम् -

सूर्यस्य भ्रमण स्वीकारे या सूर्य स्थितिः सँव पृथ्वी भ्रमण स्वीकारेऽपि भवति । सूर्य सापेक्षं पृथ्वीगतिः = पृथ्वीसापेक्षं सूर्यगतिः । श्रतः स्थान- भेदापत्तेः प्रश्न एव नोपतिष्ठति । क्रान्तिवृत्ते पृथ्वीतः सूर्यस्य स्थितिः १५०० तुल्येऽन्तरे सदैव भवति । सूर्यो न भ्रमति अपितु भूरेव सूर्यं परि-- काम्यति इत्यत्र कतिपयाः गति-विज्ञानयुक्तयः प्रदर्श्यन्ते -

नुसारम् -

यदि काञ्चित् केन्द्र-गतां तारामभितः कश्चन ग्रहः परिक्राम्येत्तदा, आकर्षण सिद्धान्ता-

M, Va R

GM, Ma

R

यत्र M,

ग्रहद्रव्यमानम्

M. = ताराद्रव्यमानम्

G = भाकर्षण-स्थिराङ्कः

R = ताराकेन्द्र सापेक्षं ग्रहस्थिति दिष्टम्

V = ग्रहगतिः

V (GM)

R

R

१४८ ]

(GM)

.. भगणकालः = T =

(7)

1

[ षष्ठोऽध्यायः

R$

=

४२ GM,

M. द्रव्यमानयुताया: तारायाः कृते स्थिराडूः ।

यदि केषांचन ग्रहाणां परिवारः तामेव तारामभितः परिक्राम्येत्, तदा तु तत्परिवारान्तर्ग- तानां सर्वेषां ग्रहाणां कृते-

T

R3

-मानम् = एक: स्थिराङ्कः परिवारमध्यगत-ताराद्रव्यमानाश्रयः । परम् यदि M

स्थाने पृथ्वीद्रव्यमानम् उत्थाप्येत तदा तु

न भ्रमतीति गति-विज्ञानेन सिद्धं भवति ।

GM

मानं तुल्यं नायाति । श्रतः सूर्यः भुवं परितः

T R

गतिविज्ञानानुसारं कश्चनापि ग्रहः वक्रो न भवितुमर्हति । यतोहि वक्रत्वारम्भकाले गतिजा शक्ति: = ०, तथा च केन्द्राभिमुख - दिष्ट-दिक्कम् प्राकर्षबलमपि केन्द्रापसारिणा बलेन सन्तुलितं न भवेत् । एवञ्च - ग्रहस्य गति-सन्तुलनावस्था (Dynamic Equilibrium) न सम्भवति । ग्रहाणां वक्रगतिस्तु सौर-परिवारस्य सूयं परितः भ्रमणस्य स्वीकारे अनायासमेव स्पष्टीभवति । श्री भास्कराचार्यादि स्वीकृता वक्र भङ्गयादयस्तु गतिविज्ञान- विरुद्धाः विज्ञानविदां न मान्याः ।

किञ्च यदि ग्रहाः भुवं परितः भ्रमन्त एव स्वीक्रियेरन तदा तु भुवि शुक्रकलाः कदापि दृश्याः न स्युः इत्येष विषयः (क्षेत्रादि) विस्तर-भयात् न विशकल्यते ।

वैदिक साहित्ये यत्र क्वचनापि सूर्यभ्रमणोल्लेखः लभ्यते तेषां वाक्यानां व्यवस्था तु सूर्यस्य भूसापेक्ष- गत्यभिप्रायेण, क्वचन स्वाक्ष-भ्रम्यभिप्रायेण वा दर्शयितुं शक्यते । किञ्च सूर्यः पृथ्वी च उभावपि कमपि श्रन्यं बिन्दु परित: भ्रमतः । परम् स बिन्दुस्तु सूर्य-केन्द्रासन्न एबेति गोलद्वय प्रश्न विषया साधयितुं शक्यते-

यदि B = सूर्यकेन्द्रतः सन्तोल बिन्दु यावदन्तरम् ।

R = पृथ्वीकेन्द्रतः सन्तोल- बिन्दु यावदन्तरम् ।

R

सूर्य - पृथिव्योरन्तरम् ।

M2 = सूर्य- द्रव्यमानम् ।

M, = पृथ्वी द्रव्यमानम् ।

षष्ठोऽध्यायः ]

[ १४९

सन्तोल- बिन्दु परितः सूर्यजन्यः पृथ्वीजन्यश्च घूर्णः इत्युभावपि तुल्यो भवेताम् | अतः-

.. M,R,+M, R.

..

-

M, R,

=

M.R.

M.R.+M,R,

M, (R,+R) R,+R

R

R2

M. + Ma

M.

M

+ M.

१+

M

R

R

३३३४२१

१+ ३३३४२०

प्रतः सूर्योऽपि सन्तोल-बिन्दु स्व-केन्द्रतः अल्पेऽन्तरे विद्यमानम् श्रभित एव परिभ्रमति ।" एवम् अनया विचार धारया सर्वेषां वैदिक वाक्यानां सूर्यगतिप्रतिपादकानां व्यवस्था सुलभव ।

(४) तिथे दृक्कर्मयोग्य-स्थलेषु अपठने प्राचार्याणां गणितस्यादृष्टत्वाभीप्सैव कारणम्, इत्येषा युक्तिस्तु मिथ्याकारणरूपतर्कदोष (Fallacy of false cause ) युता विद्यते । भतः तर्क- विदां न मान्या । तिथि - परिभाषानुसारं तत्र प्राक्षायन दृक्कर्मणी प्राप्त एव न भवतः । प्राप्तौ सत्यामेव निषेधः उचितः । प्राचार्याः अपि वाचिक-रूपेण तिथौ हृक्कर्मनिषेधं न प्रत्यपादयन् । "दृक्कर्मादाविदं स्मृतम्” इत्यादिषु दृक्कर्मणस्तियो प्रप्राप्तत्वात् दृक्कर्मयोग्य-स्थलेषु तिथि-पठनम् उचितमेव न विद्यते । यद्यत्र सिद्धान्तकृत् "तिथौ हक्कर्म न विधेयम्" इति निषेधात्मकं वाक्यं प्रायुध्यत तदा तु स स्वयमेव श्रात्मीयां तिथि - परिभाषानभिज्ञतामवागमयिष्यत् इति मन्ये । एष विषय: पूर्वमपि तिथि-विवेचने विशकलितः तत्रापि पठन्तु श्रीसुब्ब- शास्त्रिणः ।

-

.:' इत्यादिभिः श्लोकैः सूर्य सिद्धान्त- (५) श्री सुब्व- शास्त्रिभिः “अदृश्यरूपाः कालस्य कालीनाकर्षण विचारधारा: विवेचिताः । वस्तुतः द्रव्यमान रहितेषु उच्चपातादिकेषु बिन्दुषु आकर्षण- शक्तिनं भवतीति श्राकर्षण सिद्धान्तविदः जानन्त्येव । सूर्यसिद्धान्त-निर्माणकाले प्राकर्षण सिद्धान्तस्य प्रारम्भिकं रूपमेव लभ्यते, न तु तस्य गणितीयः विकासः । किञ्च "अदृश्यरूपा: ..... इत्यादयः श्लोकास्तु सापेक्ष्य-सिद्धान्त-सिद्धया प्राकाश वक्रत्व विचारधारया व्यवस्थापयितुं शक्याः इति दिक् ।

"

(६) "विक्षेपवृत्त - हसिद्ध एव च चन्द्रः । रविस्तु क्रान्ति-वृत्त हसिद्धः । स्थानभूत- वैय्यधिकरण्यात्-एतादृशरविचन्द्राभ्यां संसाधितः तिथिविराम कालः कान्तिवृत्तीयश्च न विक्षेप- वृत्तीयश्च न भवति" इत्येतस्मिन् प्रतिपादने श्रीमन्तः सुब्वशास्त्रिमहोदयाः भोगांश- परिभाषाम् उपेक्षितवन्तः । दृक्- पक्षपांतिनः परिभाषानुसारं क्रान्तिवृत्तीययोरेव सूर्याचन्द्रमसोरन्तरं तिथित्वेन स्वीकुर्वते इति बोध्यम् । चन्द्रस्य विक्षेप वृत्तस्थितिरेव सिद्धा, भतः श्रीसुब्वशास्त्रिणः सूक्ष्म-

१५० ]

[ षष्ठोऽध्यायः

वादिनः ज्योतिषज्ञान् तिथिगणिते विक्षेपवृत्तीयचन्द्रस्य ग्रहणाय मनुबध्नन्ति इति मन्ये । परम् अत्रेदमवधेयं यत् त्रिविमितिके प्राकाशे ग्रहस्थिति: त्रिभिर्नियामक (7, 8, 4) विशेषयितुं शक्यते । तत्र भोगांश ( Astronomical longitude) रूप सूर्य-चन्द्रनियामकान्तरं तिथिर्भवति । तिथि- परिभाषा कथमुपेक्षिता प्रतिवादिभिः ?

---

(७) यदुक्तम्:- विक्षेप वृत्तस्थं चन्द्रं परिणतिसंस्कारेण क्रान्ति-वृत्तस्थं बलात्का- त्कारेणाकृष्य निक्षिप्य चक्रुः ।" इति तत्रापि पृच्छामः कीदृशोऽयं बलात्कारेणाकर्षः ? परिणामन- मपि बलात्कारेण प्राकर्षणं यत् मन्यन्ते श्रीसुब्ब- शास्त्रिणः तत्तु गणितज्ञानामुपहासस्य विषयः ।

-

(८) "न्यूटन लावरियर प्रभृतयस्तु विषुववृत्त क्रान्तिवृत्तसम्पात स्थानमाश्रित्य सायन- ग्रहगति-सम्पादनापूर्वकं दृक्सिद्धगणितं विरचयामासुः । ...... सायनग्रहैः नक्षत्र - व्यत्यासः ।” इति यत्प्रतिपादितं, तद् विचार्यते-

.

अस्माकमाचार्या श्रपि सायन-गणितं कुर्वते एव, केवलमेतावान् भेदः यदस्माकमाचार्यैः ग्रह- गतयः श्रयन-गति सहिताः न गृहीताः केवलमयनांश-योगेन एव ग्रहाः सायनाः कृताः इति । सिद्धाश्च ते हृक्पक्षीया ग्रहभोगा निरयणा एवेति तेषु नक्षत्रव्यत्यासदोषारोपः कीदृशः ? किञ्च निरयण- ग्रहैरपि नक्षत्रव्यत्यासो भवति इति बोध्यम् । नक्षत्र-विभागेषु तत्तद्योगताराः तत्तद्विभागेषु न- पतन्ति । तथा च नक्षत्राणां स्वकीया गतिरपि भवति, इति आकर्षण सिद्धान्तदृष्ट्या वेधेन च सिद्धम् । नक्षत्राणां स्वीय-गत्या निरयण-पद्धतावपि भविष्यति नक्षत्रव्यत्यासः पूर्णतया भविता इति अवधेयम् । ग्रहाणां प्रशुद्धभगणवशादपि नक्षत्रसम्बन्धः विच्छिद्यते । किञ्च कालान्तरे निरयण- पद्धती ऋतु-सम्बन्धोऽपि नङ्क्ष्यति, अधिमासादि प्रयोगश्च व्यर्थ एव सेत्स्यति । अतः एव कैलण्डर- सुधार समित्या ( by the Calendar Reform Committee) स्थिरायनांश पद्धतिः स्वीकृता ।

(१) "रेवतीध्रुवस्यापि विरोधः चैत्रपक्षीयकेतकरायनांशे अनिवार्य एव" इति यत् प्रति- पादितं तन्न युक्तम्, श्रयनांश-परिभाषायाः सम्मतिविषयत्वात् प्रव्यस्था क्वापि न वतते । रोहिणी- ध्रुवोऽपि वस्तुतः परिभाषानुसारं युज्यत एव। रेवत-पक्षात् केवलं ३०३ तुल्यमन्तरं ( भचक्रारम्भ- बिन्दु भेदात् ) भोगांशेषु भविष्यत्येव तेन च उभयपक्षानुसारं रोहिणीशकटादिभेदकालस्तुल्य एव लप्स्यते ।

1

(१०) "चित्रापक्षीयायनांशेऽपि १२ कला व्यत्यासः समभवत् ।" इति यदुच्यते तत्तुं अवश्यं विचार्यम् । रूढिवादिभिरशुद्धं वर्षमानं गृह्यते, प्रतएव भ्रान्तिः यदत्र पक्षे १२ कलाव्यत्यासः, यतोहि सौरपक्षाभिमानिनां गणिते वर्षमानमशुद्धम् । भ्रतएव भवतां गणिते १२ कलानामशुद्धिरधिका

षष्ठोऽध्यायः ]

[ १५१

जाता केतकर-ग्रन्थ-निर्माण-कालाद प्रद्यावधि' । सूर्य सिद्धान्तीयसौरवर्षमानगता प्रशुद्धिः चित्रा- पक्षीययनांशे भ्रान्तैः भवद्भिः सुधैव मारोप्यते ।

(११) "नक्षत्रध्रुवकाः प्रायन टक्कर्म - संस्कृताः प्रोक्ताः" इति श्रयं विवादस्य विषयः । प्राचीनेषु कतिपयेषु सिद्धान्तेषु कदम्ब प्रोतीया प्रपि पठिताः सन्त्येव - इति प्राचीन सिद्धान्त- ग्रन्थावलोकनेन ज्ञायते । वृद्धवसिष्ठ सोमसिद्धान्तादि ग्रन्था द्रष्टव्याः ।

(१२) हसिद्ध-चन्द्र-भोगांशेषु दोषान् दर्शयितु कामः प्रतिवादिभिनिम्नलिखिता अव- युक्तिर्दशिता । तथाहि-

"विक्षेपाप्रात् परिणत्या क्रान्ति-वृत्तस्थः चन्द्रः कदम्बाभिमुखः सन् कदम्बसूत्रे वर्तते । विक्षेप- मूल क्रान्तिवृत्तस्थः चन्द्रः ध्रुवाभिमुखः सन् ध्रुवसूत्रे वर्तते । विक्षेपवृत्तमूलस्थानन्तु क्रान्तिवृत्तम् । क्रान्तिवृत्त मूलस्थानन्तु विषुवद् वृत्तम् । यतः क्रान्तिमूलस्य क्रान्त्यग्रस्य च चतुविशति (२४) भागान्तरं विद्यते । तस्मादेव ध्रुवस्य कदम्बस्थानस्य च चतुर्विंशतिभागान्तरालमभूत् । एतत् परमान्तरं तु यदि ध्रुवस्थानात् भवनि । चन्द्रपरमविक्षेपभागाः ५, कलारूपेण ३००, त्रिज्याकलाः ३४३८ । त्रिज्यायाः २४ कदम्बान्तरभागाः स्युः तदा अभीष्टायाः विक्षेपज्याया: कि ? लब्धाः क्रान्तिवृत्ते कदम्बान्तरभागा भवन्ति ३००x२४ एवं भागद्वयकल्प पर्यासो भवति ।"

३४३८

एषा युक्तिरपि समालोच्यते-

वस्तुतस्तु प्राचीन नवीन पद्धत्योरुभयोरपि चन्द्रस्य भोगांशाः क्रान्तिवृत्तीयाः कदम्बाभि- मुखा एव भवन्ति इति बोध्यम् । प्राचीन सिद्धान्तागत-चन्द्र-भोगांशेषु नक्षत्र - युत्यादिसाधनार्थम् श्रायन - दृक्कर्म क्रियत एव। एतेनैतत् स्पष्टं यत् चन्द्रस्य भोगांशाः क्रान्तिवृत्तीयाः कदम्बाभिमुखा एव प्राचार्याणामभिमताः, नास्त्यत्र संशीत्यवकाशः । श्रस्मिन् विषये न कश्चिदपि सिद्धान्तज्ञः सन्देग्धि । उपरि प्रतिपादिते विवेचने यः अनुपातः सुब्बशास्त्रिभिः वशितः, स तु नितरामसङ्गतः, चापीय त्रिकोण- मितिसिद्धान्त विरुद्धश्चेति निभालयन्तु गणितविव: । क्षेत्राविना एतत् सर्वं स्पष्टं भवति । एतादृशो- ऽनुपातः सुन्वशास्त्रिणां गणितज्ञानेऽस्माकं सन्देहमुत्पादयति । वस्तुतस्तु भागद्वयतुल्यमन्तरं (वा ततोप्यधिकमन्तरं ) तु च्युति-तिथिगत्यादिसंस्काराणां सोपपत्तिकानाम् श्राकर्ष- सिद्धान्त-सिद्धानां प्रयोगेणैवेति बोध्यम् । एष विषयः पूर्वं भृशं विमृष्टः ।

(१३) मुञ्जालादि-संस्कार भास्करीय-बीजोपनयविषये पूर्वमेव विवेचनं प्रस्तुतं तत् तत्रैवा- ध्येतव्यम् ।

१.

१८८४ शकाब्दं ( सुम्वशास्त्रिया 'ज्योतिश्शास्त्रमालायाः' रचनाकालं यावत् ।

१५२ ]

[ पष्ठोऽध्यायः

(१४) यदुच्यते - "किंच प्रांग्ल- स्फुट - चन्द्रगतिः परमहासदिने ७०० कलाभ्यः न्यूना न भवति । परमाधिक्य दिवसे तु ६१५ कला भवति । चन्द्रस्य मध्यमा गतिस्तु ७६० कलाः ३५ विकलाः, परमाल्पगतिदिवसे ६० कला न्यूनाः परमाषिक गतिदिवसे १२५ कलाः प्रधिकाः भवन्ति । मध्यम- गत्यपेक्षया भिन्नत्वयुक्त न्यूनाधिकत्व - विशिष्ट गतिसम्भवात् एतादृशी गतिश्च दुष्टा" इति तन्न ।

अत्र प्रतिवादि-महोदयैः परमाल्पाधिके चन्द्रगती गृहीत्वा चन्द्रमध्यम गति-साधनार्थं प्रयस्तम् । सा च स्वीकृतमध्यम गति तुल्या न लब्धा 1 वस्तुतः प्रत्यधिकगत्यपक्षयवृद्धियुते निकाये (System) मध्यम - मानसाघनम् साधारणाङ्कगणितरीत्या न कर्तुं शक्यते इति न जानन्ति शास्त्रिणः । दृक्पक्षीय चन्द्रगतिव्यव्जके बहूनि ज्या प्रकृतिकानि फलानि सन्ति । तेषा सर्वेषामावर्त - काल-सीमसु धनुकलनं विधायैव मध्यम गति-साधनं युज्यते तथाहि-

-

यदि स = सर्वेषां चन्द्र-गति-संस्कारसम्बन्ध्यावर्तकालानां लघुतमः समापवर्त्यः तथा,

चन्द्रमध्यमगतिः

["[चं.म.ग. - १५.८ कोज्या (२ ति. – चं.पं.कॅ.)] ताका

- –

ताका

१०' कोज्या (चं.मं कें) ताका

५.७ कोज्या (२चं मं.के.) ताका

+

ताका

ताका

१४.७

कोज्या (२ ति.) ताका

३३

कोज्या (२ विपात चन्द्र) ताका

+

+

.

ताका

ताका

+......

चं.म.ग. x

चं.म.ग. ७६० प्रतिदिनम् ।

यतोहि अत्र सर्वेऽपि कोज्याव्यञ्जकाः अनुकलिताः सन्तः सीमद्वयमध्ये शून्यतां यान्ति । एषः अनुकलनसम्बन्धी मध्यम-मान-साधन-विधिः प्रत्यधिक गतिक्षय वृद्धियुते निकाये (In the system with high velocity gradients) प्रयोक्तव्यो भवति इति गणितज्ञाः जानन्त्येव घन-वर्गयो- गादिश्रेणीषु श्रपि मध्यममानसाधनं साधारणांक गणितरीत्या न सुकरम् - इति तु जानन्त्येव गणित- विदः । एवं च प्रतिवादिमहोदयैरुपस्थापिता शंका निरस्ता भवति । मध्यममानसाधनं दीर्घकाला-

षष्ठोऽध्यायः ]

[ १५३

वृषि ( चन्द्रगतिसंस्कारावर्तकाल समापवर्त्य तुल्य कालावधि ) चन्द्रगती गृहीत्वा कर्त्तव्यम् इति नाति- रोहितं गणितज्ञानाम् ।

श्री सुब्बशास्त्रिणामेतादृशा प्राक्षेपास्तु उच्चतरगणितापरिचयजन्मान एव ।

वाराणसेय संस्कृत विश्वविद्यालयोयपञ्चाङ्ग विभागाध्यक्षैः श्रीबापू देव- शास्त्रि महोदयाना- मात्मजः तत्रभवद्भिः स्वर्गीयः गणपति देवशास्त्रिभिरपि प्रस्याः पुस्तिकायाः विषये समालोचनात्मकं पत्रमेकं मह्यं प्रहितमासीत् । तत्रत्याः कतिपयाः विचारधाराः श्रत्रापि वीयन्ते-

ग्रन्थकृता "सर्वतः क्षेप-सूत्राणां ध्रुवाज्जिनलवान्तरे" इत्यादि प्रमाणैः दक्षिणोत्तर-कदम्बयोः प्रक्षदण्डरूपा ( व्यास- रूपा ) या रेखा विद्यते तन्मध्य-स्थानमेव विक्षेपवृत्तमध्यस्थानं भवति । एतत् क्रान्तिवृत्त- मध्यरूप भूमध्ये नास्ति इत्येव भवति ।" इत्यादि यदुक्तं तद्गोल स्थिति विरुद्धम् । यतो भूकेन्द्रीय ग्रहस्यवोभयमतेऽपि पारमार्थिकत्वेन भूकेन्द्रातिरिक्तकेन्द्रक प्रतिवृत्ते संचरतो ग्रहस्य भूकेन्द्रकस्वकक्षावृत्ते प्रथवा मेषादि द्वादशराशीनां तत्र कल्पितत्वात् कक्षावृत्त - सजातीय- भूकेन्द्रक- क्रान्तिवृत्ते परिणामनमावश्यकं भवति । अतो दक्षिणोत्तर - कदम्बयोः प्रक्षदण्ड- रूपरेखामध्यस्थानं प्रतिवृत्त - मध्यस्थानं न भवितुमर्हति उक्तरेखा मध्यस्थानस्य भूमध्यगतत्वात् । वस्तुतः प्रतिवृत्ते मध्यगत्या ग्रहो भ्रमति । प्रतिवृत्तस्थ ग्रह स्थानात् कक्षावृत्ते कृतस्य लम्बस्य मूलं कक्षावृत्तीय-मध्य- ग्रहस्थानं भवति । श्रथ भूमध्यात् प्रतिवृत्तस्थ ग्रहावधिकृतं सूत्रं कक्षावृत्ते यत्र लगति तत्कक्षावृत्ते स्फुट - ग्रहस्थानं भवति । उभयो: कक्षा-वृत्ते यदन्तरं तन्मन्दफलं भवतीत्येषा वस्तुस्थितिः पण्डितेना- नेन न ज्ञायते । श्रत एव तेन 'भूमेमंध्ये खलु भवलयस्यापि मध्यं यतः स्यादित्यादि श्लोके क्रान्ति-वृत्त मध्यं भूमध्ये वर्तते ग्रहकक्षावृत्तमध्यं भूमध्ये नास्ति । अतः कक्षावृत्तस्थं ग्रहं भूमध्याद् द्रष्टुः क्रान्ति- वृत्ते दृग्गोचरी-भूत इति ज्ञातुं मन्दफलसंस्कारः क्रियते' इति श्रीभास्कराचार्याशयं प्रदश्यं क्रान्ति- वृत्तमध्यग्रहस्य क्रान्ति- वृत्तानुस्त गतियुक्त मन्दोच्च - सञ्जातमन्दफलेन घनर्ण-रूपेण संस्कारे कृते सति क्रान्तिवृत्तस्फुटो भवति इत्युपपत्तिः ।" इति तद्विरुद्धमेव प्रतिपादितम् । यतो हि — क्रान्ति वृत्ते मध्यग्रहस्य भ्रमणे स्वीकृते ग्रहफलोपजीव्यग्रहोच्चानुपपत्तिः स्यात् ।

-

तथैवेतेन पण्डितेन "शरकेन्द्रं नाम विक्षेपवृत्तमध्यस्थानम्" इति प्रतिपादितम् । तदप्यत्र न समञ्जसम् । तथाहि शरो नाम विक्षेपस्तत्साधनार्थं केन्द्रं शरकेन्द्रं विक्षेपकेन्द्रं वा । तच्च मन्द- स्फुट-ग्रहगणितागतपात योग रूपं भवति । मन्द-स्पष्टग्रहसाधनार्थं यथा मन्द- केन्द्र, यथा च स्फुट- ग्रह- साधनार्थं शीघ्रकेन्द्र प्रकल्पितं तथैव शर-साधनाथं शर केन्द्रं विक्षेप केन्द्र वा कल्पितम् । श्रतस्तन्न कस्यापि वृनस्य केन्द्रं भवतीत्यवधेयम् ।

-

एतत्पण्डित मते विक्षेप वृत्तमपि प्रतिवृत्तमेव भवति । "चन्द्रादीनां पात- सद्भावान्ते ग्रहाः पातैः श्राकृष्टाः सन्तः स्वकीय-क्रान्तिवृत्त स्थानात् दक्षिणतो वा उत्तरतो वा विक्षेपवृत्ते परिभ्रमन्तीति वेनाभिहितत्वात् ।" एवमेतेन पण्डितेन "कान्तिवृतीया: ग्रहाः ध्रुवाभिमुखाः । विक्षेपवृतीयाः

१५४ ]

[ षष्ठोऽध्यायः

ग्रहाः कदम्बाभिमुखाः इति फलितोऽर्थः ।" इति यदुक्त ं तद्विरुद्धम् । क्रान्तिवृतीय - विक्षेपवृत्तीय- ग्रहाणां ध्रुवकदम्बोभयाभिमुखत्वस्यासंभवात् । तथैव "प्रागतित्वमतस्तेषां भगणेः प्रत्यहं गतिः " इति सूर्यसिद्धान्त पठित- श्लोकस्य "मत्र भगणैः" इति तृतीया 'तेन सहेति तुल्ययोगे' इति सुत्रात् । भगणैः सह मध्य ग्रहाः भ्रमन्ति इत्युक्तम्" इत्यादि यदव्याख्यानमनेन पण्डितेन कृतं तत् श्रीरङ्गनाथ व्याख्या विरुद्धम् । प्राचीनाः क्रान्ति-वृत्तीय ग्रहाभ्यामेव तिथि साधनमुक्त्वा पश्चात् विक्षेपवृत्ते संचरतां ग्रहाणां कालसाम्येन समागम निर्णयार्थ प्राक्षायन- टक्कर्मणी करणीये इत्युक्त्वा तिथि - साघन-काले इमे दृक्कर्मणी न कार्ये इति चाब्रुवन्" एवमयं पण्डितो वदति । किन्तु दृक्कर्मणी क्रान्तिवृत्ती येग्रहे एव क्रियेते, न तु विक्षेपवृत्तीये । प्रत एव श्रीभास्कराचार्याः “क्रान्तिवृत्तग्रह-स्थान- चिह्न

इत्याहुः ।

उपर्युक्तेन श्रीगणपति- शास्त्रिभिः प्रतिपादितेन विवेधनेन अपि सुव्यक्तम् श्रीसुब्वशास्त्रिणां सिद्धान्त-विषयिणी विचारधारा नितरां शास्त्र विरुद्धा, प्रप्रामाणिकी भ्रान्ति मूलिका एवेति ।

पद्मभूषण श्रीराजेश्वरद्राविड़शास्त्रिभिः कृतानामाक्षेपाणां निरासः

ज्योतिष गणितातिरिक्तविषयान्तरेषु गभीरं प्रविष्टमतयो बहवः सौरपक्षसमर्थनायां गाढं

बद्धाग्रहाः

प्राचीनतायामासक्तचेतसोऽत्र भारते विद्वास:, ये उच्चगणितोपपत्तो दृशमददानाः मीमांसा - व्याकरणबलेनैव दृक्पक्षीयगणनाया: खण्डने प्रवृत्ताः तेषां पद्मभूषणश्रीराजेश्वरद्राविड़- शास्त्रिणोऽन्यतमाः । एतैः प्रवर्तितः प्रमुख प्राक्षेपवर्गस्तु पूर्वमेवास्माभिः गणितन्यासोपपत्तिप्रदर्शन- पुरस्सरं पराकृतः । प्रधुनाऽत्र तेषां परिशिष्टा प्राक्षेपाः ' समीक्ष्यन्ते-

(१) योगानाम् श्रदृश्यत्वं प्रतिपादयद्भिः श्रीद्राविड़ - शास्त्रिभिः उच्यते, यत् तेषां ( योगानां ) शुद्धयशुद्धी परीक्षितुं न शक्ये ? इति । अत्र वच्मः, यत्- राशयः (Quantities) द्विविधाः भवन्ति-

(i) भौतिक- राशयः (Physical Quantities)

(ii) गणितीय-राशय: (Mathematical Quantities)

-

गणितीय - राशीनां शुद्धयशुद्धी तु चलनकलनानुकलन - बीजगणितांकगणितादि परिकर्म चतुष्टयादिना (Fundamental operations of differential Calculus, Integral Calculus, Algebra, Arithmatic etc.) परीक्षितुं शक्ये । संघूर्ण: (Moment of Inertia) गणितीय: राशिरस्ति । एवं च शन्याकर्षण फल-साधके सूत्रे -

-

'शनेः प्राकर्षण-संस्कारः' = ' । ५६- ३ ज्या (गुरुमध्यमभोगः– २ शनिमध्यमभोगः )

- ( ३५९.४ + ००२ चक्र ) } - १० १५१० ज्या

(२ गुमभी - ४ शमभो ) + (१५ - १ – ० ३ चक्र)}

१. ते भाचेपाः काशीस्थ सामवेद विद्यालयस्य त्रिचत्वारिंशत्तमात्मकाशितविवरणात् उबधृताः ।

षष्ठोऽध्यायः ]

[ १५५

अत्र राशी 'गुरुमध्यमभोगः - २ शनियध्यमभोगः' किंच "२ गुरुमध्यभोगः - ४ शनिमध्य- भोगः" इत्येवं परिभाषितौ गणितोयौ एव न तु भौतिको, तयोः क्षेत्रेण दर्शयितुम् अशक्यत्वात् ।

किञ्च ग्रहाणां मध्यमाः स्थितयोऽपि गणितीया एव । 'योग' प्रपि गणितीयः राशिरस्ति । यतो हि क्रान्तिसाम्यं सूर्याचन्द्रमसोः स्थित्योर्योगेन निर्णेतुं शक्यते । एतदवगतं भवति, यत्- सूर्या- चन्द्रमोभ्यां नाडीवृत्तोपरि जायमानस्य घूर्णस्य (Moment on equatorial place) निर्णयः 'सू+चं.' राशिना कर्तुं शक्यते । श्रतः तद्- घूर्ण-जन्यं शुभाशुभ फलं यौगिक प्रत्यक्षेण विचार्य ग्रस्माकं ऋषय: प्राचार्याश्च योगान् पञ्चाङ्गस्याङ्गरूपेण स्वीकृतवन्तः । परम् योगानामभौतिकत्वाद अदृश्यत्वेऽपि दृश्ययोः सूर्याचन्द्रमसोः स्थित्योर्योगन शुद्धधशुद्धी परीक्षितुं शक्ये एव । तस्यैव शुद्धस्य योगस्य क्रान्तिसाम्यादिनिर्णायकत्वं भवति इति गणितज्ञानामतिरोहितम् । तिथिस्तु भौतिको राशिरस्ति - इति बोध्यम् ।

(२) 'आर्गेनिक कैमिस्ट्री' (Organic Chemistry) 'इनार्गेनिक कैमिस्ट्री' इत्येतयोः शब्दयोः शास्त्रिभिः 'सेन्द्रियनिरिन्द्रिय- रूपमर्थापनम् नितरामसंगतम् इति वैज्ञानिकानामतिरोहितम् । 'आर्गेनिक कैमिस्ट्री' (कार्बनरसायन) शास्त्रे इन्द्रिय-सम्बन्धः, 'इनार्गेनिक रसायनशास्त्रे' च इन्द्रिय- सम्बन्धो न वर्तते इति नैते परिभाषे खल्वनयोः शास्त्रयोः । केवलम् आर्गेनिक इनार्गेनिक शब्दयोः याचिकमर्थमेव गृहीत्वा एवमनूदितमिति मन्ये । श्रार्गेनिक रसायनशास्त्रे एव प्रकृतिः स्वयं कार्य निष्पादयति, न तु इनार्गेनिकरसायन शास्त्रे इति नैषा स्थितिः । "कुतः आर्गेनिकरसायनशास्त्रे योगिकानां संख्या लक्षद्वयमपि प्रतिशेते न तु इनार्गेनिक रसायनशास्त्रे ?" अत्र कारणं तु एतदस्ति, यत् कार्बनस्य वेलेन्सी (Valancy) = , तथा च कार्बनिकं रूपं तु टेट्राहाइड्रोन तुल्यम् । अत्र गणितेनंतत् साधयितुं शक्यते, यत् कार्बनेन प्रनन्ताः यौगिकाः निर्मेयाः सन्ति इति । प्रकृतेः, चेतनरूपायाः शक्तेः सम्बन्धस्तु उभयत्रैव वर्तते इति बोध्यम् ।

-

"श्रहं वैश्वानरो भूत्वा" इति भगवतः वाक्यं सर्वथा तथ्यरूपमिति नात्र गणित- ज्ञानामापत्तिः । गणित-पद्धत्या एतदपि सिद्धम् यत् पदार्थोऽपि शक्तिरूपः । तथाहि तत्र सूत्रम्,-

पदार्थशक्तिः = द्रव्यमात्रा x

यत्र '' प्रकाशगतिः ।

-

प्रद्यत्वे तु वैज्ञानिका: बहुविध शक्तिषु केवलं वैद्युत चुम्बकीयाकर्षणहीजनवर्ग-विगनर- तन्सरादिनामिक-बलजन्याः शक्तीरेव जानन्ति । यदि कश्चन दार्शनिकः एताभ्यः शक्तिभ्योऽति- रिक्तामेतामेकामपि शक्तिं वैज्ञानिकान् प्रवगमयेत् स तु पारितोषिकार्हः, वैज्ञानिकानां मूर्धन्यत्व- मासादयेदिति निश्चितम् । न केवलं चतुरशीतिलक्षा एव शक्तयः अपितु ततोऽप्यधिकाः शक्ति-विशेषा: संभाव्यन्ते, एतस्याङ्कस्य बहुविध शक्तिरूप- ज्ञपन-परकत्वात् । वैद्युत-चुम्बकीयादिषु शक्तिषु गणित- रीत्या सम्बन्धा प्रपि साफल्येन साधिताः सन्ति । एकस्मिन् शक्तिरूपे शक्तिमात्रा, अन्यस्मिन्

* (E=mo* )

१५६ ]

[ षष्ठोऽध्यायः

शक्तिरूपे कियत्या मात्रया इति गणितसूत्रः सुसाधम् । एतत् सर्वं तत्रभगवतः श्रीमतः योगिराजस्य श्रीकृष्णस्य वाक्यं सत्यापति । परम् श्रीराजेश्वरशास्त्रिभिः यदेतत् प्रतिपादितम् यत् - "वैज्ञानिका: चेतनरूपां पुरुषशक्तिं न स्वीकुर्वते" इति, तन्न विचारसहम् । उच्चकोटिका: वैज्ञानिकाः स्वीकुर्वत एव परं नैष खलु भौतिकस्य विज्ञानस्य विषयः । प्रयं तु दर्शनस्यैव प्रतिपाद्यो विषयः । "गणितेन प्रकृति-नियमानां त्रिकालाबाधितः निर्णयः न कतु ं शक्यते श्रतएव संशोधनं न क्रियते" - इति चेद- युक्तम् । मत्रेदमवधेयं यत् हग्गणित परिणामेषु स्वल्पान्तरत्वादुपेक्ष्यम् एवान्तरं लभ्यते, न तु सौर- पक्षीय तिथ्यादिषु इव कतिपयहोरातुल्यमन्तरम् । अत्र श्रीद्रविडमहोदयै रुपस्याप्यमानस्तर्क: लांच्छन रूप एवं ( It is only the argumentum adhominem . ) । गणितज्ञा: निरन्तरं प्रयस्यन्ति प्रकृति-नियम-ज्ञानार्थम्, पर्याप्तं साफल्यं च लब्धम् । प्राकर्षणादि- सिद्धान्ताश्रितगणिता- नुसारं साधितेषु ग्रहेषु विकलातुल्यमन्तरम् प्रब्दानां शतैरपि दृष्टिगोचरं न भवति । ग्रहण-नक्षत्र: युत्यादिषु प्रत्यक्ष- दृश्य - नियमेषु अपि सैकण्ड - तुल्यमन्तरं न दर्शयितुं शक्यते इति विदांकुर्वन्तु नाम प्रतिवादि महोदयाः । प्रतिवादिनस्तु प्रस्थाने एवं प्रकृति-नियम-ज्ञाने पराजयं स्वीकुर्वन्ति इत्या- श्चर्यम्। तिष्यादिषु प्रसह्य ऽन्तरे सिद्धे मनुष्य-बुद्धेरसामर्थ्यंरूप- तर्कोपस्थापनं तर्काभास एव । (It is argumentive or mesericordium a type of ignoratio flenchi).

(३) "ग्रहाणां गतिः एकरूपा कथं न भवति, इति पृष्टा नव्यदृश्यगणितवादिनो मौन- माश्रयन्ते ।" इति यदुक्तम्, तत्तु विस्मापयति गणितज्ञान् । कि नाम गतिसाम्यम् ? गतेरेकरूपत्व- मितिचेत्, गणित-सिद्धान्तसाहाय्येन आकर्षण-सूत्रम् अवलम्ब्य उत्तरं सुलभम्, नीचोच्च स्थिती सूर्य-जन्यस्य बलस्य तारतम्येन गतेरेकरूपत्वं न भवति, यतोहि श्राकर्षण सिद्धान्तानुसारम् -

ग्रहोपरि प्रकुर्वत् बलम् (The force acting on the Planet).

स्थि

x

कर

. गतिवृद्धिः

स्थि X 3

यत्र

ग्रहद्रव्यमात्रा

६२ = सूर्य द्रव्यमात्रा

क = मन्दकर्णः

अतः समय-भेदेन ग्रहान्तर स्थित्यापि गतिः प्रभाव्यते । ५०० वर्षानन्तरम् प्रपि गणितज्ञाः प्राकृतिक नियमाधिगमक- सूत्रानुसारं व्यवस्थां करिष्यन्ति इति निश्चितम् । तत्काले वर्तमान- - स्थित्यबाधित एव निर्णयः ऋषिभिः स्वीकृतः, प्राचार्यैश्च समर्थितः ।

॥ इति षष्ठोऽध्यायः ॥

समाप्ता चेयं “ शास्त्रीयपञ्चाङ्गमीमांसा"

व्रतपर्वों की तिथियों में वैमत्य

( भारतीय पंचांगकारों की इस ज्वलन्त समस्या का विश्लेषणपुरस्सर समाधान प्रस्तुत करने वाले तीन शोधपूर्ण निबन्ध)

प्रियव्रत शक्तिधर

व्रतपर्वो की तिथियों में मतभेद और उसका प्रतीकार

हिन्दुयों के प्राचीन व्रतपर्वोत्सवों की तिथियों के निर्धारण में वैमत्य एक ऐसी समस्या है जिसका शत-प्रतिशत समाधान भारतीय पंचांगकार श्राज तक नहीं कर पाए, प्रथवा ऐसा कहना अधिक उपयुक्त होगा कि इस समस्या के समाधान के लिए श्राजतक कोई ठोस कदम उन्होंने उठाया ही नहीं है । भारत में पर्वोत्सवों की तिथियों से सम्बद्ध मतभेद के अपाकरण के लिए अनेकों ज्योतिष सम्मेलन प्रायोजित किए गए, जिनका परिणाम लगभग शून्य ही रहा । नवम्बर १९६८ ई० में भारतसरकार द्वारा विज्ञानभवन दिल्ली में प्रायोजित ज्योत्तिष सम्मेलन में भी व्रतपर्वो की तिथियों में उत्पन्न होने वाले वैषम्य के निराकरण के लिए कुछ प्रस्ताव पारित किए गए, जो अनेक त्रुटियों के कारण इस क्षेत्र में प्रभाव शून्य ही रहे। इन सभी सम्मेलनों की विफलता का एकमात्र कारण यही रहा कि - वैमत्य पैदा करने वाले सभी तत्त्वों का सुस्पष्ट विश्लेषण तथा उनको निवारण करने वाले उपायों पर वैज्ञानिक ढंग से विचार किया ही नहीं गया। यहां हम इस मतवैषम्य के सभी कारणों एवं उनके प्रपाकरण के उपायों पर विस्तारपूर्वक विचार करेंगे ।

+

हमारे व्रतोत्सवों में उत्पन्न होने वाले इस अनैकमत्य के निम्नाति पाँच कारण हैं :-

(१) पञ्चाङ्गीय गणितों में मतभेद ।

(२) भूपृष्ठीय भेद ।

(३) ऋषि - प्राचार्यों के वचनों में एकता का प्रभाव ।

(४) सम्प्रदायादि भेद ।

(५) स्थानीय परम्पराएं ।

इन पाँचों कारणों का प्रतीकार सहित विशद विवेचन इस प्रकार है-

(१) पञ्चाङ्गीय गणितों में मतमेद

प्राजकल दृपक्षपाती पंचांगकार चित्रापक्षीय निरयण गणना को ही बहुमत से मान्यता दे रहे हैं, अतः इनके पंचांगों में गणितभेद से उत्पन्न होने वाला व्रतपर्वादि में मतभेद लगभग समाप्त

१६० ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

ही है। कुछेक (दो-चार ) हपक्षानुयायी पंचांगकार प्राज भी रैवत पक्ष को प्रामाणिक मान कर तदनुसार अपने पञ्चांग बना रहे हैं, कुछ पंचाङ्गकार सूर्य ब्रह्म मकरन्दादि पक्षों का अनुसरण करते हैं, जिस से इन पंचाङ्गों द्वारा निर्णीत व्रतोत्सवों की तिथियां चित्रापक्षीय पञ्चाङ्गों द्वारा निर्णीत तिथियों से प्रनेकदा मेल नहीं खातीं'। इस भेद को दूर करने के लिए यह आवश्यक है कि सभी भारतीय पंचाङ्गकार बहुमत से स्वीकृत चित्रापक्षीय निरयण दृक्तुल्य गणना को ही प्राधार मान कर अपने २ पञ्चाङ्गों की रचना करें, अन्यथा व्रतादि की तिथियों में मतभेद दूर नहीं होगा, किञ्च कालान्तर में यह मतभेद उत्तरोत्तर विकट से विकटतर होता जायेगा ।

क्योंकि भारत सरकार द्वारा नियुक्त Calender Reform Committee के विद्वान् सदस्यों तथा केतकर, दीक्षित प्रादि मन्य भारतीय ज्योतिर्विदों ने चित्रापक्षीय निरयण दृग्गणना को ही स्वीकार्य घोषित किया है, और लगभग सभी दृक्सिद्धपञ्चाङ्गकारों ने इसे मान्यता भी दी है अत: यह आवश्यक है कि इस पक्ष से विमुख चलने वाले परिगणित कुछेक पञ्चाङ्गकारों को भी इसी पक्ष को ऐकमत्य की दृष्टि से स्वीकार कर लेना चाहिए। जैसा कि इस पुस्तक के तृतीय अध्याय में स्पष्ट कर भी चुके हैं। भारतीयज्योतिष का इतिहास बतलाता है, हमारे निरयण प्रारम्भ बिन्दु में करण- सिद्धान्तग्रन्थकारों ने काले-काल अनेक बार परिवर्तन किया है। अयनांश का निर्णय ऐकमत्य से ही सम्भव है, इसके अतिरिक्त और कोई विकल्प है ही नहीं ।

चित्रापक्षीय हक्तुल्य पंचांगों में भी चन्द्र आदि के अनेक छोटे-मोटे संस्कारों की उपेक्षा के कारण अनेकत्र तिथ्यादि में कुछ मिनटों का परस्पर अन्तर उपलब्ध होता है, जिससे अनेक व्रतपर्वो में यदाकदा हक्पक्ष के अनुसार भी मतभेद पैदा हो जाता है । किञ्च हक्पक्ष का अनुसरण करने बाले अनेक पञ्चाङ्गकार केतकी, ज्योतिर्गणित आदि भिन्न-भिन्न करणग्रन्थों तथा सारणियों से अपने-अपने पंचांग बनाते हैं । मन्द-शीघ्र श्रादि फल इन ग्रन्थों में १-१, २-२, ३-३ या इस से भी अधिक केन्द्रांशों के अन्तर पर दिए होते हैं, जिससे अभीष्ट केन्द्रांश का फल प्राप्त करने के लिए अनुपात का श्राश्रय लिया जाता है। ये सभी फल ज्याप्रकृतिक हैं, अतः अनुपात से ज्ञात फलों में स्थूलता रहती है, जिससे ग्रहभोगों में कुछ न कुछ स्थूलता लगभग अनिवार्य रूप से श्रा ही जाती है । यह स्थूलता कभी-कभी तो कलाओं तक भी पहुंच जाती है, और फलस्वरूप एक ही प्राकाशीय घटना ( तिथ्यादि, ग्रह स्थिति प्रादि) में कलामों और मिनटों (कहीं-कहीं अल्पगति वाले ग्रहों के चार

१. ध्यान रहे सौर-आर्य मकरन्द आदि लगभग सभी प्राचीन पो द्वारा सावित तिथ्यादि संक्रान्तिकालों में मी परस्पर कुछ न कुछ अन्तर अवश्य रहता है, जिस से इन पचों के पंचांगों द्वारा निर्णीत प्रतपर्वादि की तिथियों में भी कभी २ मतमेद का प्रसंग उपस्थित हो जाता है। ब्रह्मन और सूर्वसिद्धान्तपच की सूर्यसंक्रान्ति के कालों में लगभग - घटी तक का अन्तर रहता है, जिस से इन पक्षों के पंचांगों में कई बार अधिक मास के बारे में भी मतभेद देखा गया है। भागे वि सं. २०३१ के चय- मास के उत्तरक्त अधिक मास के बारे में भी इन पक्षों में मतभेद है, वहाँ सूर्यसिद्धान्त द्वारा फाल्गुन तथा ब्रह्मपच द्वारा चैत्र अधिक म्स होगा, जिस से इन मासों से सम्बद् व्रत-पर्वो में इन पक्षों के पंचांगकार एकमत नहीं होंगे।

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १६१ भादि में घण्टों तक का अन्तर इन एकपक्षीय पंचांगों में भी देखने को मिलता है। इस थोड़े से अन्तर से भी अनेक सन्धिगत स्थलों पर व्रतादि की तारीखों में एकता पैदा करना कठिन हो जाता है । ऐसे सभी सन्धि (सन्देहास्पद) स्थलों पर "नाटिकल झाल्मनाक" से निर्णीत चित्रापक्षीय निरयण ग्रहस्थितिको ही प्रामाणिक मानकर व्रतादि की तिथि का निर्णय करना होगा । सन् १९६८ ई० की १६-२० नवम्बर को विज्ञानभवन दिल्ली में प्रायोजित पंचांगगोष्ठी में पारित प्रस्ताव के अनुसार सूर्य में ५ विकला तथा चन्द्रमा में ३० विलाम्रों की स्थूलता को भारतीय पंचांगों के लिए क्षम्य ठहराया गया है। इस प्रस्ताव के अनुसार विभिन्न दृक्पक्षानुयायी चित्रापक्षीय पंचांगों की तिथ्यादि में २-३ पलों तक का परस्पर अन्तर रहने पर भी सभी पंचांगों को समान रूप से मान्यता मिलनी चाहिए। तिथ्यादि में २-३ पलों का थोड़ा सा पारस्परिक अन्तर होने पर इन पंचांगों से ऐसे व्रत- पर्व की तारीख का निर्णय असम्भव हो जाएगा, जहां व्रत-पर्व के नियामक तत्त्व (प्रदोष, निशीथ, मध्याह्न मादि) की समाप्ति या प्रारम्भ के काल से प्रभीष्ट तिथ्यादि का संयोग या अन्तर २-३ पलों के लगभग या इस से कम होगा। सूर्यभोग में ५ विकला की अशुद्धि से संक्रान्तिकाल में तो २ मिनट की अशुद्धि होगी, जिस से सूर्योदय ( वारप्रवृत्ति) से २ मिनट तक आगे पीछे घटित होने वाली संक्रान्ति के वार में अन्तर निश्चित रूप में प्रा जाएगा। ऐसे स्थलों पर उपरोक्त पंचांगगोष्ठी द्वारा पारित प्रस्ताव कोई समाधान नहीं देता, प्रतः स्पष्ट है इस पंचांगगोष्ठी द्वारा समर्थित यह प्रस्ताव व्रतादि में ऐकमत्य की दृष्टि से दोषमुक्त नहीं है । हां, 'नाटिकल आल्मनाक' जैसी परम सूक्ष्मता सभी पंचांगों में सम्भव नहीं है, अतः सूर्य-चन्द्र में उपरोक्त स्थूलता को भारतीय पंचांगों के लिए स्वल्पान्त रत्वेन सह्य घोषित करना न्याय एवं आवश्यक तो है । परन्तु इस सह्य स्थूलता व्रतादि में कभी-कभी उत्पन्न होने वाले मतभेद को दूर करने के लिए भारत के सभी पंचांगकारों को 'नाटिकल प्रात्मनाक' को अन्तिम रूप से मान्यता देनी ही होगी, क्योंकि गणित की सूक्ष्मता और हक्प्रत्यय की दृष्टि से यह निःसन्देह प्रामाणिक है ।

से

पंचांग गणित की इस तथाकथित उपेक्ष्य स्थूलता से व्रत-पर्वो की तिथियों में उत्पन्न होने वाले मतभेद को दूर करने के लिए 'इण्डियन नाटिकल प्रात्मनाक एण्ड एफेमेरीज" का प्रकाशन वर्षारम्भ से १०-१२ मास पूर्व ही हो जाना नितान्त आवश्यक है, ताकि भारत के सभी पंचांगकार व्रतादि- निर्णय में यदा-कदा उत्पन्न होने वाली दुविधा से मुक्त हो सकें।

इसके प्रतिरिक्त चित्रापक्षीय प्रयनांश के बारे में भी हमें एक निर्णय करना होगा कि इस में घूनन (Nutation) संस्कार करना चाहिए या नहीं । कुछेक पंचांगकारों को छोड़ कर प्राजकल 'नाटिकल आल्मनाक' एवं लगभग सभी पंचांगकार घूनन संस्कृत प्रयनांशों को ही प्रयोग में लाते हैं। धूननसंस्कार न करने पर ग्रह स्थिति में १७ विकला तथा ग्रहचार शादि में मिनटों एवं घण्टों तक का अन्तर पैदा हो जाता है। जिस से इस संस्कार की उपेक्षा करने वाले पंचांगों द्वारा निर्णीत व्रत-पर्वो की तिथि में अन्य पंचांगों द्वारा निर्णीत तिथि से एक दिन का अन्तर अनेकत्र उत्पन्न हो

१६२ ]

[ व्रतपर्वो की तिधियों में वैमत्य

सकता है। इस संस्कार के छोड़ने से सूर्य संक्रान्ति के काल में ६-७ मिनट तक का अन्तर श्रा जाता है, जिसके फलस्वरूप सूर्योदय ( वारप्रवृत्ति) के प्रसन्न घटित होने वाली संक्रान्तिका वार कई बार एक दिन आगे पीछे हो जाता है इस तरह की स्थिति केवल भारत में ही सामान्यतया दो-तीन वर्षों में कम से कम एक बार तो उत्पन्न हो ही जाती है। 'अयनांश में धूनन- संस्कार हक्नुल्यता के लिए श्रावश्यक है, हवतुल्य सायन ग्रहस्थिति में मध्यम (धूनन-रहित) अयनांश घटाने पर निरयण ग्रहस्थिति पूरी तरह दृक्सिद्ध नहीं होती, उसमें धूननतुल्य + या - प्रन्तर रह जाता है। अतः घूनन की उपेक्षा नहीं करनी चाहिए।

यहां हमें सूर्य-चन्द्र के उदयास्तकाल को भी पूरी तरह परिभाषित करना होगा । कुछ पंचांग- कार वारप्रवृत्ति आदि के निर्णयार्थ सूर्य-चन्द्र के गणितागत उदयास्तकाल ( किरणवक्रीभवनसंस्कार- रहित बिम्बकेन्द्रोदयकाल) को और कुछ पंचांगकार क्षितिज के साथ बिम्बशीर्ष के दृश्य (किरण- वक्रीभवनसंस्कारसंस्कृत) सम्पर्क को ही स्वीकार करते हैं। किरणवक्रीभवनसंस्कारसंस्कृत बिम्ब- केन्द्रोदय को भी कुछ पंचांगकार वारादि की प्रवृत्ति के लिए ग्राह्य समझते हैं। यद्यपि भारत में इन तीनों प्रकार के उदयास्तकालों में अधिक से अधिक ४३ मिनट का तथा दिनमान में 8 मिनट का ही अन्तर रहता है, तथापि अनेकदा कुछ स्थलों पर इतने थोड़े से अन्तर से ही व्रत पर्वों की तारीख में एक दिन का अन्तर प्राने का प्रसङ्ग उपस्थित हो जाता है। उदाहणार्थं मान लीजिए— सूर्य का मेष संक्रमणकाल १४ अप्रैल मंगलवार को प्रातः ६ घं० १०मि० (भा०स्टें०टा० ) पर है। इसी दिन दृश्य सूर्यशीर्षोदय ६ घं० ८ मि० (भा०स्टै०टा० ) पर और गणितागत सूर्यकेन्द्रोदय ६ घं० १२ मि० (भा०स्टं०टा०) पर हो रहा है। स्पष्ट है—यहां दृश्य सूर्यशीर्षोदय से वारप्रवृत्ति मानने पर पंजाब, आदि प्रदेशों में सौर वंशाख का पहिला प्रविष्टा (सौरवेशाखारम्भ ) १४ अप्रैल मंगलवार को होगा, यदि गणितागत सूर्यकेन्द्रोदय से वारप्रवृत्ति मानी जाए, तब वंशाख का प्रारम्भ १३ अप्रैल चन्द्रवार को होगा। इस स्थिति में इन दो विभिन्न पद्धतियों से वे सभी वंशाखी आदि सौर पर्व-त्योहार दो-दो तारीखों में पड़ेंगे जो इस सौरवंशाख के भीतर प्राते हैं ।

हमारे लगभग सभी व्रत-पर्वो के निर्णायक सिद्धान्त ऐसे असहिष्णु (Sensitive) हैं, जिनके द्वारा निर्णय करते समय अनेक स्थलों पर तिथ्यादि समाप्तिकाल, सूर्यचन्द्रोदयास्त तथा दिनमान आदि में एक पल की कमीवेशी से भी व्रत - पर्व उत्सव की तारीख-वार में अन्तर प्राने का प्रसङ्ग या ही टपकता है । ऐसा प्रसङ्ग भारत में ही लगभग प्रतिवर्ष एक-प्राध बार तो उपस्थित हो हो जाता है । यहां हम सन् १६७८ ई० के एक ऐसे ही प्रसंग को उदाहरण के रूप में रख देना उचित समझते हैं-

सन् १९७८ की १४ जनवरी को चित्रापक्षीय निरयण मकरसंक्रान्ति का काल ( I. S. T. ) ७ घं० ३३ मि० था। अमृतसर (पंजाब) में इस दिन वारप्रवृत्ति किरण वक्रीभवनसंस्कृत सूर्यबिम्ब- शीर्षोदयकाल के अनुसार ७ घं० ३१मि० (I. S. T. ) पर मौर गणितागत सूर्योदय के अनुसार

व्रतपर्वों की तिथियों में वमत्य ]

अपि

[ १६३

च यहाँ यदि प्रमृतसर से प्रकाशित होने शुद्ध तथा दूसरे के सूर्यस्पष्ट में केवल ५ अनुसार भी इस मकरसंक्रान्ति का दिन १४ जन. ) होना चाहिए था । विज्ञान क्षम्य ठहराया है, जिस से

७ घं० ३५ मि. पर हुई। इन दोनों के अनुसार यहां मकरसंक्रान्ति का पर्व ( उत्सव ) दो भिन्न-भिन्न तारीखों ( १३ और १४ जन.) को होना चाहिए था। वाले दो विभिन्न पंचांगों में से एक का सूर्यस्पष्ट सर्वथा विकला की ही प्रशुद्धि होती तब इन दोनों पंचांगों के भिन्न-भिन्न ( एक के अनुसार १३ श्रौर दूसरे के अनुसार भवन में पारित उपरोक्त प्रस्ताव में तो सूर्य में ५ विकला की अशुद्धि को इस प्रस्ताव की मान्यता के अनुसार इस मकरसंक्रान्ति को १३ और मानना चाहिए। इससे सर्वसाधारण में बुद्धिभेद पैदा होता है। यद्यपि इस दिन घूनन संस्कार केवल + ३ वि० ही था तथापि यह संक्रमणकाल पंजाब के पश्चिमी भाग में सूर्योदय के अत्यन्त निकट घटित हो रहा था। अतः इतने थोड़े से घूनन की उपेक्षा तथा स्वीकार से भी इस संक्रान्ति के वार में यहाँ वैमत्य हटाया नहीं जा सकता था। पश्चिमी सौराष्ट्र में भी जहाँ-जहाँ सूर्योदय इस दिन ७ घं० ३३ मि० के प्रासन्न था, वहां भी इस पर्व में इस प्रकार के मतभेद का प्रसंग उपस्थित हुमा था।

१४ जन. दोनों दिन शुद्ध

यदि स्थानीय पंचांग के अनुसार ही व्रतादि की तारीख का निर्णय करने की परम्परा स्वीकार की जाए, तब तिथ्यादि, सूर्य-चन्द्रोदयास्त, दिनमान आदि में परस्पर थोड़ा सा भी अन्तर रखने वाले विभिन्न पंचांगों द्वारा किसी भी भारतीय व्रत-पर्व की तिथि का निर्णय विश्व के किसी न किसी भाग में प्रतिवर्ष अनैकमत्य उपस्थित करेगा ही । अतः हमें व्रतादिनिर्णयोपयोगी प्रत्येक तत्त्व को स्पष्ट रूप से पूरी तरह परिभाषित करना ही होगा ।

(२) भूपृष्ठीय भेद

भले ही हम पञ्चाङ्गगणित के प्राधारभूत पक्ष ( दृक्, सौर आदि ), अयनांश, तथा सूर्य- चन्द्रोदयास्तकाल आदि पूर्वोक्त तत्त्वों पर पूरी तरह एकमत होकर अपने पंचांगों का निर्माण करें, तथापि हमें अनेक स्थानों पर भूपृष्ठीय (प्रक्षांश, रेखांश से सम्बद्ध) भिन्नता के कारण व्रत पर्वो की तिथियों में अनैकमत्य की समस्या से मुक्ति नहीं मिल सकती। हमारी भारतीय ज्योतिषपद्धति के अनुसार वारप्रवृत्ति, तिथि आदि के घट्यादि समाप्तिकाल आदि तत्त्व सूर्योदय से सम्बद्ध हैं, जो अक्षांश-रेखांश भेद से सभी स्थानों पर एक रूप नहीं रहते । चण्डीगढ़, बनारस, दिल्ली आदि विभिन्न नगरों से प्रकाशित होने वाले पंचांगों में दिए जाने वाले वार, घटी-पलात्मक तिथ्यादिकाल, तथा सूर्यचन्द्रोदयास्त आदि अपने-अपने नगरों के ही होते हैं, जिससे इन सभी पंचांगों में दिए जाने वाले व्रत-पर्वादि की तिथियों में सहमति अनेकदा सम्भव नहीं होती। इस असहमति को दूर करने के लिए यह श्रावश्यक है कि सभी पंचांगकार किसी एक ही केन्द्रस्थल के अक्षांश-रेखांश के आधार पर ही पंचांगों का निर्माण करें। "भारतीय नाटिकल भ्रात्मनाक" में ८२° १३० ' (१०) रेखांश,

१६४ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

तथा २३।११' (उ० ) प्रक्षांश वाले स्थल को केन्द्र मान कर सूर्योदयास्त तथा व्रत पर्वो का निर्णय किया जाता है। मैं समझता हूं-सभी भारतीय पंचांगकारों को इसी स्थल को अपनी गणना का आधार बना लेना चाहिए', अन्यथा मतभेद की समाप्ति सम्भव नहीं है ।

एक ही केन्द्रस्थल के वार, सूर्योदयास्त प्रावि से समस्त भारत के लिए व्रतावि का निर्णय करने में धर्मशास्त्र का उल्लघन नहीं समझना चाहिए, क्योंकि व्यवहार-लाघव की दृष्टि से हम लोग पहले से ही परम्परया व्रतादि धार्मिक कृत्यों के लिए एक ही स्थल के पंचांग को समीप एवं दूरवर्ती पर्याप्त विस्तृत प्रदेश तथा प्रदेशों में बिना पंचांगपरिवर्तन (चरान्सर, देशान्तर संस्कार ) के ही प्रयोग में लाते प्रा रहे हैं। बम्बई, महमदाबाद, चण्डीगढ़, दिल्ली, बनारस आदि के स्थानीय पंचांगों को श्राज भी अपने-अपने प्रदेशों तथा दूर के प्रदेशों में भी धार्मिक लोगों द्वारा धर्म-कृत्यों के लिए यथावस्थित रूप में ही स्वीकार करने की परम्परा है-इस से स्पष्ट है, लाघव और सुविधा की दृष्टि से किसी एक ही स्थल के पंचांग को अन्य स्थलों के लिए भी हमने पहले से ही ग्राह्य माना हुआ है। यदि हम स्थानीय पंचांग-गणना को मान्यता देने का आग्रह न छोड़ना चाहें, तब तो हमें भारत के विभिन्न प्रान्तों, जिलों तथा नगरों के लिए व्रतादिका निर्णय करते समय तत्तत्स्थानों के सूर्योदयास्तादि को दृष्टि में रखना होगा। जिसका परिणाम यह होगा कि अनेक सन्धिगत स्थलों पर हमें एक ही प्रदेश, जिला, तहसील और कभी-कभी एक ही नगर में एक ही व्रत पर्व को दो भिन्न भिन्न ( मागे- पीछे वाली) तारीखों में मनाने के लिए बाधित होना पड़ेगा। कलकत्ता, बम्बई, दिल्ली जैसे महानगरों में इस प्रकार की स्थिति अन्य नगरों की अपेक्षा अधिक उत्पन्न होगी। ऐसी स्थिति में दीपावली, विजयादशमी के लिए एक ही नगर में दो-दो दिन अवकाश करने होंगे। नगर के एक भाग में प्राज दीवाली होगी और दूसरे भाग में कल । क्या भारतीय पर्वो की यह व्यवस्था व्यावहारिक दृष्टि से दोषमुक्त कही जा सकती है ? कदापि नहीं। ध्यान रहे पर्वो को तिथियों में इस प्रकार की समस्या उत्पन्न होने के अवसर जिला, प्रदेश तथा देश में उत्तरोत्तर अधिक होंगे। भारत के पंचांगकार भी अपने केन्द्रस्थल के लिए निर्णीत व्रत पर्वो को अपने पूरे प्रभाव क्षेत्र में प्रचारित करने की परम्परा को बहुत पहले से ही अपनाए हुए हैं। पर्वों में स्थानभेद से उत्पन्न वार-

१. कुछ भारतीय ज्योतिषी प्राचीन परम्परा के अनुसार उज्जैन को केन्द्रस्थल मानने का आग्रह करते हैं। लेकिन अब विश्वभर में रेखांशों को गणना ग्रीन्विच से ही की जाती है, विश्व के मानचित्रों में भी प्रोन्विच शून्य रेखांश पर अंकित रहता है। सुविधा और लाघव को दृष्टि से प्रत्येक राष्ट्र उसी Meridian को अपनी Standard Meridian के रूप में स्वीकार करता है, जिसका रेखांश ७३ या १५ अंशों से पूरी तरह विभाजित हो जाए, जिससे विश्व के शेन राष्ट्रों के स्टै टाईम से उसके स्टैटाईभ का अन्तर सरलता से बात हो जाता है। उज्जैन के रेखांश इस दृष्टि से ग्राह्य नहीं है, क्योंकि इस रेखांश को Standard Meridian मानने पर हमारे देश के स्टैं०टा० (IST) का विश्व के अन्य सभी देशों के स्टै०टा०से अन्तर सिर्फ घण्टा मिनटों में न हो कर घण्टा, मिनट और सेकण्डों में होगा, जिससे भारत के स्टैंण्टा० को किसी अन्य देश के स्टैण्टा० में बदलने या अन्य देश के स्टैण्टा० को भारतीय स्टैण्टा० में बदलने के लिए हमें सेकण्डों का भी ध्यान रखना पड़ेगा, जोकि एक व्यर्थ का संकट होगा। हाँ, 'भारतीय नाटिकल आल्मनाक वालों ने उज्जैन का सम्मान करने के लिए केन्द्रस्थल के अक्षांश (२३ १११' उ० ) उज्जैन के हो लिए हैं, हमें इस पर सन्तोष करना च.हिए ।

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १६५ भेद की वे चर्चा अपने पंचांगों में करते ही नहीं हैं। किसी भी पंचांग से विगत वर्षों के ऐसे असंख्य प्रसंग उद्धृत किए जा सा सकते हैं, जहाँ स्थानभेद से किसी व्रत-पर्व के वार में भेद उपस्थित हुना, लेकिन उस पंचांगकार ने उस व्रत-पर्व को अपने स्थानीय सूर्यचन्द्रोदयास्त एवं तिथ्यादि के काल के अनुसार निर्णीत वार के दिन ही लिखा, एवं उस पंचांग के भक्त धार्मिक लोगों ने स्थानभेद से उत्पन्न वारभेद को न जानते हुए वह व्रत पर्व उसी वार को मना लिया, जिस वार को वह उस पंचांग में लिखा गया था, जब कि उनके अपने स्थान के सूर्य चन्द्रोदयास्त-तिथ्यादिकाल के अनुसार वह व्रत - पर्व उस ( पंचांग में निर्दिष्ट) वार से एक दिन भागे या पोछे मनाया जाना चाहिए था ।

यदि स्थानीय पंचांग को व्रतादि की तिथियों के निर्णय के लिए अनिवार्य माना जाए तो प्रतिवर्ष अनेक स्थलों पर भारत के मानचित्र पर रेखाएं खींच कर यह बतलाना पड़ेगा कि यह पर्व इस रेखा के पूर्व में स्थित स्थानों पर प्रमुक तारीख को और पश्चिम में स्थित स्थानों पर प्रमुक तारीख को मनाना होगा। परन्तु ऐसा करना व्यवहारोचित नहीं है। क्योंकि ये रेखाएं प्रदेशों, जिलों, तहसीलों, यहां तक कि कभी-कभी कुछ नगरों को भी दो भागों में विभाजित करेंगी । ऐसी रेखाएं किसी भी पंचांग में नहीं दी होती, जिस से हमें उन पंचांगकारों द्वारा भी एक केन्द्र - स्थलीय पंचांग को सर्वत्र स्वीकार करने की स्वीकृति परम्परया स्पष्ट रूप में मिलती है ।

जब हम स्थानीय सूर्योदयास्तादि की उपेक्षा करके किसी एक ही स्थल के सूर्योदयास्तादि से ही सकड़ों मील विस्तृत प्रदेश-प्रदेशों में व्रतादि का निर्णय सुविधार्थ पहिले से ही परम्परया करते प्रा रहे हैं, तब उसी से विश्व के अन्य सभी देशों के लिए भी व्रतादि का निर्णय क्यों न करें ? विश्व के सभी देशों में धार्मिक हिन्दू रहते हैं। यदि स्थानीय पंचांग के प्रयोग का श्राग्रह हम नहीं छोड़ेंगे, तब तो हमें विश्व के सभी देशों तथा उनके प्रदेशों के लिए सैंकड़ों पंचांग बनाने पड़ेंगे क्योंकि स्थानीय पंचांग के प्रयोग से प्रतिवर्ष प्रत्येक व्रत-पर्व भूगोल के अलग-अलग स्थलों पर अनिवार्यरूप से दो-दो तारीखों को (एक दिन प्रागे पीछे पड़ेगा । लगभग आधे भूगोल पर प्रत्येक व्रत-पर्व की तारीख शेष प्राधे भूगोल से भिन्न होगी। यदि हम संकड़ों पंचांग न भी बनाना चाहें, तो भी हमें प्रतिवर्ष सभी देश-प्रदेशों के लिए प्रत्येक पर्व की भिन्न-भिन्न तारीखों की सूची तैयार करनी होगी। इसके लिएहमें

प्रत्येक व्रत पर्व की दो तारीखों का क्षेत्र ( Area) स्पष्ट करने के लिए मक्षांश-रेखांशों द्वारा विश्व- मानचित्र पर सीमारेखानों का निर्देश करना होगा। परन्तु ऐसा कर सकना भले ही जैसे तैसे सम्भव हो भी जाए, तथापि इसे व्यावहारिक रूप देना असम्भव एवं हास्यास्पद होगा । अतः सारे विश्व के लिए एक ही केन्द्रस्थल के पंचांग को निर्णायक के रूप में स्वीकार करने के अलावा कोई विकल्प है ही नहीं । भारतीय केन्द्रस्थल के पंचांग द्वारा निर्णीत व्रतादि की Gregorian date को ही समस्त विश्व में मान्यता देनी होगी'। इस से हमारे व्रत-पर्वो की तारीखों में भारत तो क्या, विश्व के किसी

१. उदाहरणार्थं मान लीजिए - भारतीय केन्द्रस्थल के अनुसार यदि दीपावली २२ अक्तूबर ( भारतीय तारीख को बैठती है, तब विश्व के सभी देशों में वहां की स्थानीय तारीख २२ अक्तूबर को हो दीपावली मनानी होगी, मले ही भारत में उस समय २३ मा २१ अक्तूबर हो। (क्योंकि पूर्व के देशों में तारीख पहिले और पश्चिम में बाद में बदला करती है।)

१६६ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

भी कोने में दो मत नहीं होंगे। ध्यान रहे- कनाडा, U.K. अमेरिका आदि देशों में बसे हुए हिन्दु सोग भारतीय पंचांगों प्रथवा "भारतीय नाटिकल प्रात्मनाक" द्वारा निर्धारित Gregorian dates के अनुसार ही दीपावली मावि त्योहार पहिले से ही मनाते चले प्रा रहे हैं। उन्होंने कभी अपने निवासस्थान के सूर्योदयादि द्वारा इन पर्वो की तारीख का निर्णय करने की बात सोची भी नहीं । विदेशों में स्थित भारतीय दूतावासों में भी सभी हिन्दू पर्वोत्सवों का प्रायोजन "भारतीय नाटिकल श्रात्मनाक" के अनुसार हो किया जाता है। इस प्रकार विश्वभर के लिए भारतीय केन्द्रस्थल के पंचांग के प्रयोग का समर्थन परम्परया हमें स्पष्ट रूप में प्राप्त है।

किञ्च यदि स्थानीय पंचांग के प्रयोग पर ही हम अड़े रहें तो धर्मशास्त्र के अनेक व्रत-पव निर्णायक सिद्धान्त सुदूर विदेशों में पंगु हो जाएंगे। उदाहरणार्थ- स्काटलैंड, अलास्का, नार्वे, स्वीडन, फिन्लैण्ड आदि देशों में जहां परमाल्प दिनमान १५ घटी से भी कम हो जाता है, पार्वणश्राद्ध को अनेक बार धर्मशास्त्रीय निर्णायक वचनों से मनाना असम्भव हो जाएगा। स्त्रियों के लिए नित्य दुर्वाव्रत को अगस्त्योदय में न करने की शास्त्राज्ञा है । द. आस्ट्रेलिया, न्यूज़ीलैण्ड तथा दक्षिणी अमेरिका के दक्षिणी प्रदेश में अगस्त्य कभी ग्रस्त ( लुप्त ) होता ही नहीं है। वहां इस नित्यव्रत का लोप हो जाएगा, क्योंकि इन देशों में जहाँ भी दक्षिणी ध्रुव की उंचाई अगस्त्य तारा के द्युज्याचापांश (३७ अंश ) से अधिक होगी, वहां यह तारा क्षितिज से कभी नीचे जाएगा ही नहीं ।

वहां तिथि की

और आपाद्या

एक और भी बात है-जहां परमाल्पदिनमान १० घटी या इस से कम होगा, दशक्षयस्थिति में अनेकत्र पूर्वविद्धा एवं परविद्धा तिथि का निर्णय नहीं हो सकेगा, ( साकल्यापादित) तिथि का अस्तित्व भी अनेक स्थलों पर लुप्त हो जाएगा, जिससे अनेक व्रत - पर्वो के लोप का प्रसंग उपस्थित होगा । ग्रीनलैण्ड, बेफिनाइलैण्ड, प्राइस्लैण्ड, नार्वे, स्वीडन, फिनलैण्ड आदि देशों में अनेकत्र परमचर १२ घटी से भी अधिक हो जाने से परमाल्प दिनमान ६ घटी से भी कम तथा परमाधिक दिनमान ५४ घटी से भी ज्यादा हो जाता है। ऐसे स्थलों पर तो अनेकदा हमारे इन धर्मशास्त्रों से श्राद्ध व्रतादि का निर्णय सम्भव नहीं होगा। इन देशों में स्थानीय अक्षांश से चन्द्रमा का ज्याचापांश कम होने पर चन्द्रमा कभी कई दिनों तक अस्त और कभी उदित ही रहता है। ऐसे स्थलों पर श्रीगणेश चतुर्थी, करक चतुर्थी एवं श्रीकृष्णजन्माष्टमी श्रादि व्रतों का निर्णय करना समस्या बन जाएगा। इन्हीं प्रदेशों में ६६°३०' से अधिक अक्षांशों वाले प्रदेशों में कई-कई दिन तक सूर्य जहां उदित या अस्त ही रहता है, वहां प्रदोष आदि घटित नहीं होंगे। ऐसी समस्याओं के समाधान के लिए हमें या तो लगभग प्रत्येक व्रत पर्व के निर्णायक आर्ष वाक्यों में संशोधन करने होंगे या भारत के केन्द्रस्थलीय निर्णय को मान्यता देनी होगी । धर्मशास्त्र के अंग- प्रत्यंग को विकृत करने की अपेक्षा द्वितीय विकल्प उत्तम है- "अर्को चेन्मधु बिन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेत्"। ऐसा करने से हमारे पर्वोत्सव हमारे अपने देश से पूरी तरह बद्ध भी हो जाएंगे।

व्रतपर्वो की तिथियों में वमत्य

[ १६७

विदेश में रहने वाले हिन्दुमों को व्रतादि के प्रनुष्ठान का अधिकार नहीं है-इसे प्राज के प्रगतिशील युग

में स्वीकार नहीं किया जा सकता। इससे हिन्दुधर्म का स्वाभाविक प्रचार भी रुक जाएगा। श्रपिच हमारे पुराण भी साक्षी हैं-मान्धाता राजा विश्वविजय के लिए घूमते-घूमते उत्तरी ध्रुव के पास गए थे, जहाँ उन्होंने एकादशी प्रादि व्रतों का अनुष्ठान किया था। उत्तरी ध्रुवस्थान पर तो छः महीने का दिन मौर इतनी ही रात्रि होती है, जिसके कारण हमारे धर्मशास्त्रों के सभी नियम वहां खण्डित हो जाते हैं। अतः भारत के केन्द्रस्थलीय तिथ्यादि को ही इस विषय में मान्यता देनी होगी। इसी में लाघव एवं व्यावहारिकता भी निहित है। इस से हमारे परम्पराप्राप्त प्रार्ष- ग्रन्थ भी विकृत होने से बच सकेंगे ।

-

व्रतादि की व्यवस्था में धर्मशास्त्रकारों का लक्ष्य भी लाघव एवं व्यावहारिकता का रहा है । अनेक स्थलों पर भूपृष्ठीय भेद से उत्पन्न गणनाभेद की उपेक्षा करते हुए धर्मशास्त्रकारों ने धर्मकृत्य आदि की व्यवस्था की है। जैसे प्रदोष एवं श्ररुणोदयकाल यद्यपि अक्षांश एवं सूर्यकान्ति के भेद से प्रतिस्थल एवं प्रतिदिन बदलते रहते हैं, (देखें 'पुरुषार्थ चिन्तामणि' आदि में प्रदोष, अरुणोदय सम्बन्धी विवेचन ) तथापि लाघवार्थं इनके मान अधिकतर ऋषियों-प्राचार्यों ने स्थिर ही मान लिए हैं । ब्यवहारलाघव के लिए ही संक्रान्तियों के पुण्यकाल भी स्थूल ही स्वीकार किए गए हैं, जबकि सूर्य के तात्कालिक स्पष्टबिम्ब तथा स्पष्टगति से ही इन कालों का मान निकालना चाहिए। संक्रान्ति के दिन उपवास और पुण्यकाल में दानादि करने का शास्त्रीय विधान है, परन्तु कुछ लोग विधि- लाघव के लिए उपवास और दानादि दोनों का अनुष्ठान पुण्यकाल में ही करते हैं इत्यादि उदाहरणों से भी निर्विवाद सिद्ध हो जाता है कि व्रतादि-निर्णय में व्यवहार-लाघव का अनुमोदन परम्पराप्राप्त है । एक केन्द्रस्थल के पंचांग को समस्त भूगोल के लिए प्रयोग में लाने का हमारा प्राग्रह भी लाघव पर ही आधारित है ।

·

विज्ञानभवन की पूर्वोक्त पंचांग गोष्ठी में केवल श्रीकृष्णजन्माष्टमी और रामनवमी की तिथि के निर्णय के लिए यह प्रस्ताव पारित किया गया था कि इन दोनों पर्वों का निर्णय क्रमश: मथुरा ( श्रीकृष्ण जन्मभूमि), तथा प्रयोध्या ( श्रीराम जन्मभूमि ) के अक्षांश-रेखाओं द्वारों ही किया जाए और उन्हें समस्त भारत में मान्यता दी जाए। यह निर्णय जहां इन दो पर्वो के विषय में भूपृष्ठीय मतभेद को दूर करता है वहां अन्य महापुरुषों और अवतारों की जयन्तियों के निर्णय के लिए उनके जन्मस्थानों के प्रक्षांश-रेखांश का विचार करने के बारे में मूक होने से अपूर्ण है । हमारा मत है- सभी पर्वो के लिए गणना स्थल हमें एक ही मानना चाहिए, अन्यथा अव्यवस्था हो सकती है ।

१. संक्रान्तिकालादुभयत्र नाडिकाः पुण्या मताः षोडशषोडशोपगोः । - ( मुहूर्तचिन्तामणिः)

२. अत्रोपवासः संक्रमदिने, दानादि तु पुण्यकालदिने इत्याचार्यचूडामणिः । विधिलाघवात्पुण्यकाल दिन एवोभयम्

इतिवृद्धाः । - ( निर्णय सिन्धुः)

१६८ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

(३) ऋषि- आचार्यों के वचनों में एकता का अभाव

पंचांगगणित धौर भूपृष्ठीय भेद से उत्पन्न भेद को समाप्त कर देने पर भी हमारे व्रत-पर्वों में ऐकमत्य का प्रभाव समाप्त नहीं हो सकता, क्योंकि संहिता, पुराण तथा निबन्धग्रन्थों में उपलब्ध निर्णायक वाक्यों में पारस्परिक विरोध पर्याप्त मात्रा में मिलता है, जिसके कारण अनेक व्रत-पर्वो की तिथियों का निर्धारण अन्तिम रूप से अनेकदा सम्भव नहीं होता । संहिता, पुराणों में प्राप्त होने वाले मिथः विरोधी वाक्यों का समन्वय करने में हमारे माधव आदि उद्भट मीमांसकों ने अपनी सुदक्ष प्रौढ़ तार्किक शैली का पूरा प्रयोग किया है। परस्पर विरोधी वाक्यों की व्यवस्था के लिए किया गया इन तार्किकों का प्रयास अनेकत्र सफल और अनेकत्र विफल भी रहा है। एक ऋषि द्वारा कहे गए वाक्य की दूसरे ऋषि द्वारा कहे गए सुस्पष्ट रूप से विरुद्ध वाक्य से एकवाक्यता सिद्ध करने के लिए कटिबद्ध ये मीमांसक लोग अनेकत्र शुद्ध तर्क का अवलम्ब लेकर हमारे मत से तो तथ्य का अलाप करते हैं। "अलग-अलग ऋषि भी किसी एक विषय पर दो विरोधी मत नहीं रख सकते, परस्पर विरोधी प्रतीत होने वाले भिन्न-भिन्न ऋषियों के सभी वाक्य मूलरूप से एकार्थ परक ही हैं" - इस प्रकार का तर्कहीन पूर्वाग्रह ले कर ही ये तर्कजीवी मीमांसक व्यवस्था के लिए एड़ी-चोटी का जोर लगाते हैं । परन्तु ऋषियों के अनेक वचन परस्पर विरुद्ध एवं स्वच्छन्द अभिप्राय को लेकर प्रवृत्त होते हैं - यह बात उनकी रचनाओं को देखने से स्पष्ट हो जाती है । इन कुशल एवं विद्वान् मीमांसकों ने वैमत्य को धारण करने वाले अनेक ऋषिवाक्यों की व्यवस्था जैसे तैसे कर डाली है, जिससे धार्मिक लोगों को बुद्धिभेद से मुक्ति मिली है, इस दृष्टि से हमें इन मीमांसकों की प्रशंसा करनी ही होगी। बहुत से स्थलों पर तर्क-वितर्क द्वारा ऋषिवाक्यों में विरोध का परिहार करके अन्तिम सिद्धान्त की स्थापना में विफल हो कर इन निबन्धकारों ने वैकल्पिक-मत भी उत्पन्न कर दिए हैं। ये वैकल्पिक मत भी व्रतादि की तिथियों के निर्णय में वैमत्य के प्रभावशाली कारण बने हुए हैं। कोई पंचांगकार 'कालमाधव' को कोई 'पुरुषार्थचिन्तामणि' को और कोई अन्य निबन्ध को प्रामाणिक मानता है, जिस से व्रतादि की तिथियों में अव्यवस्था उत्पन्न होती है। इस अव्यवस्था के लिए हम इन निबन्धकारों को दोषी नहीं ठहरा सकते अपितु ऋषियों के स्पष्टतया परस्पर विरोधी बचनों पर ही हम यह दोष श्रारोपित करते हैं। विभिन्न ऋषियों के वचनों में एकता के प्रभाव को शान्त करने के उद्देश्य से ही तो निबन्धकारों के एक बहुत बड़े वर्ग की उत्पत्ति हुई है'। कुछ स्थलों पर तो ऋषिवाक्यों में विरोध का शमन करने में असमर्थ हो कर इन निबन्धकारों ने एक ही व्रत-पर्व को दो भिन्न-भिन्न व्रत पर्वो के रूप में प्रतिष्ठापित कर डाला है। इसका उदाहरण श्रीकृष्णजन्माष्टमी और श्रीकृष्णजयन्ती है। ये दोनों व्रत मूलतः भगवान् श्रीकृष्ण के जन्म से ही सम्बद्ध होने के कारण अलग-अलग नहीं है - यह बात इन व्रतों के प्रतिपादक वचनों से पूरी तरह

१. तिथिनिर्णय करने वाले निबन्धग्रन्थों की संख्या एक हजार से भी अधिक है, (देखें- 'History of Dharma Shastra' by P.V. Kane)

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

में स्वीकार कर

| १६६

स्पष्ट है। लेकिन श्रीकृष्ण के जन्मकाल के विषय में ऋषियों के पारस्परिक प्रसह्य मतवैषम्य के परिहार के लिए इन्हें पृथक्-पृथक् दो व्रतों के रूप ही देव (कृष्ण) के जन्म के लिए दो व्रतों की क्या प्रावश्यकता थी? मीमांसक ऋषियों के भापसी मतभेद को दूर करने में अपने प्रापको कल्पभेद से भी व्यवस्था कर डालते हैं । मत्स्य कूमं - बुद्धजयन्ती मादि के भिन्न-भिन्न ऋषि प्रसमाधेय मतभेद रखते हैं, परन्तु कहीं पर भी पराजय इन मीमांसकों ने उन्हें कल्पभेद से व्यवस्थापित कर डाला है ।

यहां नीचे उन सभी विषयों को

में ऋषि-प्राचार्यों का ऐकमत्य न होने से

संकलित करके

लिया गया है, अन्यथा एक जहां कहीं भी ये निपुण श्रसमर्थ पाते हैं, वहां ये लोग मासों और तिथियों में स्वीकार न करने वाले

सविवरण लिखा जा रहा है, जिन के बारे व्रत-पर्वो की तिथियों का निर्धारण वस्तुत: समस्या बना

हुआ है, क्योंकि तिथियों का का निर्धारण इन विषयों पर आधारित है :-

(क) पूर्व- परविद्धा तिथियों की व्यवस्था :- सामान्य युग्मवाक्य “युग्माग्निक्रतुभूतानां.... के अपवादरूप विशेष युग्मवाक्यों की व्यवस्था में कुछ स्थलों पर मतभेद मिलता है। कोई पूर्वविद्धा को भौर कोई उसी व्रत-पर्व में परविद्धा को ग्राह्य घोषित करता है। जैसे— श्रीपंचमी (माघशु० पंचमी) में माघवाचार्यं पूर्वविद्धा तिथि को और हेमाद्रि परविद्धा को ग्राह्य बतलाते हैं ।

(ख) तिथियों के

वैघकाल :- सामान्यतया तीन मुहूतों से ही तिथियां पूर्वापर तिथियों को कुछेक वाक्य प्रातः वेध के लिए भनेकत्र दो मुहूतों को ही पर्याप्त कहते

" यह विशेष वाक्य भी वेध

यह विशेष वाक्य भी वेध के विषय में प्राप्त होता है, इसके प्रवृत्तिक्षेत्र के बारे में भी अलग-अलग मत हैं ।

प्रातः सायं विद्ध करती हैं। हैं। "नागो द्वादशनाडीभिः

(ग) साकल्यापादिता तिथि :- साकल्यापादिता ( भापाद्या) तिथि के लिए सूर्योदय के बाद या सूर्यास्त से पूर्व कम से कम तीन मुहूर्त तक की व्याप्ति मावश्यक है। कुछेक के मत में प्रातः द्विमुहूर्त व्याप्ति ही प्रापाद्यतिथि के लिए पर्याप्त समझी जाती है। इसके अतिरिक्त कुछ अन्य साकल्यवचन भी उपलब्ध हैं, जिन में एक घड़ी या इस से भी कम व्याप्ति से ही प्रापाद्या तिथि को सारा दिन मान लेने की बात लिखी है ।

1

(घ) कर्मकाल : कुछ व्रत-पर्वो के कर्मकाल के विषय में भी ऐकमत्य नहीं मिलता । जैसे- श्री महाकालभैरवाष्टमी ( मार्ग० कृष्ण अष्टमी) को कुछ श्राचार्य मध्याह्रव्यापिनी, कुछ प्रदोष- व्यापिनी प्रौर कुछ रात्रिव्यापिनी स्वीकार करते हैं।

(ङ) प्रयोजक एवं महत्त्वाषायक तत्त्व :- कई व्रत-पर्वो के प्रयोजक ( नियामक ) तत्त्वों

२. कुछ निबन्धकार श्रीकृष्ण जयन्ती' और 'श्रीकृष्ण जन्माष्टमो, को भिन्न-भिन्न नहीं मानते ।

१७० ]

[ व्रतपवों की तिथियों में वैमत्य

( तिथि, नक्षत्र, योग, ग्रहस्थिति प्रादि) के विषय में भी मत-मतान्तर मिलते हैं। जैसे—कुछ के मत में भाद्र०कृ० भ्रष्टमी का रोहिणी नक्षत्र से संपर्कमात्र ही जयन्तीव्रत का प्रयोजक है, और कुछ का मत है - अर्धरात्रि में ही रोहिणी के योग से जयन्ती योग मानना चाहिए। इसी प्रकार कुछ निबन्धकार "उदये चाष्टमी किञ्चित् नवमी सकला यदि इस वाक्य में 'उदय' शब्द का अर्थ

.....

सूर्योदय ले कर सूर्योदयकालिक भ्रष्टमी को जन्माष्टमी का प्रयोजक मानते हैं, जबकि कुछ अन्य प्राचार्य 'उदय' का अभिप्राय बलात् 'चन्द्रोदय' मान कर चन्द्रोदयव्यापिनी प्रष्टमी को ही प्रयोजक सिद्ध करते हैं ।

अनेक प्रसंगों में महत्त्वाधायक नक्षत्र प्रादि का सम्पर्क भी नियामक रूप धारण कर लेता है, जिन के बारे में निबन्धकर्ताओं में अनेकत्र सहमति नहीं हो पाई। श्रवण नक्षत्र किस स्थिति में विजयादशमी का नियामक है, और रोहिणी नक्षत्र किन स्थितियों में जन्माष्टमी का नियामक बन जाता है— इत्यादि अनेक स्थलों पर मतमतान्तर किसी एक निर्णय पर पहुंचने में बाधा उपस्थित करते हैं ।

हरिद्वार प्रादि के चारों कुम्भपर्वो के नियामक तत्त्व भी विवादग्रस्त हैं। कुछ लोग "देवानां द्वादशाहोमि:.. " को भौर कुछ गुरु की राशियों को नियामक कहते हैं, इस विवाद के कारण विगत अनेक कुम्भ पर्व दो-दो बार मनाए गए हैं ।

(च) मध्याह्न धादिकालों को परिभाषाएं :- मध्याह्न, अपराह्न प्रदोष, निशोथ, विजय- मुहूर्त, प्ररुणोदय तथा भद्रामुख प्रादि कुछ पारिभाषिक शब्द ऐसे हैं, जिनकी परिभाषाओं ( कालावधि) के बारे में भिन्न-भिन्न मत हैं। जैसे- श्रीरामनवमी के लिए मध्याह्नव्यापिनी चैत्र शु० नवमी चाहिए। परन्तु यहां मध्याह्न के बारे में निबन्धकारों ने अनेकों मत प्रकट किए हैं। ("रामनवमी मध्याह्रव्यापिनी ग्राह्या । मध्याह्नश्च पञ्चधा विभागेन । त्रेधा विभागेनेति केचित् । श्रावर्तनाख्यमुहूर्त एव वा । मत्र मध्याह्नः कृष्णाष्टम्यां मध्यरात्रवत् इति परे" - तिथिनिर्णय ) 1 किञ्च प्रदोषव्यापिनी तिथि से दीपावली, प्रदोष व्रत प्रादि का निर्णय किया जाता है, परन्तु प्रदोष- काल की अवधि भी निश्चित नहीं है । कोई सूर्यास्तोत्तर दो घड़ी, कोई तीन घड़ी और कोई रात्रि- मान के अष्टमांग ( यामाधं ) के तुल्य प्रदोष मानता है। हमारे एक हो व्रत-पर्व को दो अलग-प्रलग दिनों में मनाए जाने का एक बहुत बड़ा कारण मध्याह्न प्रादि कालों की ये प्रनिश्चित (अनेक रूप) परिभाषाएं भी हैं।

(छ) संसर्प में व्रत - पर्व :- क्षयमास से पूर्ववर्ती प्रधिकमास संसर्प कहलाता है। जो दो प्रकार का है— क्षयमास से श्रव्यवहितपूर्व और व्यवहितपूर्वं । कुछेक लोग धव्यवहित पूर्व को शुद्ध-

१. कुम्भपर्व के बारे में उत्पन्न विवाद के समाधान के लिए हमारा "कुम्भपर्व की शास्त्रीय व्यवस्था" लेख देखें, जो इसी पुस्तक में आगे चल कर दिया गया है।

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १७१

तुल्य समझ कर उसमें तन्मास सम्बन्धी व्रत पर्वो का अनुष्ठान करने के पक्ष में है, श्रीर

कुछ लोग दोनों प्रकार के संसपों को शुद्धतुल्य मानने के पक्ष में हैं। यह प्रक्षम्य मतभेद विगत क्षयमास वाले सन् १९६३ में उत्पन्न हुआ था, जिसके कारण दशहरा प्रादि त्योहार भिन्न-भिन्न मतों से भिन्न- भिन्न प्रान्तों और नगरों में एक-एक मास के अन्तर पर दो-दो बार मनाए गए थे। अनेक महानगरों और नगरों में भी दो-दो दशहरे और दो-दो दीवालियां एक-एक महीने के अन्तर पर मनाई गई- जिस से धार्मिक समाज में भारी विक्षोभ रहा। अब आगे सं० २०३६ में भी क्षयमास भा रहा है । कहीं वहां भी ऐसी प्रव्यवस्था पैदा न हो जाए - यह हमें ध्यान रखना होगा'

उपरोक्त सभी विषयों की सुस्पष्ट व्यवस्था किए बिना हम अपने व्रत-पर्वो में वैमत्य का परिहार कदापि नहीं कर सकते । इसके लिए आवश्यक है कि - किन्हीं प्रभावशाली धार्मिक- ज्योतिष संस्थानों एवं धर्माचार्यो की ओर से एक छोटी सी पुस्तिका ("व्रतपर्व निर्णायिका") प्रकाशित की जाए जिसमें प्रचलित निबन्धों में प्रदर्शित मतमतान्तरों के निर्देश की सर्वथा उपेक्षा करके सभी विवादों को छोड़ कर सिद्धान्तरूप में किसी एक ही मत को स्वीकार किया गया हो। निबन्धग्रन्थों में उपलब्ध तर्क वितर्क, खण्डन- मण्डन तथा शास्त्रीय वाक्यों के उद्धरणों को इस पुस्तिका में स्थान बिल्कुल नहीं देना चाहिए । तिथि, नक्षत्र, योग आदि अनेक प्रयोजक तत्त्वों और कर्मकाल के संयोग आदि से उत्पन्न प्रत्येक व्रत पर्व के सभी सम्भव पक्षों की सूची इस पुस्तिका में देकर प्रत्येक

पक्ष का निर्णय उसके साथ ही निर्दिष्ट कर दिया जाए, जिसकी सहायता से एक साधारण व्यक्ति भी स्वयं किसी भी व्रतपर्व की तिथिका निर्णय पंचांग में दिए गए तिथ्यादि कालों द्वारा सरलता पूर्वक कर सके। ( अनेक प्राचीन निबन्धकारों ने भी एकादशी, श्रीकृष्ण-जन्माष्टमी आदि कुछ व्रत-पर्वो की तिथियों के निर्णयार्थ उनके सभी सम्भव पक्षों को लेकर उनका पृथक्-पृथक् निर्णय दिया भी है) उदाहरणार्थं हम यहां विजयादशमी के सम्भव कुल १० पक्षों को निर्णय सहित लिख देते हैं :-

(१) पहिले दिन दशमी अपराहृष्यापिनी हो तो

(२) दूसरे

"

(३) दोनों दिन दशमी अपराहृव्यापिनी हो

और दोनों दिन श्रवणयोग न हो तो

विजयादशमी पहिले दिन

"

"

दूसरे दिन

}

पहिले दिन

(४) दोनों दिन दशमी प्रपराव्यापिनी हो

भोर दोनों दिन श्रवणयोग हो तो

}

पहिले दिन

(५) दोनों दिन दशमी अपराहृष्यापिनी हो

मोर पहिले दिन श्रवणयोग हो तो

}

पहिले दिन

१.

संसर्प में व्रत पर्वो के अनुष्ठान की व्यवस्था का निर्देश भागे इसी पुस्तक में पृथक् लेख के रूप में किया गया है।

5. इस प्रकार का कुछ प्रयास "धर्मसिन्धु" में हम देखते हैं। "कालमाधव कारिकाएं'' मी मतमतान्तरों के कंकटों को

छोड़ कर सारांश रूप में व्रत-पर्वनिर्णय के नियम देने में आदर्श हैं। इस पुस्तक के निर्माण के लिए इन दोनों की सहायता लेना.. लाभप्रद होगा ।

१७२ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

(६) दोनों दिन दशमी अपराह्नपापिनी हो

मौर दूसरे दिन श्रवणयोग हो तो

(७) दोनों दिन दशमी अपराह्नण्यापिनी न हो

मौर दोनों दिन श्रवणयोग भी न हो तो (८) दोनों दिन दशमी पराव्यापिनी न हो

मोर दोनों दिन श्रवणयोग हो तो

(६) दोनों दिन दशमी अपराहृव्यापिनी न हो

और पहिले दिन श्रवणयोग हो तो

(१०) दोनों दिन दशमी अपराहृव्यापिनी न हो

मौर दूसरे दिन श्रवणयोग हो तो

}

}

}

1

दूसरे दिन

पहिले दिन

ir

दूसरे दिन

}

J"

पहिले दिन

}

दूसरे दिन

( यहां श्रवणयोग से अभिप्राय अपराह्न में श्रवणयोग है)

इस प्रकार पृथक्-पृथक् सभी पक्षों का निर्णय इस पुस्तिका में बाल-बोध शैली में दिया जाए। इस पुस्तिका के लिए हमारी दृष्टि में 'धर्मसिन्धु' सर्वोत्तम आधार बन सकता है। किसी व्रत-पर्व का जो सम्भव पक्ष घर्मसिन्धुकार द्वारा अस्पृष्ट रह गया है, उसे इस पुस्तिका में स्पष्ट कर देना चाहिए, ताकि भविष्य में वह वैमत्य का कारण न बन सके। इस पुस्तिका में संकलित निर्णय ही सभी पंचांगकारों घौर धर्माचार्यों द्वारा पूर्वाग्रह छोड़ कर सिद्धान्तरूप में स्वीकार करने होंगे। विभिन्न ऋषि-मुनियों के मतों में से किसी एक ही के मत को मान्यता देने में शेष सभी ऋषि-मुनियों के मतों का तिरस्कार यदि कोई समझता है, तब उसे प्राचीनकाल से किसी एक ही मत का अनुसरण करने वाले लोगों पर भी शेष ऋषि-मुनियों के मतों के 'तिरस्कार' का दोष प्रारोपित करना होगा। इन विभिन्न मत-मतान्तरों के अनुपालन में यद्यपि अनेकत्र परम्परा द्वारा विभिन्न धार्मिक समाज बाधित हैं, तथापि राष्ट्र में धार्मिक-सांस्कृतिक एकता के लिए उन्हें अपनी छोटी-मोटी परम्पराम्रों को छोड़ देने में हर्ष होना चाहिए। उपरोक्त इन सभी विवादास्पद विषयों पर जो ऋषियों के मत-मतान्तर हैं उनमें परस्पर अन्तर इतना कम है, जिसे प्रासानी से समाप्त किया जा सकता है। ऐसा करने से किसी प्रकार का क्षोभ धार्मिकसमाज में उत्पन्न नहीं हो सकता, क्योंकि जिस एक मत को हम सब अन्तिम रूप से स्वीकार करेंगे, वह भी तो श्रार्ष ही होगा। हां व्रत-पर्वो के विषय में कुछ परम्पराएं ऐसी भी हैं, जिन के परित्याग से धार्मिक वर्ग में विक्षोभ हो सकता है। ऐसी परम्पराम्रों को यथावस्थित ही स्वीकार कर लेने में कोई दोष नहीं है ।

(४) सम्प्रदायादि मेद

हमारा धर्म एक होते हुए भी सम्प्रदाय भादि भेदों से अनेकता लिए हुए है। धार्मिक कृत्यों के अनुष्ठान

में सभी सम्प्रदाय (स्मार्त, वैष्णव श्रादि) अपनी परम्परा से प्राप्त निर्णायक तत्त्वों को प्रमाण मानते हैं। वर्ण, श्राश्रम, स्वाध्याय (वेदशाखा आदि) भोर सौभाग्यवती, विधवा श्रादि के

ब्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १७३ भेद से कृत्यों की निर्धारक विधियां शास्त्रों में अलग-अलग दी हुई हैं। जैसे श्रीरामनवमी, जन्माष्टमी, एकादशी, एवं उपाकर्म प्रादि में हम देखते हैं। अपने प्रपने सम्प्रदाय प्रादि में दृढ़ प्रास्था होने से यह वैविध्य अपरिहार्य है, मतः इस के निराकरण के लिए हमें प्रयास नहीं करना चाहिए, अगर ऐसा कोई प्रयास किया भी गया तो वह सफल नहीं हो सकेगा ।

उल्लंघन करके भाप को दृढ़ता से

(५) स्थानीय परम्पराएं

लोकपरम्परा पर अंकुश लगाना कठिन है। यह शास्त्रीय नियमों का अनेक स्थानों पर स्थापित कर लेती है। धार्मिक कृत्यों के निर्णय में भी परम्पराम्रों का पर्याप्त प्रभाव हमें मिलता है। आसाम में कृष्णजन्माष्टमी सौरभाद्रपद में हो मनाई जाती है । रक्षाबन्धन पञ्जाब यादि में भद्रा में भी कर लिया जाता है । यमद्वितीया को इन्हीं प्रदेशों में प्रातः काल ही मना लिया जाता है। पार्वण श्राद्ध को भी यहां के लोग अपराह्न से पूर्व ही कर लेते हैं । वटसावित्री व्रत प्रादि की तिथि में और अनेकत्र मासों में भी दाक्षिणात्य, प्रौदीच्य, प्राच्य प्रदेशों में एकता नहीं है। में श्रीगुरुनानक देवजी का जन्म दिन "जन्म साखी" प्रादि सिखघमंग्रन्थों में यद्यपि स्पष्ट रूप से वैशाख मास में लिखा हुआ है, तथापि परम्परया उसे कार्तिक में हो मनाया जाता है । पुरातन परम्परा भी शास्त्रवाक्य की भान्ति पूज्य मानी जाती है, अतः हमें ऐसी परम्पराम्रों का नादर करना होगा ।

ध्यान रहे - सम्प्रदायभेद एवं परम्पराभेद से निर्णीत व्रत-पर्वों में भी उपरोक्त पहिले तीन कारण (पंचांगीयगणितों में मनभेद प्रादि) वैमत्य तथा प्रनिश्चय पैदा करने वाले हैं, अतः इन्हें तो यहाँ भी अनिवार्य रूप से दूर करना ही होगा ।

हमारे व्रत पर्वों में वैमत्य के सभी कारणों को ऊपर निबद्ध कर दिया गया है, इन में से पहिले तीन कारणों को हमें दूर करना ही होगा। यहां इनके प्रपाकरण के उपाय भी दे दिए गए हैं। भारतीय धर्माचार्य, विद्वान् और पंचांगकार, जो अपने घमं की देशविदेश में रक्षा मौर प्रचार में गाढ़ रुचि रखते हैं, परम्परा से बद्धमूल घपने पूर्वाग्रहों को तिलाञ्जलि देकर इस वैमत्य को सर्वदा के लिए सर्वथा समाप्त करने में अपना पूर्ण सहयोग दें, इससे हमारे व्रत-पर्वों में विश्व- जनीनता ( Universality ) एवं प्रामाणिकता भा जाएगी, अन्यथा समय-समय पर उपस्थित होने वाली अव्यवस्था से धार्मिक समाज में विक्षोभ, बुद्धिभेद तथा धर्मकृत्यों के प्रति विद्रोह पैदा होगा, और हमारे शास्त्र व्यर्थ में ही उपहास का पात्र बनेंगे ।

कुम्भपर्व की शास्त्रीय व्यवस्था

भारत में प्रयाग, हरिद्वार, उज्जैन एवं नासिक-इन चार तीर्थ स्थानों पर भिन्न-भिन्न समय में चार कुम्भ पर्व मनाए जाते हैं। इन कुम्भ पर्वो के समय (वर्ष) के निर्णयार्थ प्रायः विवाद उठता रहता है। इस विवाद के मूल कारण निम्नाङ्कित ये दो मत हैं :

(१) प्रथम मत - इस मत के अनुसार गुरु जब वृष राशि में हो तब प्रयाग में, जब कुम्भ में हो तब हरिद्वार में, जब सिंह में हो तब उज्जैन एवं नासिक में कुम्भ पर्व मनाया जाना चाहिए । इस पक्ष को हम 'गुरु स्थिति पक्ष' कहेंगे। इस पक्ष के अनुसार प्रत्येक स्थल के लगभग ८ कुम्भों में से १ कुम्भ प्रपने पूर्ववर्ती स्वस्थलीय कुम्भ से ११वें वर्ष, एवं शेष लगभग ७ कुम्भ १२वें वर्ष में घटित होते हैं ।

(२) द्वितीय मत- इस मत के अनुसार प्रत्येक स्थल के कुम्भपर्व अपने पूर्ववर्ती स्वस्थलीय कुम्भपर्व से १२वें वर्ष ही मनाए जाने चाहिएं। इसकी पुष्टि में यह वाक्य उद्धृत किया जाता है-

देवानां द्वादशाहोभिः माय र्द्वादशवत्सरः ।

जायन्ते कुम्भपर्वाणि तथा द्वादश संख्यया ॥

इस पक्ष को हम 'द्वावश सौरवर्ष पक्ष' संक्षेप में 'द्वादशवर्षान्तर पक्ष' या 'द्वादश वर्ष पक्ष' कहेंगे ।

ये दोनों मत श्रापाततः पृथक्-पृथक् रूप में केवल प्राभासित ही होते हैं, वस्तुतस्तु द्वितीयमत प्रकारान्तरेण प्रथममत का ही प्रतिपादन करता है। यह निम्नाति धर्मशास्त्रीय एवं गणितीय प्रमाणों से स्पष्ट हो जाएगा ।

गुरुस्थिति निरपेक्ष १२वं सौरवर्ष में कुम्भपर्व का समर्थन करने वाले भ्रान्त महानुभावों के पक्ष का खण्डन करने से पूर्व हम चारों कुम्भों के निर्णायक शास्त्रवचनों की भोर ध्यान आकृष्ट करते हैं ।

74

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

प्रयाग में कुम्भ का काल :-

तथा-

एवं च-

-

मकरे च दिवानाये बृवराशिगते गुरौ । प्रयाग कुम्भयोगों वं माघमासे विवक्षये ।।

माघे वृषगते जीवे मकरे चन्द्रभास्करौ । प्रमावस्था ततो योगः कुम्भास्यस्तीर्थनायके ||

मकरे व विवानाये वृवगे च बृहस्पती । कुम्भयोगो भवेत्तत्र प्रयागे चातिदुर्लभः ।।

अर्थात् - माघी अमावस्या को जब गुरु वृषराशि में हो तब प्रयाग में कुम्भपर्व होता है

हरिद्वार में कुम्भ का काल :-

किञ्च-

कुम्भराशिगते जीवे यद्दिने मेघगो रविः । हरिद्वारे कृतं स्नानं पुनरावृत्ति वर्जनम् ।। लोके कुम्भ इति ख्यातो जानीयात्सर्वकामदः । गङ्गायां स्नानमाहात्म्यं नालं वक्तु ं चतुमुखः ॥

वसन्ते विषुवे चैव घटे देवपुरोहिते ।

गङ्गाद्वारे च कुम्भात्यः सुधार्मति नरो यतः ॥

[ १७५

श्रर्थात् - मेषसंक्रान्ति के दिन यदि गुरु कुम्भराशि में हो तो हरिद्वार में कुम्भपर्व होता है ।

उज्जैन में कुम्भ का काल :-

प्रपिच -

मेर्षासहगयोरकंजीवयोः क्रमशस्तियो । पूर्णिमायां भवेत्कुम्भ उज्जयिन्यां सुखप्रदः ।।

मेवराशिगते सूर्य सिंहराशौ बृहस्पतौ ।

उज्जयिन्यां भवेत्कुम्भः सर्वसौख्यविवर्धनः ।।

प्रर्थात्-जब वैशाख पूर्णिमा के दिन गुरु सिंहराशि में हो तब उज्जैन में कुम्भपर्व होता है ।

यह कुम्भपर्व सिंहस्थ गुरु के समय मनाया जाता है, अतः इसे 'सिंहस्थ पर्व' के नाम से भी पुकारा जाता है ।

१७६. ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में मत्य

नासिक में कुम्भ का काल :

सिंहराशि गते सूर्य सिंहराशो बृहस्पती । गोदावर्या भवेत्कुम्भः पुनरावृत्ति वर्जनः ॥

तथा-

सिंहे गुरुस्तथा भानुश्चन्द्रश्चन्द्रक्षयस्तथा ।

गोदावर्या तथा कुम्भो जायतेऽवनिमण्डले ।।

अर्थात् - जब गुरु सिंहराशि में हो तब नासिक में कुम्भपवं होता है । यह भाद्रपद अमा को मनाया जाता है ।

(विशेष : - उपरोक्त शास्त्रवचनों के आधार पर वर्तमान काल में कुम्भपर्व हैं, परन्तु इन वचनों के प्रतिकूलं कुछ ऐसे वचन भी मिलते हैं, जिनमें प्रयागकुम्भ काल में, उज्जैनकुम्भ तुलास्थ गुरु के काल में एवं नासिककुम्भ कर्कस्थ गुरु के काल में इन वैकल्पिक वचनों का समन्वय हम ग्रागे करेंगे ।)

मनाए जाते

गुरु

मेषस्थ के निर्दिष्ट है'

ऊपर दिए गए कुम्भपर्वनिर्णायक इन शास्त्रीयवाक्यों से स्पष्ट है कि चारों कुम्भों के लिए गुरु की निर्दिष्ट तत्तत् राशि में स्थिति प्रावश्यक है, अतः कुम्भपर्वो के विषय में विवाद को यत्किञ्चित् भी अवसर प्राप्त नहीं है। चारों कुम्भों की इतनी सुस्पष्ट निर्णायक परिभाषात्रों के होते हुए भी कुछ भ्रान्त साधु, महात्मा एवं ज्योतिषी भी कई बार द्वादशवर्षपक्ष का अन्धानुसरण करते हुए कुम्भपर्वो का गुरु की शास्त्रनिर्दिष्ट, अपरिहार्य तत्तत् राशि में स्थिति से सम्बन्ध तोड़ने के लिए तैयार हो जाते हैं। द्वादशवर्षपक्ष की प्रशास्त्रीयता निम्नांकित तर्क एवं प्रमाणों से सिद्ध है:-

(१) यदि सर्वदा स्वस्थलीय विगत कुम्भ से १२वें वर्ष हो कुम्भ मनाते रहने का प्राग्रह निभाया जाए तो लगभग सातवें कुम्भ के बाद प्राने वाले तत्तत्स्थलीय कुम्भ के समय गुरु की शास्त्रनिदिष्ट अपेक्षित राशि में स्थिति उपलब्ध न होगी । अर्थात् - गुरु अपेक्षित राशि से अग्रिम राशि में उपलब्ध होगा । एवं च लगभग प्रत्येक सातवें कुम्भ के बाद गुरु अपेक्षित राशि से उत्तरोत्तर एक-एक राशि प्रागे बढ़ता चला जाएगा, जिसका परिणाम यह होगा कि प्रयाग कुम्भ, जो श्राजकल शास्त्रोक्त वृषस्य गुरु के समय घटित होता है, लगभग २५० वर्ष बाद सिहस्थ गुरु के समय घटित होगा। जबकि शास्त्रानुसार गुरु की सिह में स्थिति के समय प्रयाग कुम्भ न हो कर

१.

मकरे च दिवानाथे मेपराशिगते गुर्गे । प्रयागे कुम्भयोगो व माघमासे विधुचये ॥"

"घटे सूरिः शशी सूर्य कुक्षां दामोदरे यदा) भारायां च तदा कुम्भो जायते खलु मुक्तिः ॥ "

"कर्के गुरुः तथा भानुः चन्द्रश्चन्द्रचयस्तथा । गोदावर्थी तदा कुम्भोलायतेऽवनिमण्डले ॥”

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १७७

उज्जयिनीकुम्भ होना चाहिए। इस प्रकार द्वादशवर्षपक्ष स्वीकार कर लेने पर चारों स्थलों के कुम्भपर्व लगभग आगामी १००० वर्षों में एक-एक करके प्रत्येक राशि में गुरु की स्थिति के समय मनाने पड़ेंगे जिस से पूर्वोक्त कुम्भनिर्णायक शास्त्रवाक्यों द्वारा प्रतिपादित प्रयाग आदि कुम्भपत्र के लिए वृषादि में गुरु की स्थिति का निर्देश व्यर्थ सिद्ध होगा । द्वादश वर्ष पक्ष का अनुसरण करने पर कुम्भपर्वो का गुरु की शास्त्रोक्त राशिविशेष में स्थिति से सम्बन्ध किस प्रकार विच्छिन्न होता है, यह गणितीय विवेचन से स्पष्ट करते हैं :-

सिद्धान्तवेत्ता गणक जानते हैं कि गुरुभगण काल = ४३३३ दिन (लगभग)

१२ सौरवर्ष = १२ [३६५ दि. १५ घ., २३ प . ]

= ४३८३ दिन (लगभग)

अर्थात् - गुरुभगणकाल १२ सौरवर्षों से लगभग ५० दिन कम है । अब कल्पना कीजिए, किसी वर्ष हरिद्वार का कुम्भपर्व कुम्भराशि के ० अंश में गुरु की स्थिति होने पर मनाया गया, तो स्पष्ट है कि अगले हरिद्वारकुम्भ के समय गुरु सौरगणना के सापेक्ष ५० दिन पूर्व ही कुम्भराशि में प्रविष्ट होगा । प्रर्थात् - प्रगला कुम्भपर्व कुम्भराशि में लगभग ४ अंश पर गुरु की स्थिति होने पर मनाया जाएगा। तृतीय कुम्भ कुम्भराशि के ८ अंश पर गुरु की स्थिति के समय मनाना होगा । इस प्रकार ध्वां कुम्भपर्व कुम्भ राशि के २८ अंश पर गुरु होने पर मनाना होगा । यदि इसके अनन्तर नौवें कुम्भ को भी १२ वर्ष के अन्तर पर ही मनाया जाए तो वह हरिद्वारकुम्भ मीन राशि के २ अंश पर गुरु के होने पर ही मनाना पड़ेगा । इस प्रकार लगभग ६६ वर्षों में गुरु की राशि में कुम्मपर्व के समय एक राशि का अन्तर पड़ जाएगा। तदनन्तर भी यदि द्वादशवर्षान्तरपक्ष का हठ न छोड़ा गया तो यह कुम्भ प्रागे-आगे मेष, वृष प्रादि राशियों में गुरु की स्थिति के समय मनाना पड़ेगा, जिससे स्पष्टतः शास्त्रवाक्य एवं परम्परा से विशेष उपस्थित होगा । अतः इस शास्त्र एवं परम्पराविरोध को दूर करने के लिए यह अनिवार्यतः अपेक्षित है कि जब कभी दवें या हवें

कुम्भ पर्व के अनन्तर श्राने वाले कुम्भ के समय गुरु अपेक्षित राशि से भागे बढ़ता दीखे तो ११वें वर्ष ही कुम्भ मनाया जाए। ऐसा करने पर गुरु पुनः अपेक्षित राशि के लगभग प्रारम्भ में कुम्भ के समय हो जाएगा ।

ऊपर दिए गए उदाहरण में गुरु को मध्यम गति ही ली गई है। स्पष्ट गुरु की स्थिति के के अनुसार कुछ तारतम्य श्रवश्य हो सकता है । परन्तु १२ सौर वर्ष एवं गुरु भगण काल में ५० दिन का अन्तर होने से गुरु की निर्दिष्ट ( कुम्भपर्व के समय अपेक्षित ) राशि के अंशों में क्रमागत स्थानीय कुम्भपर्वो के समय यह ४-४ अंश का अन्तर उत्तरोत्तर उपचीयमान ही रहेगा। यह अन्तर मध्यमस्थिति में होने से Accumulative (उपचयप्रकृतिक) है, Sinusoidal (ज्याप्रकृतिक) नहीं । जो लोग इस प्रशास्त्रीय द्वादशवर्षपक्ष का अनुसरण करते हुए सन् १९६९ (सं. २०२६.) में

१७८ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

उज्जैनकुम्भ मनाने का प्रयत्न कर रहे हैं, वे भारी भूल में हैं । यदि पुराणादिशास्त्रोक्त सिंहस्थ गुरु की उपेक्षा करके निराधार द्वादशवर्षपक्ष के दुराग्रह में उज्जयिनी का कुम्भ सं. २०२५ (सन् १९६८) में न मना कर सं. २०२६ (सन् १९६६) में मनाया गया तो इस कुम्भ का सिंहस्थ गुरु से सम्बन्ध लगभग १००० वर्ष तक के लिए विच्छिन्न हो जाएगा। तदनन्तर ८४ वर्ष के लिए उज्जैन कुम्भ के समय सिंहस्थ गुरु मिलने के बाद पुनः १००० वर्ष तक कुम्भ के समय सिंहस्थ गुरु नहीं मिलेगा। इस प्रकार यही चक्र चलता रहेगा, अर्थात् द्वादशवर्षान्तरपक्ष का अनुसरण करने पर प्रत्येक १०० वर्ष की अवधि में केवल ८४ वर्ष तक ही उज्जैनकुम्भ के समय सिंहस्थ गुरु मिल सकेगा अन्य वर्षों में नहीं । यही दशा शेष अन्य ३ स्थलों के कुम्भों की भी होगी। द्वादशवर्षपक्ष के अनुसार चलने पर उज्जयिनी कुम्भ का सिंहस्थ गुरु से सम्बन्ध उत्तरोत्तर किस प्रकार दूर होता जाएगा - यह नीचे कोष्ठक द्वारा बतलाया गया है :-

उज्जैन कुम्भ के वर्ष

विक्रमी सम्वत्

गुरु की स्थिति (लगभग) (वंशा. शुक्ल १५ को)

रा. श्रं.

मान्य या अमान्य

२००२

२०१४

४ । २५

४।२६

मान्य

२०२६

५ । ३

अमान्य

२०३८.

५।७

"

२०५०

५ । १२

२०६२

५ । १५

+

=

२०७४

५ । २१

२०८६

५ । २६

२०६८

५ । २६

२११०

६ । ३

ऊपर दिए गए कोष्ठक को देखने से स्पष्ट है कि आगामी उज्जैनकुम्भ को द्वादशवर्षपक्ष के अनुसार सं० • २०२६ में मनाने से वहाँ तो सिंहस्थ गुरु से सम्बन्ध टूटा ही, श्रपितु अनन्तरवर्त्ती कुम्भों के समय सिंहस्थ गुरु से पड़ी यह दरार उत्तरोत्तर और भी चौड़ी होती जा रही है। इस स्थिति

१. यह लेख नन् १६६८ में मनाए गए उज्जैनकुम्भ के विवाद पर लिखा गया था। सन १३६७ में यह लेख म.प्र. सरकार की पत्रिका 'मध्यप्रदेश सन्देश' के एक अंक में म.प्र. सरकार द्वारा आयोजित सिंहस्थपर्वनिर्णायक समिति के परामर्श पर प्रकाशित भी हो चुका है।

व्रतपवों की तिथियों में वैमत्य ]

[ १७६

में धार्मिक लोगों को उज्जैन में कुम्भपर्व का माहात्म्य उपलब्ध ही नहीं होगा, क्योंकि इस कुम्भपर्व की परिभाषा के अनुसार उस समय सिंहस्य गुरु का होना आवश्यक है । लोकपरम्परानुसार भी इस कुम्भ को सिंहस्थपर्व कहा जाता है। जब गुरु विगत कुम्भ से १२वें वर्ष कुम्भ के लिए अपेक्षित राशि को पार कर जाता है तब गुरुस्थितिपक्षानुसार मागामी कुम्भ को ११वें वर्ष ही मनाना शास्त्रसम्मत है, ऐसा करने से गुरु का प्रपेक्षित राशि से सम्बन्ध कुम्भ के समय सदा के लिए बना रहेगा, यह गुरुस्थितिपक्षानुसार नीचे मङ्कित किए गए कोष्ठक से स्पष्ट है :-

उज्जैन कुम्भ के वर्ष (मान्य )

गुरु की स्थिति (वैशा. शु. १५ को )

गत कुम्भ से

विक्रमी सम्वत्

रा. अं.

२००२

४ । २५

१२वां वर्ष

२०१४

४ । २६

१२वां वर्ष

२०२५

|

११वां वर्ष

२०३७

४।७

१२वां वर्ष

२०४६

४ । १५

१२वां वर्ष

२०६१

४ । १५

१२वां वर्ष

२०७३

४।१६

१२वां वर्ष

२०८५

४ । २३

१२वां वर्ष

२०६७

४।२६

१२वां वर्ष

२१०८

४ । २

११वां वर्ष

किञ्च यदि हम यह मान लें कि हमारे पूर्वज द्वादशवर्षान्तरपक्ष के अनुसार ही कुम्भ पर्व मनाते रहे हैं तो हमें यह भी मानना होगा कि चारों स्थलों के विगत लगभग ८-८ कुम्भों को छोड़ कर शेष सभी कुम्भ उन्होंने गुरु की शास्त्रनिर्दिष्ट तत्तत्रराशि में स्थिति के समय नहीं मनाए, क्योंकि द्वादशवर्षान्तरपक्षानुसार लगभग प्रति ε६ वर्षों में (भूत एवं भविष्य में) कुम्भपर्वकालीन गुरु की स्थिति में एक-एक राशि का अन्तर पड़ता जा रहा है।

(२) जब कि द्वादशवर्षान्तर पक्ष के अनुसार लगभग प्रति १००० वर्ष (सहस्राब्दी) में प्रत्येक स्थल का कुम्भ गुरु की प्रत्येक राशि में स्थिति के समय घटित होगा, तब क्या कारण है शास्त्रों में प्रयागकुम्भ के लिए के केवल वृषस्थ गुरु को हरिद्वारकुम्भ के लिए केवल कुम्भस्थ गुरु को एवं उज्जैन तथा नासिक के कुम्भों के लिए केवल सिहस्थ गुरु को ही नियामक ( निर्णायक ) लिखा

१८० ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

है । स्पष्ट है— शास्त्रकारों को द्वादशवर्षान्तरपक्ष मान्य नहीं था, वे गुरुस्थितिपक्ष के हो समर्थक थे ।

(३) वर्तमान काल में चारों कुम्भ शास्त्रनिर्दिष्ट तत्तत्राशि में गुरु की स्थिति के समय में ही मनाए जा रहे हैं - इससे भी गुरु स्थितिपक्ष की परम्परागत प्रामाणिकता एवं शास्त्रीयता की पुष्टि हो रही है, अन्यथा द्वादशवर्षपक्ष के कुप्रभाव से सभी स्थलों के कुम्भों का नहीं तो एक-दो कुम्भों का तो निर्दिष्ट गुरुस्थिति से सम्बन्ध कभी का टूट गया होता। 'गुरु स्थिति से सम्बन्ध टूट कर १००० वर्ष बाद वह सम्बन्ध पुनः आा मिला है' यह कहना भी प्राधार शून्य है, क्योंकि Regional Meteorological Centre Alipore Calcutta के नाटिकलश्रात्मनाक विभाग में पड़े प्राचीन कुम्भपर्वो के Record से पता चलता है कि गुरुस्थिति को ध्यान में रखते हुए अनेक बार ११-११ वर्षों के अन्तर पर कुम्भ मनाए जा चुके हैं। रिकार्ड बतलाता है कि हरिद्वार में कुम्भ सं० १६०१ के बाद सं. १६१२ में प्रौर सं. १६८४ के बाद सं. १९६५ में घटित हुए हैं । इस प्रकार प्रयाग श्रादि में भी ११ वें वर्ष घटित कुम्भों का निर्देश रिकार्ड में है। Calendar Reform Committee की Report के पृष्ठ १०८ पर लिखा है कि लगभग १२५ वर्ष पहिले उज्जैन का कुम्भ वृश्चिकस्थ गुरु

में मनाया जाता था। परन्तु अब १२५ वर्षों से यह सिहस्थ गुरु में मनाया जा रहा है। इससे यह स्पष्ट हो जाता है कि उज्जैन कुम्भ के बारे में लगभग २५० वर्ष तक भ्रान्तिवश द्वादशवर्षपक्ष का अनुसरण किया गया, जिससे कुम्भकालीन गुरुस्थिति में तीन राशि का अन्तर पड़ गया । तदनन्तर कुम्भपर्व काल में अशुद्धि को दूर करने के लिए गुरुस्थितिपक्षानुसार पुनः इसे सिहस्थ गुरु में मनाना प्रारम्भ किया गया । अब विगत लगभग १२५ वर्षों से यह कुम्भ सिंहस्थ गुरु में ही मनाया जा रहा है - इससे भी स्पष्ट हो जाता है कि इन बीते १२५ वर्षों में इस कुम्भ के लिए गुरु- स्थितिपक्ष को ही मान्यता दी जा रही है, प्रन्यथा १२५ वर्षों में द्वादशवर्ष पक्षानुसार तो कुम्भ के समय गुरु को कन्यास्थ हो ही जाना चाहिए था । परन्तु ऐसा नहीं हुआ । प्राचीन रिकार्ड भी बतलाता है कि उज्जैन में सं. १८४७, १६३० और सं. २०१३ वाले कुम्भ स्वपूर्ववर्त्ती कुम्भों से ११ वें ११वें वर्ष में मनाए गए हैं। अतः परम्परा द्वारा भी गुरुस्थितिपक्ष की ही प्रामाणिकता सिद्ध होती है ।

अगर कोई महानुभाव उपरोक्त तर्कों एवं प्रमाणों की उपेक्षा करके द्वादशवर्षान्तरपक्ष को मान्यता देने का श्राग्रह छोड़ने को तैयार नहीं है तो उसे प्राचीन उपलब्ध रिकार्ड के अनुसार यह प्रमाणित करना होगा कि विगत सहस्राब्दी में (सं. १०२५ से सं. २०२५ तक के काल में) इन चारों कुम्भपर्वो के समय गुरु की राशि प्रत्येक ८४ वर्ष बाद बदलती रही हैं, क्योंकि द्वादश- वर्षान्तर पर कुम्भपर्व मनाने से प्रत्येक ८४ वर्षों की अवधि के बाद कुम्भ के समय गुरु की राशि उत्तरोत्तर एक-एक श्रागे खिसकती जाती है, यह गणित द्वारा सिद्ध है । लेकिन विगत वर्षो के लम्बे रिकार्ड, जो हमें उपलब्ध हैं, उनसे भी यही सिद्ध होता है कि ये सभी कुम्भपर्व गुरुस्थितिपक्ष

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १.

के अनुसार " कुम्भ राशिगते जीवे" प्रावि वाक्यों में निविष्ट राशियों में गुरु की स्थिति के के समय ही मनाए जाते रहे हैं।

देवानां द्वादशाहोभिः

...

" वाक्य का समन्वय :-

कुछ लोगों ने "देवानां द्वादशाहोभिः " वाक्य का वाच्य (शाब्दिक अर्थ ही ले लिया, अत: इस भ्रामक द्वादशवर्षपक्ष की उत्पत्ति हुई। प्रमाणित कर चुके हैं, ग्रतः "देवानां .....

"

इस वाक्य

क्योंकि हम द्वादशवर्षपक्ष को अशास्त्रीय का शास्त्रीय अर्थ हम मीमांसानुसार वाक्य के वाच्यार्थ का "गुरुस्थितिपक्ष"

स्पष्ट करेंगे। प्रकृत में "देवानां द्वादशाहोभिः ... के समर्थक वाक्यों से प्रापाततः विरोध प्रतीत होता है, वस्तुतः यहां कोई विरोध है ही नहीं । "१२वें सौरवर्ष में कुम्भपर्व होता है" यह वचन बाहुल्याभिप्रायक है। जिस ग्राम में पहलवानों की बहुलता हो उसे 'मल्लानां ग्रामः' (पहलवानों का ग्राम) कह दिया जाता है, इसका अर्थ यह कदापि नहीं कि उस ग्राम में मल्लेतर एक भी व्यक्ति नहीं है। क्योंकि प्रत्येक स्थल के कुम्भ स्वपूर्ववर्ती कुम्भों से बाहुल्येन १२वें वर्ष ही घटित होते हैं और शताब्दी में केवल एक ही कुम्भ ११वें वर्ष घटित होता है अतः 'छत्रिन्याय' से 'देवानां द्वादशाहोभिः

यह वाक्य कभी-कभी ११वें वर्ष घटित होने वाले कुम्भों को भी अपने क्षेत्र में समाविष्ट किए हुए है । स्पष्ट है गुरुस्थितिपक्ष के समर्थक वाक्यों के प्रसङ्ग में यह ("देवानां द्वादशाहोभिः .") वाक्य कुम्भपर्व की प्रवृत्ति के लगभग काल का ही निर्देश करता है, इसके शाब्दिक अर्थ पर हमें नहीं जाना चाहिए। इस वाक्य का एक मात्र शाब्दिक अर्थ लेने वाले महाशय निम्नाङ्कित धर्म- शास्त्रीय वाक्यों की ओर ध्यान दें :-

तथा-

तीर्थानि नद्यश्च तथा समुद्राः क्षेत्राप्यरण्यानि तथाश्रमाश्च । वसन्ति सर्वाणि च वर्षमेकं गोदातटे सिंहगते सुरेज्ये ॥

सिंहे यदा तिष्ठति देवपूज्यः पापं तदा वत्सरमादिशन्ति ।

इन दो वाक्यों में प्रयुक्त "वर्षमेकम्" और "वत्सरम्" का वाच्य (शाब्दिक ) अर्थ (१२ चान्द्र, सावन या सौर आदि मास ) कदापि नहीं लिया जा सकता, क्योंकि स्पष्टमानेन गुरु सिंहराशि में कभी १२ मास से अधिक और कभी १२ मास से कम समय तक रहता है । श्रतः यहां 'वर्षमेकम्' और 'वत्सरम्' का अर्थ स्पष्टमान से सिंह में गुरु का स्थितिकाल ही लिया जाएगा। ये प्रयोग तो स्थूलतया (Roughly ) किए गए हैं। यही बात "देवानां द्वादशाहोभिः " के बारे में भी समझनी चाहिए। यहां " १२ वें वर्ष" का अर्थ "निर्दिष्टराशि में गुरु की पुनः उपलब्धि के समय ऐसा करना होगा ।

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

१८२ ]

किञ्च "देवानां द्वादशाहोभिः " का "१२ सौरवर्षों के अन्तर पर" यह अर्थ भी नहीं किया जा सकता। क्योंकि हरिद्वार कुम्भ को छोड़ कर शेष तीनों स्थलों के कुम्भ स्वस्थलीय पूर्ववर्त्ती

कुम्भ

के १२ चान्द्रवर्षों के मनन्तर मनाए जाते हैं, १२ सौरवर्षो के अनन्तर नहीं ।

भ्रामक द्वादशवर्षपच की उत्पत्ति का कारण :-

वर्ष

कुम्भ

क्योंकि सामान्यतः एक शताब्दी (एक मानवजीवन) में एक स्थल का एक ही कुम्भ प्रर्व १व वर्ष घटित होता है । शेष सभी १२वें वर्ष घटित होते हैं । प्रतः सातत्येन ८४ वर्ष तक १२वें कुम्भ मनाने का अभ्यास होने के कारण कुछ ज्योतिषानमिज्ञ साधु महात्मानों को ११ वें वर्ष की स्थिति के समय तथाकथित द्वादशवर्षान्तर परम्परा का विच्छेद प्रतीत होने लगता है, और वे ११वं वर्ष मनाए जाने वाले शास्त्रीय कुम्भ को अशास्त्रीय समझने लगते हैं । यदि उन महात्मानों की दृष्टि पूर्वलिखित कुम्भनिर्णायक उन वाक्यों की घोर, जिनमें गुरु की तत्तत् राशि में स्थिति की तत्तत्स्थलीय कुम्भों का नियामक स्पष्टरूप से लिखा है, आकृष्ट की जाए तो कोई कारण नहीं कि वे गुरुस्थितिनिरपेक्ष प्रशास्त्रीय द्वादशवर्षपक्ष को न त्यागें । यदि पुनरपि दुराग्रहवश वे द्वादशवर्षपक्ष की रक्षा के लिए शास्त्र प्रतिपादित गुरुस्थिति से कुम्भपर्वो का सम्बन्ध तोड़ डालना चाहते हैं तो प्रशास्त्रीय पक्ष के लिए शास्त्रीय पक्ष की हत्या करने की उनकी यह चेष्टा "धर्मतन्तौ महिषीव्यापादनम्" ही मानी जाएगी ।

कुम्भ के लिए गुरुस्थिति प्रशस्तिद्योतक नहीं है :-

द्वादशवर्ष पक्ष के समर्थकों का यह कहना कि कुम्भपर्वो के समय शास्त्रनिर्दिष्ट गुरुस्थिति प्रशस्तिद्योतकमात्र है, सर्वथा गलत है। क्योंकि पर्व के निर्णायक योग को पर्व का प्रशस्तिद्योतक नहीं कहा जा सकता । गुरु की तत्तत्रराशि में स्थिति तत्तत्स्थल के कुम्भपर्व की निर्णायका है, उसे प्रशस्तिद्योतक कदापि नहीं कह सकते । गुरु की तत्तत्रराशि में स्थिति के आधार पर ही चारों कुम्भों का निर्धारण किया गया है। शास्त्रों में यदि कहीं भी गुरुस्थितिनिरपेक्ष कुम्भपर्व का निर्णय प्रतिवादी महोदय सिद्ध कर दें तो हम गुरुस्थिति को प्रशस्तिद्योतकमात्र मान लेंगे, परन्तु वे इस प्रकार का एक भी वाक्य उद्धृत नहीं कर सकते । श्रीरामनवमी पुनर्वसु नक्षत्र के बिना भी मनाई जाती है, परन्तु इसके योग से धर्मशास्त्र इसे ( रामनवमी को ) महाफलप्रदा बतलाते हैं-"महाफल- प्रवा शुद्धा पुनर्वस्वृक्षयोगतः ।" परन्तु वृषस्थ गुरु के बिना जब प्रयाग कुम्भ का, कुम्भस्थ गुरु के बिना हरिद्वार कुम्भ का श्रौर सिंहस्थ गुरु के बिना उज्जैन एवं नासिक कुम्भ का अस्तित्व ही नहीं है, तब वृषस्यादि गुरु की प्रशस्तिद्योतकता किसके लिए मानी जाए ? "वादि परितोषन्यायेन" यदि गुरुस्थिति निरपेक्ष कुम्भ मनाने की बात मान ली जाए, और गुरुस्थिति को कुम्भ के लिए प्रशस्तिवाचक मान लिया जाए तो प्रत्येक वर्ष मेष संक्रम आदि के दिन हरिद्वार आदि में कुम्भ मनाने होंगे। यहां यह कहना कि - "देवानां द्वादशाहोभिः........." के अनुसार १२ वें वर्ष ही कुम्भ

व्रतपर्वों की तिथियों में वैमत्य ]

[ १८३

मनाना होगा, गलत है, क्योंकि यह वाक्य तो गुरुस्थितिपक्ष के ही प्रपञ्चार्थ बाहुल्याभिप्रायेण कहा गया है। यह वाक्य गुरुस्थितिनिरपेक्ष कुम्भों का समर्थन करता है, गुरुस्थिति से इसका कोई सम्बन्ध नहीं - इसमें कोई प्रमाण नहीं है, जब कि इसके विपरीत इस समर्थन में सक्षम अनेक प्रमाण हैं कि यह वाक्य बाहुल्याभिप्रायेण गुरुस्थितिपक्ष का ही समर्थन करता है, क्योंकि "मकरे च दिवानाथे वृषराशिगते गुरौ....... " आदि कुम्भनिर्णायक वाक्यों का बाहुल्येन १२वें वर्ष में योग शास्त्र- प्रतिपादित है ।

यह कहना भी निर्मूल है कि-पर्वोत्सवों के निर्णय में मास तिथि आदि के प्रतिरिक्त ग्रह- स्थिति निर्णायक न हो कर प्रशस्तिद्योतक हुआ करती है। धर्मशास्त्र में यह कहीं भी नहीं लिखा गया है- "अप्रतिज्ञातेऽर्थे तात्पयं नास्ति ।" धर्मशास्त्र में अन्यत्र कई स्थलों पर ग्रहस्थितियों को तत्तत्पर्वो के निर्णायक के रूप में निर्दिष्ट किया है। उदाहरण के रूप में- गुरु, चन्द्र दोनों पूर्णिमा के दिन एक ही राशि पर स्थित हों तो मासानुसार उस पूर्णिमा को महाचंत्री, महावंशाखी आदि पर्व माने जाते हैं (एकराशिगतौ काले यदा गुरुनिशाकरौ । सा पौर्णमासी महती सर्वपापहरा स्मृता ॥) इस प्रकार महावंशाखी, महाकार्तिकी, महामाघी आदि पर्वो का निर्णय गुरुस्थिति के अनुसार ही किया गया है।

किञ्च कई बार प्रशस्त्याधायक योग प्रकारान्तरेण निर्णायक भी बन जाते हैं, जैसे- श्रीकृष्णजन्माष्टमी में रोहिणीनक्षत्र का योग प्रशस्त्याधायक होते हुए जयन्तीयोग का निर्णायक है । इसी प्रकार माघी धमा को प्रयाग में, वैशाख पूर्णिमा को उज्जैन में, मेषसंक्रान्ति के दिन हरिद्वार में श्रौर भाद्रपद श्रमा को नासिक में प्रतिवर्ष मिलने वाले स्नानफल के लिए क्रमश: वृष, सिंह, कुम्भ एवं सिंह में गुरु की स्थिति प्रशस्तिद्योतक है' एवं प्रशस्तिद्योतक इस गुरुस्थिति के योग से इन पर्वो को विशेषफलप्रद "कुम्भपर्व" कहा गया है। अतः वृष आदि में गुरु की स्थिति को हम कुम्भपर्वो के लिए निर्णायक कहेंगे, प्रशस्तिद्योतक कदापि नहीं। हाँ, प्रयाग आदि में माघी अमा आदि के स्नानफल के लिए यह ( गुरुस्थिति) प्रशस्तिद्योतक मानी जाएगी। वृषादि में गुरु स्थिति को कुम्भपर्व के लिए प्रशस्तिद्योतक कहना ठीक उसी प्रकार प्रसंगत है जिस प्रकार रोहिणी नक्षत्र को जयन्तीयोग के लिए प्रशस्तिद्योतक कहना ।

अपि च - उज्जयिनी के कुम्भपर्व के समय सूर्य के निर्दिष्टराशि में कई बार उपलब्ध न होने पर भी जिस प्रकार कुम्भ मनाया जाता है, उसी प्रकार निर्दिष्टराशि में गुरु के न होने पर भी

१. "पश्चिमाभिमुखी गंगा कालिन्या सह संगता हन्ति कल्पकृतं पापं सा माषे नृप दुर्लभा ॥" "धन्यानां पुरुषाणां हि गंगाद्वारस्य दर्शनम् । विशेषतस्तु मेषार्कसंक्रमेऽतीव पुण्यदम् ।

(पद्मपुराण)

तत्रापि कम्मराशिस्थे वाक्पतौ परवन्दिते ॥"

(स्कन्दपुराण)

"वैशाख्यां पाण्डवश्रेष्ठ ! श्रेष्ठा चोज्जयिनी मता ॥"

१८४ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

१२वें ही वर्ष कुम्भ मना लेना चाहिए, क्योंकि तिथि ही मुख्य है - यह मत भी प्रयुक्त है, क्योंकि रोहिणीयोग के बिना जयन्ती के समान वृषादि में गुरुस्थिति के बिना कुम्भपर्व का अस्तित्व ही नहीं है । जिस प्रकार रोहिणी के योग के बिना केवल जन्माष्टमीव्रत का ही फल मिलता है जयन्ती का फल नहीं, उसी प्रकार निर्दिष्ट राशि में गुरुस्थिति के बिना माघी श्रमा ( माघस्नान) श्रादि का ही फल मिलेगा, कुम्भपर्व का नहीं । 'तिथिमुख्या' – यह हम भी मानते हैं। जिस प्रकार महामाघी, जयन्ती, हरिवासरादि योग केवल तिथि पर ही निर्भर नहीं करते, अपितु विशिष्ट ग्रह- स्थिति एवं नक्षत्रादि पर भी निर्भर करते हैं, ठीक उसी प्रकार कुम्भपर्व भी । कभी सूर्य कुम्भ के समय निर्दिष्ट राशि में उपलब्ध नहीं होता, अतः कुम्भ से गुरुस्थिति का शास्त्रनिर्दिष्ट सम्बन्ध सदा के लिए तोड़ दिया जाए - यह कहाँ की तार्किकता है ? "फलयोरन्यतरस्यानुलब्धौ न मतिमान् द्वितीयमपि नाशयति ।" यहाँ प्रतिवादी महोदयों से हम पूछते हैं कि वे कुम्भ का गुरु स्थिति से सम्बन्ध तोड़ने के लिए इस प्रकार क्यों कटिबद्ध है, तो वे कहते हैं कि "देवानां द्वादशाहोभिः ...... के अनुसार १२ वें वर्ष ही कुम्भ मनाना होता है इस लिए । परन्तु इस वाक्य का बाहुल्याभिप्रायेण प्रयोग मीमांसानुमोदित है”—यह वे क्यों नहीं मानते ? क्या वे इस प्रर्थ को अशास्त्रीय सिद्ध कर सकते हैं ? कदापि नहीं। इस मीमांसानुमोदित अर्थ को मानने से कुम्भपर्व से गुरु स्थिति का सम्बन्ध, जिसका प्रचुर माहात्म्य शास्त्रों में वर्णित है, सुरक्षित रहेगा। परम्परा एवं शास्त्र की उपेक्षा करते हुए द्वादशवर्षपक्ष का प्रांख मूंद कर समर्थन करने वाले महानुभाव स्मृति के इस वाक्य की ओर ध्यान दें-

केवलं शास्त्रमाश्रित्य न कत्तव्यो विनिर्णयः । युक्तिहीने विचारे तु धर्महानिः प्रजायते ॥

११ वें और १२वें दोनों वर्ष कुम्भ की स्थिति-

क्योंकि गुरु का एकराशिभोगकाल मध्यमानेन ३६१ दिन है, स्पष्टमानेन वह इससे अधिक भी हो जाता है, अतः कभी कुम्भ के लिए निर्दिष्ट मास-तिथ्यादि के दिन गुरु अपेक्षितराशि में ११वें एवं १२वें दोनों वर्ष उपलब्ध हो सकता है। ऐसी स्थिति में कुम्भ उस वर्ष मनाया जाए जिस वर्ष प्रशस्त्माधायक योग अधिकतर उपलब्ध हो, यदि ये योग भी दोनों वर्ष समानरूप से उपलब्ध हों तो दोनों वर्ष कुम्भ का योग मनाया जाना युक्त है।

कुम्भपर्व के विषय में वैकल्पिक शास्त्रवाक्यों का समन्वय -

कभी कभी ऐसी स्थिति भी उत्पन्न हो जाती है कि ११वें वर्ष में कुम्भपर्व के लिए निर्दिष्ट मासतिथ्यादि के कुछ दिन बाद गुरु निर्दिष्ट (कुम्भपर्व के लिए अपेक्षित) राशि में प्रविष्ट हो एवं १२वें वर्ष में कुम्भ के लिए निर्दिष्ट मासतिथ्यादि से पूर्व

ही वह निर्दिष्टराशि को पार कर

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १८५

जाए। ऐसी स्थिति उत्पन्न होने पर कुम्भपर्व के लोप का प्रसंग उपस्थित होगा । ऐसी स्थिति में गुरुस्थिति के वैकल्पिक वचनों के अनुसार कुम्भपर्व मनाना होगा। ऐसा करने से ये वैकल्पिक वचन भी निरवकाश नहीं रहेंगे ।

. के मध्य

इसकी गति

ध्यान रहे, मध्यमान से गुरु को १ राशि पार करने में लगभग ३६१ दिन लगते हैं। वस्तुत: यह एकराशिभोगमान विक्षोभों (Perturbations) से तथा वक्रातिचारगतिवश कई बार काफी प्रन्तरित हो जाता है । गुरु के वक्रकेन्द्रांश १२५° एवं मार्गकेन्द्राश २३५° हैं। प्रयाग का कुम्भ माघी अमा के दिन मकरस्थ सूर्य एवं वृषस्थ गुरु में विहित है, परन्तु कुछ वाक्यों " अजगे च बृहस्पती" प्रादि द्वारा मेषस्थ गुरु में भी कुम्भ का विधान मिलता है। यह स्पष्ट है कि माघी श्रमा के दिन वृषस्थ गुरु का इनान्तर ( Elongation) ७ रा. ० अं. एवं ६ रा. ० होगा। यदि इनान्तर को स्वल्पान्तरेण शीघ्रकेन्द्रतुल्य मान लिया जाए तो इस दिन - ५' एवं +७' के मध्य ही होगी। अतः इन दिनों गुरु किसी प्रयाग कुम्भस्थितिविशेष में वक्री भो हो सकता है, कभी मार्गी भी । इन स्थितियों में यह सम्भव है, कि पहले वर्ष कुम्भ के समय गुरु मेष में हो और अगले वर्ष मिथुन में, क्योंकि सौरचान्द्रवर्षमान ( जो कि ३५५ दिन अथवा अधिमास वाले वर्ष में ३८५ दिन के लगभग होता है) से बृहस्पति का स्पष्टमेषभोगकाल कम भी हो जाता है। अतः यह सम्भव है कि कुम्भ के समय अभीष्ट राशि में गुरु प्राप्त न होने से कुम्भ के अभाव की स्थिति आ जाए। ऐसी स्थिति में वैकल्पिक ( "अजगे मान्य होंगे। इसी प्रकार नासिक तथा उज्जैन के संद्धान्तिकदृष्ट्या समन्वय हो जाता है। उज्जैन पूर्णिमा के दिन एवं नासिक का कुम्भ सिंहस्थ सूर्य सिंहस्थ गुरु में भाद्रपदी प्रमा के दिन होता है । परन्तु उज्जैनकुम्भ के लिये तुलास्थ गुरु तथा नासिक कुम्भ के लिये कर्कस्थ गुरु के वाक्य भी मिलते हैं। जिनकी व्यवस्था भी गुरु की स्पष्ट वक्रातिचारगतिवश कुम्भ का अभाव प्राप्त होने पर सावकाश मानने पर हो जाती है ।

च बृहस्पती" आदि ) कुम्भों के विषय में भी का कुम्भ मेषस्थ सूर्य

वाक्य सावकाशरूपेण विरोधी वाक्यों का

सिंहस्थ गुरु में वैशाख

हरिद्वार के कुम्भ के लिये शास्त्र-वाक्यानुसार मेषसंक्रान्ति के दिन कुम्भस्थ गुरु ही मान्य है। इस कुम्भ के लिये कोई वैकल्पिक वाक्य प्राप्त नहीं होता। इसका विश्लेषण सिद्धान्त के अनुसार सुचारु रूपेण हो जाता है। हरिद्वार के कुम्भ के प्रभाव की स्थिति तभी प्राप्त हो सकती

-

-

१. प्रयागकुन्भ के लिए प्रजगे च बृहस्पतौ”, नासिककुम्भ के लिए कर्के गुरुस्तथा भानु:. उज्जैनकुम्भ के लिए - "धटे सूरिः शशी सूर्य:

में

"

प्रयागकुग्भ के प्रभाव ( लोपप्रसंग) को स्थिति में कम्म के समय ११ वें वर्ष मेवस्थगुरु, नासिककम्भ के अभाव की स्थिति

११ वें वर्ष कर्कस्थ गुरु एवं उज्जैनकुम्भ के अभाव भी स्थिति में १३वें वर्ष कुम्भ के समय तुलास्यगुरु अनिवार्यरूप से उपलब्ध होगा - यह गुरु की गतिस्थिति को ध्यान में रखने से स्पष्ट हो जाता है।

१८६ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

है यदि एक मेष संक्रान्ति के बाद गुरु कुम्भ राशि में आकर अगले वर्ष मेषसंक्रान्ति से पूर्व ही मीन राशि में आ जाए। भले ही गुरु का मध्यमराशिभोग काल लगभग ३६१ दिन तथा सौरवर्षमान ३६५ दिन के लगभग है । परन्तु मेष क्रम के समय गुरु के कुम्भ में रहते इनान्तर ६ राशि एवः ।

१० राशि के मध्य ही हो सकता है ।

अनुकलन गणित द्वारा

का

)

३०° = (सूर्यमध्यमगति + भूकेन्द्रगतिफल) ताका

|

( जहां भूकेन्द्रगतिफल इनान्तर की तात्कालिक गति का फल है ।)

}

मेषसंक्रमासन्न गुरु की कुम्भ स्थितियों के लिये इस अनुकलन से प्राप्त त्रिकोणमितीय व्यञ्जकों के पदों में प्राप्त समीकरण (Transcendental equstion) का 'का' के लिये समाधान करने पर इसका मान ३७५ दिन के लगभग प्राप्त होता है, अतः यह स्पष्ट है कि मेषसंक्रम के प्रासन्न गृरु का कुम्भराशिभोगकाल सौरवर्षमान से लगभग १० दिन अधिक है। इससे सिद्ध है कि कोई भी ऐसी स्थिति नहीं श्री सकती कि कुम्भराशिस्थ गुरु मेषसंक्रमकाल में प्राप्त न हो। अतः इस कुम्भ के लियें वैकल्पिक वाक्य प्राप्त नहीं होते, क्योंकि कभी भी इस कुम्भ के प्रभाव की स्थिति प्राप्त नहीं होती। इस प्रकार सभी शास्त्रवाक्यों की संगति सिद्धान्तानुसार हो जाती है ।

उज्जैन एवं नासिक के कुम्भपर्वो में पौर्वापर्य :-

कुछ लोगों को भ्रान्ति है

कि नासिककुम्भ सदैव

गणित एवं धर्मशास्त्र की दृष्टि से

1

यह धारणा गलत है।

उज्जैनकुम्भ से पहिले हुआ करता है । इन दोनों कुम्भों के क्रम में विपर्यय होता

रहता है, यह नीचे गणित से स्पष्ट किया जा रहा है-

कल्पना की जिंए किसी वर्ष भाद्रपद में सिहराशि के शून्य अंश पर गुरु की स्थिति के समय नासिक कुम्भपर्व होता है, तो अग्रिम वैक्रमसंवत्सर में वशाख में सिंह के २१ अंश पर गुरु की स्थिति के समय / वक्रातिचारगति की उपेक्षा करते हुए) उज्जैनकुम्भ मनाया जाएगा। नासिक - उज्जैन के कम्भों का पौर्वापर्य किस प्रकार बदलेगा, यह निम्नाति स्पष्ट हो जाता है-

इस स्थिति में आगे

न्यास को देखने से

व्रतवों की तिथियों में वैमत्य ]

[ १८७

गुरुस्थिति

कुम्भ नम्बर

वैक्रमाब्द

मास

कुम्भस्थल

(१)

१ ला

भाद्रपद

नासिक.

रा. अं. ४. ०

२ रा.

वैशाख

उज्जैन!

४ । २१

१३ वां-

भाद्रपद

नासिक

४।४

(२)

१४ वां

वैशाख

उज्जैन

४ । २५

२५ वां

भाद्रपद

नासिक

'४।८

(३)

२६ वां

वैशाख

उज्जैन

४ । २६

क्योंकि कुम्भ नं. ३ के बाद नासिक- उज्जैन कुम्भों का उपर्युक्त क्रम बनाए रखने का प्राग्रह करने पर भविष्य में उज्जैन कुम्भ का सिंहस्थं गुरु से सम्बन्ध टूट जाएगा अतः इस से आगे इन दोनों कुम्भों के क्रम में विपर्यास करना ही होगा, और यह विपर्यस्त क्रम लगभग, परवर्ती ५. कुम्भों तक चलेगा, जैसा कि नीचे न्यास द्वारा स्पष्ट है-

""

कुम्भ नम्बर

वैक्रमाब्द

मास..

कुम्भस्थल

गुरुस्थिति

-

(४)

३७ वां

वैशाख -

उज्जैन

रा. अं. ४ ३

३७. वां

भाद्रपद

नासिक

(५)

४६ वां

वैशाख

----उज्जैन

४ । १०

४।७

४६ वां

भाद्रपद

नासिक

४ । १४

(६)

६१ वां

वंशाख

- उज्जैन

४ । ११

६९ वां

भाद्रपद

नासिक

४ । १८

(७)

७३ वां

वंशा

उज्जैन

४ । १५

७३ वां

भाद्रपद

नासिक

४ । २२

7

+

'

(=)

८५ वां

वैशाख

उज्जैन

४ । १६

८५ वां

भाद्रपद

नासिक

४ । २६

व्रतपर्वों की तिथियों में वैमत्य

१८५ ]

अब आगे पुनः नासिककुम्भ उज्जैनकुम्भ से पूर्व मनाना होगा। इस प्रकार इन दोनों कुम्भों के पौर्वापर्य का चक्र चलता रहेगा ।

ज्योतिष एवम् धर्मशास्त्र के अनुसार कुम्भपर्व की यह व्यवस्था भारत के गण्यमान्य साधु- महात्माओं के सम्मुख उपस्थापित है । हमें पूर्ण विश्वास है कि वे पूर्वाग्रह से मुक्त होकर इस प्रोर ध्यान देंगे, और भविष्य में इन पर्वों को शास्त्रीय ढंग से मनाने के लिए शास्त्रानभिज्ञ जनता का मार्गदर्शन करेंगे।

(सन् १९६८ में ११ वर्ष बाद घटित होने वाले उज्जैनकुम्भ ( सिंहस्थ ) पर्व के विषय में विद्वानों के मतभेद पैदा होने पर यह लेख "Everyday Science" पत्रिका के सन् १६६५ के प्रक में प्रकाशित किया गया था। उज्जैन की "सिहस्थ पर्व निर्णायक समिति" के परामर्श पर मध्य- प्रदेशसरकार ने इसी लेख को अपनी "मध्यप्रदेश संदेश" पत्रिका के सन् १९६७ के अंक में भी प्रकाशित किया था । )

संसर्पमास की शुद्धता

क्षयमास' सामान्यतया ११६ या १६ वर्ष बाद घटित हुआ करता है। जब क्षयमास प्राता है तब ६-७ मासों के भीतर ही दो अधिक मास आ जाते हैं, जिनमें एक अधिमास क्षयमास से पूर्व और एक क्षयमास के बाद होता है। जब वि.सं. २०२० में क्षयमास घटित हुआ था तब क्षयमास के पूववर्ती अधिमास से लेकर क्षयमास तक के मासों में मनाए जाने वाले माससम्बन्धी (दीपावली, नवरात्र, विजयादशमी आदि ) व्रतपर्वों के निर्णय में भारी मतभेद पंचांगकारों में देखने को मिला, जिसके कारण भारत के विभिन्न प्रान्तों, नगरों में दीपावली आदि पर्व एक-एक मास के अन्तर पर मनाए गए। ध्यान रहे- तब (सं. २०२० में) इस मतभेद में सूर्य सिद्धान्तीय एवम् दृक्पक्षीय पंचांगों की गणितों में भिन्नता इतना बड़ा कारण नहीं था जितना कि धर्मशास्त्रीय वचनों के विश्लेषण में अनेकमत्य । अब वि.सं. २०३६ में भी क्षयसास उपस्थित हो रहा है। वहीं सौभाग्यवश सूर्यसिद्धान्त तथा दृक्पक्षानुसार क्षयमास तथा उसके पूर्वापरवर्ती दोनों अधिमासों में तो कोई मतभेद यद्यपि नहीं है, तथापि व्रतपर्वनिर्णायक धर्मशास्त्रीय वचनों की व्याख्या में मतभेद भान्ति इस संवत् में भी माससम्बन्धी व्रतपर्वों में भारी मतभेद उत्पन्न हो सम्भावित मतभेद के निवारण के लिए एतत्सम्बद्ध धर्मशास्त्रीय वाक्यों का तार्किक विश्लेषण करेंगे-

होने से सकता है। यहाँ हम इस

सं. २०२० की

क्षयमास से पहिले आने वाले संक्रान्तिरहित चान्द्रमास को सभी धर्मशास्त्रकारों ने 'संसर्प' संज्ञा दी है। संसर्प को सभी श्रार्ष धर्मशास्त्रों ने शुद्धमास माना है

दी गई है।

मासद्वयेऽब्दमध्ये तु संक्रान्तिर्न यदा भवेत् ।

प्राकृतस्तत्र पूर्वः स्यादधिमासस्तयोत्तरः ॥

१. दो सूर्य संक्रान्तियों से युक्त शक्लादि चान्द्रमास को क्षयमास कहते हैं, इसे 'अंहस्पति' या 'न्यूनमास' को संज्ञा भो

१६० ]

श्रीजाबालि का वचन है-

एकस्मिन् वत्सरे स्यातां ढो मासावधिमासकौ । पूर्वमासस्तु संसर्पः परतस्त्वषिकोभवेत् ।।

श्रीशांतातप भी इसका समर्थन करते हैं-

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

त्रयोदशं यच्छतिः वाथ मासं चतुर्दशः क्वापि न दृष्टपूर्वः । एकत्र मासद्वितयं यदि स्यात् वर्षेऽधिकं तत्र परोऽषिमासः ॥

इस विषय में और भी भार्षवाक्य हैं-

.

"एकस्मिन्नपि वर्षे चेद द्वौ मास्रावधिमासको । पूर्वोमास: प्रशस्तः स्यादुत्तरस्त्वधिमासकः ॥ एकस्मिन्नपि वर्षे यत्रेद लक्ष्म दृश्यते उभयोः । तत्रोत्तरोऽघिमासः स्फुटगत्या चायमर्केन्द्रोः ॥

'ब्रह्मसिद्धान्त' भी इसे अधिकमास नहीं मानता। उसमें लिखा है-

'त्रादर्वाङ्नाषिमास: परतस्त्वधिको भवेत् ।"

'ज्योतिः सिद्धान्त' भी क्षयपूववर्त्ती अधिकमास को अधिकमास नहीं मानता-

घटकन्यागते सूर्ये बृश्चिके वाथ धन्विनि ।

मकरे वाय कुम्भे वा नाघिमासो विधीयते ॥

'वाजसनेयिसंहिता' में भी संसर्प को मलिम्लुच (अधिमासं) से पृथक वर्णित किया है-

'संसर्पाय स्वाहा, चन्द्राय स्वाहा, ज्योतिषे स्वाहा,

मलिम्लुचाय स्वाहा, विवापतये स्वाहा ।

मघवे स्वाहा, माधवाय स्वाहा, शुक्राय स्वाहा,

शुचये स्वाहा,,

'अंहस्पतये स्वाहा ।।'

(२२/३०-३२)

'संसर्प' संज्ञा भी इस मास की शुद्धता में प्रमाण है।' 'शुद्धिकौमुदी' में इस शब्द की व्युत्पत्ति

इस प्रकार की गई है-:

'कर्मेण सम्यक् सर्पति- इति संसर्पसंज्ञा तस्य वक्ष्यते ।'

'कालमाधव' कार ने भी इसी प्रकार की व्युत्पत्ति की है-

'कर्मार्हः सन् सम्यक सर्पतीती संसर्पः ।'

१. " चैत्रादारभ्योपरितनेषु मासेषु यदा यो काचिन्मासावसंक्रान्तौ तदा तयोरर्वाचीनः पूर्वो नाऽधिमासः,

उत्तरस्तु भवत्यधिमासः " ( कालमाधव)

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

1

[ १९१

इसके अतिरिक्त, कालमाधव, पुरुषार्थचिन्तामणि, शब्दार्थचिन्तामणि, निर्णयसिन्धु, धर्म-: सिन्धु, जयसिंहकल्पद्रुम आदि सभी निबन्धकार संसर्प मास की शुद्धता में एकमत हैं। महाराष्ट्र के धर्मशास्त्रमर्मज्ञ 'भारतरत्न' Sh. P. V. Kane भी अपनी ! History of Dharma Shastra' के पांचवें Vol. में संसर्प मास को ग्रन्य ( ससंक्रान्ति) मासों की भान्ति शुद्ध लिखते हैं- " When there is a Kshayamasa, the Adhikamasa before it.is like all ordinary masas, i.e. there is no prohibition of doing religious acts in it. But the Adhikamasa that follows a Kshayamasa is the one that is declared unsuitable for reli- gious rites.".

(पृष्ठ 665)

संसर्प को अधिकमाम न मानने का एकमात्र कारण यह है कि इसमें असंक्रान्तत्व होते हुए भी कालाधिक्य नहीं है, क्योंकि इससे ( संसर्प से) ३-४ मास बाद ही अम्रिकमास श्चाता है, एक ही वर्ष में दो मासतुल्य कालाधिक्य सिद्धान्ततः अनुपपन्न है । सभी कालज्ञ ज्योतिषी जानते हैं कि एक. मास में एक दिन के लगभग हो अविशेष उत्पन्न होता है। विष्णुधर्मोत्तर का वचन है-

दिवसस्य हरत्यर्कः षष्टिभागमृतौ ततः । करोत्येक महरछेदं तथैवकं च चन्द्रमाः ॥ एवमर्धतृतीयानामन्दाना मधिमासकम् ।

f

ग्रीष्मे जनयतः पूर्वं पञ्चान्दान्ते तु पश्चिमम् ।

यदि संसर्प अधिमास होता तो विष्णुधर्मोत्तर के इस वचन के प्रतिकूल इस ( संसर्प) के ३-४ मास बाद ही पुनः अधिमास घटित न होता । इससे स्पष्ट है- संसर्प अधिमास नहीं हैं। श्रीकृष्णभट्ट -मीमांसक ने इसी बात को ध्यान में रखते हुए संसर्प में अधिमास सम्बन्धी कृत्यों (अपूपदान, पुरुषोत्तमाव्रत आदि) का निषेध किया है- "संसर्पे नाघिमासिकम्, कालस्यानाधिक्यात् । "

संसर्प को प्रशस्त मानते हुए भी कुछ धर्मशास्त्रकारों ने उसे जो अधिमास कहा है वह केवल प्रसंक्रान्तत्व के अभिप्राय से है, कर्मानर्हत्व के अभिप्राय से नहीं, जैसा कि - 'पुरुषार्थचिन्तामणि'- कार ने लिखा है- "यस्तु तस्मिन्नधिकशब्दप्रयोगः सोऽसंक्रान्तत्वाभिप्रायेण न तु कर्मानर्हत्वाभि- प्रायेण ।""

-

१. यद्यपि सभी भषवाक्य क्षयपूर्ववत असंक्रात मास को ही शुद्ध (कम) कहते हैं, तथापि एक ऐसा भी वाक्य उपलब्ध है, जिस में क्षयपूर्ववर्ती असंक्रान्तमास को ही अशुद्ध लिखा गया है; जैसे- फालिकाविषु मासेषु यदि स्थातां मलिम्लुचौ । सर्वकमहरुः प्रोक्तः पूर्वस्तत्र मलिम्लुचः ॥' ऐसा मानना होगा कि, किसी लेखक के प्रमाद से 'परस्तश्रमलि- लुचः" के स्थान पर 'पूर्वस्तत्र मलिम्लुचः' प्रचार में आ गया। अन्यथा इस वाक्य से प्रयोत्तरवर्ती: असंक्रान्तमास को शुद्ध मानने का प्रसंग उपस्थित हो जाएगा, जो अन्य सभी भार्षवाक्यों, निबन्धग्रन्थों तथा परम्परा के भी प्रतिकूल होगा ।

१९२ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमस्य

संसर्पमास अधिमास नहीं है - यह बात प्रालेख (Graph) द्वारा अच्छी तरह स्पष्ट हो जाती है। देखिए-

संसर्प की शुद्धता का वैज्ञानिक विवेचन

सभी धर्मशास्त्रकारों ने संसर्प को शुद्धतुल्य माना है। उनके इस वैज्ञानिक दृष्टिकोण का विश्लेषण नीचे दिये प्रालेख (Graph) से पूर्णतः हो जाता है ।

नीचे अधिमासशेष एवं समय में सम्बन्ध दिखलाया गया है ।

रख

अधिशेषम्

ST

क्ष

समय:

अधिशेष = फ (समय)

प्रधिशेष समय के अनुसार बढ़ता है। परन्तु उसकी परिवर्तनप्रकृति सूर्य-चन्द्र की गति के

अनुसार बदलती रहती है। दूसरे शब्दों में

ता (अधि.)

तास

में निम्न दो परिवर्तन प्राते हैं :-

(1) चन्द्रमा के भगण के अनुसार मासिक परिवर्तन (Variation). (2) सूर्य की गति के कारण वार्षिक परिवर्तन |

उपर्युक्त दोनों परिवर्तन भागणिक (Periodic) हैं प्रत: एक मास में

ता(अधि.)

तास

-भागणिक

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १९३

परिवर्तन होगा। अगले मास में सूर्य की गति के कारण उसमें भी परिवर्तन प्रायेगा अतः

साधारणतया एक वर्ष में पुनरावृत्ति होगी। ध्यान रहे

ता (अधि.) तास

कभी भी ऋण नहीं होगा ।

क्योंकि हमारी मासव्यवस्था के अनुसार संक्रान्तिरहित चान्द्रमास को अधिकमास माना है अतः जिस समय प्रधिशेष बढ़ता हुआा तत्कालीन स्पष्टचान्द्रमास के तुल्य हो जाता है उस समय उसे चान्द्र- सौरमासव्यवस्था ( समन्वय) के लिए अधिकमास कह कर छोड़ दिया जाता है। ऐसा एक बिन्दु '' मालेख में दिखलाया गया है।

'' बिन्दु पर

ता (अधि.)

<=+∞

तास

.. (१)

यह एक व्यवस्थासम्बद्ध नैरन्तर्य क्षति ( Discontinuity ) है । साधारणतया ३२ मास बाद अधिमास आता है, परन्तु इससे पूर्व भी वह आ सकता है।

-

-

क्षयमास से पूर्व '' बिन्दु पर सूर्य चन्द्रमा के गतिर्वषम्य के कारण असमय में ही अधिमास आने से अधिशेष सहसा क्षीण हो जाता है (व्यवस्थासम्बद्ध नैरन्तर्यक्षति ) । परन्तु इसके तुरन्त अथवा एक-दो मास बाद द्विसंक्रम क्षयमास प्राता है। द्विसंक्रम क्षयमाम की प्रथम संक्रान्ति तक श्रधिशेष में 'र स' तुल्य वृद्धि होती है । अव्यवहित संपर्प में 'रस' का मान प्रत्यन होगा। व्यवहित संसर्प में 'रस' का मान यद्यपि कुछ अधिक होगा फिर भी वह ३२ मासों में सम्भावित वृद्धि की तुलना में बहुत ही कम होगा। प्रथम संक्रान्ति के समय '' बिन्दु पर अधिशेष सहसा बढ़ता है । 'अधिशेष की इस सहसा वृद्धि से '' बिन्दु पर आया अधिमास (संसर्प) प्रधिमासाभास सिद्ध होता है। यहाँ भी समीकरण (१) ही परिवर्तनप्रकृति को प्रकट करता है । परन्तु पहिली स्थिति में '' बिन्दु पर एक स्पष्टचान्द्रमास अधिशेष से बहिष्कृत हुआ था, परन्तु इस स्थिति में वही पुनः अधिशेष में समाविष्ट होता है । अन्य शब्दों में हम यह कह सकते हैं कि हमारी सौरचन्द्र मासव्यवस्था के अनुसार अधिशेष में पुनः नैरन्तर्यलाभ हुआ है। '' बिन्दु पर 'घ च' तुल्य चान्द्रमास का अधिशेष में योग होने से अधिशेष पुनः '' बिन्दु से निर्दिष्ट हो जाता हैं और उसका मान उतना ही हो जाता है जितना कि क्षयमासपूत्रवर्त्ती प्रधिकमास के न घटित होने पर होना था । क्षयमास की प्रथम संक्रान्ति के बाद अधिशेष साधारण रीति से बढ़कर एक-दो मास बाद '' बिन्दु पर पुनः प्रक्रममास प्राने से बहिष्कृत हो जाता है। '' बिन्दु पर घटित यह है, क्योंकि इसके बाद अधिशेष सामान्यरूप से यथाक्रम बढ़ता है। अधिशेष के एकदम घटने व बढ़ने का परिणाम यह होता है कि जैसे न हो। इसी कारण से धर्मशास्त्रकारों ने संसर्प को शुद्धतुल्य कहा है।

संक्रममास वास्तव अधिमास क्षयमास से पहिले मौर बाद प्रधिमास (संसर्प) श्राया ही

ध्यान रहे - अधिशेष प्रत्येक मास में होता है, परन्तु जब उसमें से एक चान्द्रमास बहिष्कृत होता है तभी उस मास को मल के नाम से पुकारा जाता है। क्योंकि संसर्प में एकमासतुल्य अधिशेष

१९४ ]

के बहिष्कृत होने पर भी वह पुनः समाविष्ट हो जाता है प्रथवा शुद्ध तुल्य कहना चाहिये- यही प्राशय सभी धर्मशास्त्र कि संसर्पमास मलमास नहीं होता ।

संसर्प त्रिंशतिध्यात्मक होता है-

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमस्य

मतः उसे मज नहीं अपितु मलाभास प्रकट करते हैं। इससे यह स्पष्ट है

अधिकमास अपने उत्तरवर्ती मास का पूर्वार्ष होता है घतः उसे तथा उसके उत्तरवर्तीमास (दोनों) को एक ही संज्ञा से पुकारा जाता है, जिससे वह षष्टिदिनात्मक होता है ("अधिकमास- स्योत्तरमासपूर्वार्धत्वादुत्तरमाससंज्ञा ।", "चान्द्रोऽषि मासाऽसंक्रान्तः सोऽन्तर्भवति चोत्तरे " ) । परन्तु जैसा कि हम पहिले सप्रमाण बतला चुके हैं- संसर्प अधिकमास नहीं है, एतदर्थं उसे तदुत्तरवर्तीमास से सम्बद्ध नहीं कर सकते, अतः वह त्रिशत्तिध्यात्मक ही है'। जब संसर्पमास क्षयमास से व्यवहित रहेगा तब संसर्प एवं क्षयमास के मध्वर्त्ती सभी मासों की संज्ञाएं स्वतः एक-एक आगे बढ़ जाएंगी ( अर्थात् प्राश्विन कार्तिक हो जायेगा, कार्त्तिक मार्ग. हो जाएगा आदि-आदि ) । मान लीजिए- प्राश्विन संपर्प है, तदनन्तर दो मास बाद पौष क्षय (धनुमंकरमंत्रान्तियुक्त) मास है। यहां यद्यपि संसर्प ( प्राश्विन) के उत्तरवर्ती मास की संज्ञा " मेषादिस्थे सवितरि ... " इस नियम के अनुसार प्राश्विन प्राप्त है, तथापि संसर्प (आश्विन ) के अनधिकमासत्व की रक्षा के लिए उसे कार्तिक संज्ञा ही देनी होगी, ऐसा न करने से संसर्प आश्विन अधिकमास बन जाएगा, जिससे प्रार्षवचनों की अवहेलना होगी। अब इस कार्तिक के उत्तरवर्ती मास की वचन के अनुसार कात्तिक ही प्राप्त होती है । परन्तु इसे जाएगा, परन्तु संक्रान्तियुक्त दो मासों को एक ही संज्ञा नहीं को अनधिकमास मानने का प्रयोजन भी नष्ट हो जाएगा। अतः द्वितीय कात्तिक को मार्गशीर्ष हो मानना पड़ेगा। इस प्रकार संसर्प को अनधिकमास (त्रिशत्तिथ्यात्मक ) मानने पर संसर्प और क्षयमास के मध्यवर्ती सभी मासों के नाम "वृद्धकुमारीवर" न्याय से अपने आप बदल जाते हैं।

संज्ञा भी "मेषादिस्थे सवितरि ...... भी कार्तिक मास षष्टितिथ्यात्मक हो दी जा सकती, ऐसा करने पर संसर्प

किञ्च व्यवहित संसर्प एव क्षयमास के मध्य स्थित मासों के नाम ज्यों ही बदलते हैं ( उत्तरोत्तर एक-एक आगे खिसकते हैं) त्यों ही क्षयमास में लुप्त होने वाले मास का पृथक् प्रस्तित्व

१. च यपूर्ववत अधिकमास को 'प्राकृत' कहा गया है ('प्राकृतस्तत्र पूर्वः स्यात्... ') । यहाँ प्राकृत का अर्थ श्रीकृष्णम्मट्ट इस प्रकार करते हैं-"प्रकृतिः स्वभावः त्रिशद्दिनरूपस्तद्युक्तः प्रनधिक. शुद्धः कर्माहिं इति यावत्

"

२. ध्यान रहे हमने क्षय (अंहस्पति मास की संचा] पूर्तिपक्ष ("मेषादित्ये सवितरि यो यो मासः प्रपूर्यते चान्द्रः । चैत्र. घः सः क्षेयः.....") के अनुसार ही मानी है। भास्कराचार्य की "चयः कान्तिकादित्रये नान्यतः स्यात्" उक्ति का "कार्त्तिकः भादौ यस्य तस्मिन् त्रये मार्गशीर्ष पौष माघेषु" यह भथं कई व्याख्याकारों ने माना भी है, जिससे पूर्तिपक्षानुसार क्षयमास के संचा करण में कोई असंगति नहीं आती। किंच संसर्प को शुद्ध (त्रिंशतिथ्यात्मक) मानने पर चयमास (संकान्तिदययुक्तमास) की पूर्तिपक्षा- नुसार रखी गई संज्ञा ही ठीक बैठती है।

|

arrat की तिथियों में वैमत्य ]

[ १९५

हो जाता है । इस नियम को 'संक्रान्तिचालन' की संज्ञा भी दी जाती है' । निर्णयसिन्धु के भाष्यकार श्रीकृष्णभट्ट मीमांसक ने भी व्यवहितसंसर्प माश्विन एवं पोषक्षय का उदाहरण देते हुए स्पष्ट किया है कि संसर्प आश्विन के बाद क्रमशः कार्तिक एवं मार्गशीर्ष मास होंगे-

"यत्र कन्यायां संसर्प ततः क्रमेण तुला वृश्चिक संक्रान्ती, सतो धनुषि क्षयः । तत्र संसर्पामाया एव तुलायोग्यस्थानत्वात् संसर्पपरयो क्रमेण कालिका विकृत्यं बोध्यम् ।।"

किञ्च बृहत्तिथिचिन्तामणि" में श्रीगणेशदैवज्ञ ने भी क्षयमास का एक उदाहरण दिया है जिसमें प्राश्विन व्यवहितसंसर्प को त्रिशत्तिध्यात्मक माना है-

शकातीतकाले १४६२ सौरपक्षे वर्शा: संक्रान्तयश्च । पत्र मासाः शुक्लाविका वेद्याः । भाद्र- पदकृष्णपक्षेऽमा तिथिभमे घटिका: ४७ रम्युदयात् । तत्रोदयात्कन्यार्को जातः एतासु घटीषु एवं सर्वत्र वेद्यम् । प्राश्विने ३० गुरौ घ. १४, तत्र तुलार्कः घ २४ अधिमासोऽयम् । कार्त्तिके ३० शनौ घ. ४८, वृश्चिकेऽर्कः घ. ४६ ।"

देखिए यहां आश्विनसंसर्प के उत्तरवर्ती मास को कार्तिक लिखा है ।

वि. सं. २०२० में आयोजित काशी की चयाधिमासविचार सभा में

संसर्प की शुद्धता पर किए गए आक्षेपों के उत्तर

अक्षेर (१) - संसर्प त्रिशतिथ्यात्मक नहीं है।

उत्तर- पहिले दिया जा चुका है ।

आक्षेप (२) - "तत्प्राक्संग्यधिमासको यदि भवेत्तत्रत्यसांवत्सरम् । तस्मिन् शुद्धतया क्षये च वचनात्कुर्याद् द्वयोः कोविदः ।। " कालनिर्णयदीपिका के इस वाक्य में क्षयमास ते अव्यवहितपूर्व अधिमास को ही शुद्ध माना गया है ।

उत्तर - क्षयमास से व्यवहित पूर्व श्रधिकमास को भी अनेक निबन्धकारों ने कमहं (शुद्ध) लिखा है । धर्मसिन्धुकार लिखते हैं-" यंत्रापि क्षयाद् व्यवहितपूर्वोऽधिमासः यथा प्राश्विनो-

.....

-

१. संसर्गेत्तरवर्ती मास में घटित होने वाली संक्रान्ति को ससर्प की अमा को तथा आगे चयमास तक की सभी सक्रान्तियों को स्वनिकटवर्ती श्रमा को घ टेत मान लिया जाता है. जिससे सौंसर्प तथा चयमास के मध्यवर्ती सभी मासी के नाम एक-एक आगे खिसक जाते हैं इसे 'संक्रान्तिवालन' कहते हैं। देखे कालमा 'भयचिभ्योतियन्ये नित्यवदेव चालनमुक्तम् । तथाहि यावन्मासो द्विस क्रान्ति: संक्रान्त्यैक्यं प्रपद्यतं ......॥" 'संक्रान्तिबालन' को निश्य ही मानना होगा। अन्यथा स सर्प को प्राकृत शुद्ध, निशतिध्यात्मक) मानने वाले आपवाक्यों से विशेष उत्पन्न होगा। ठीक बात तो यह है कि संसर्प को प्रावृत मानने से संक्रान्तिचालन स्वतः आपतित हो जाता है ।

-

१६६ ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

ऽधिमासो मार्गशीर्षः क्षयस्तत्रापि प्राश्विनमासगतं श्राद्धम् अधिके शुद्धे च प्राश्विने कार्यम् द्वयोरपि कर्मार्हत्वात् इति भाति ।" इस प्रकार स्पष्ट है निबन्धकार इस विषय में वैमस्य के शिकार हैं । श्रतः हमें परस्परविरोधी इन मनार्ष निबम्धवाक्यों को छोड़ कर क्षयमास से पूर्ववर्त्ती व्यवहित एवं श्रव्यवहित दोनों प्रकार के अधिमासों को शुद्ध (प्राकृत = त्रिशत्तिध्यात्मक ) मानना होगा, क्योंकि सभी आर्षवाक्यों में क्षयमास से पूर्ववत्तिमात्र प्रधिकमास को शुद्ध कहा गया है। यदि श्रव्यवहित संसर्प ही शुद्धत्वेन प्रभिप्रेत होता तो - प्रार्षधर्मग्रन्थों में इसका निर्देश होता। कोई एक भी ऐसा प्रार्षवचन उपलब्ध नहीं है, जिसमें यह कहा गया हो कि केवल प्रव्यवहित संसर्प को ही शुद्ध मानना चाहिए। संसर्प को शुद्ध (या अनधिक) मास बतलाने वाले सभी प्रार्षवचन ं व्यवहिताव्यवहित- निरपेक्ष हैं ।

युगीय भविमासों की संख्या में "सूर्यसिद्धान्त" ने भी व्यवहित एवं प्रव्यवहित दोनों संसप को समाविष्ट नहीं किया ।

संसर्प को शुद्ध (प्रनधिकमास ) मानने का एकमात्र उद्देश्य यहां स्पष्ट कर देना आवश्यक - क्षयमास के द्विसंक्रान्तियुक्त होने से एक चान्द्रमास का लोप हो जाता है। इस लुप्त चान्द्रमास के माससापेक्ष ( दीपमाला प्रादि) व्रतोत्सवों को यदि क्षयमास में मनाया जाए तो व्रतपर्वों में पौर्वापर्य का प्रक्षम्य व्यत्यय होगा, तथाच बहुत्र व्रतपर्वो का लोप भी होगा, जैसा कि नीचे दिखाया गया है-

(क) सुदूर भविष्य में जब शुक्लादि कार्तिक क्षय होगा तब शुक्लादि आश्विन के व्रतोत्सवों को क्षय-कार्तिक में समाविष्ट करने से नवरात्रों में अन्नकूट, गोवर्धनपूजा एवं भाईदूज मनानी पड़ेगी। जिससे नवरात्र एवं अन्नकूट आदि के परस्पर विरुद्ध कुछ नियमों का सहसा (एककालावच्छेदेन) पालन नहीं हो सकेगा। किञ्च दीपावली पर्व को अन्नकूट, गोवर्धनपूजा से लगभग एक मास पूर्व मनाना पड़ेगा । शरत्पूर्णिमा तथा कार्तिक पूर्णिमा दोनों एक ही दिन पड़ेंगी। ऐसी स्थिति में कात्तिकस्नान का प्रारम्भ एवं समाप्ति दोनों एक ही दिन होंगे, जिससे कार्तिकस्नान लुप्त हो जाएगा, तथा भीष्मपञ्चक दीपावली से पूर्व श्रा पढ़ेंगे ।

(ख) जब माघ क्षय होगा तब लुप्त पोष के व्रतोत्सवों को भी इसी (माघ) में समाविष्ट

करने से माघस्नाम का प्रारम्भ जिस दिन होगा उसी दिन उसकी समाप्ति भी हो जाएगी। इस प्रकार एक मास तक चलने वाला माघस्नान लुप्त हो जाएगा ।'

१. चयमासे मासद्वयसम्बद्ध व्रतपर्वानुष्ठानेन जायमानस्य माघस्नानलोपथ्य परिहाराय श्रीराजेश्वरद्राविडशास्त्रिभिः उपस्थापि तस्तर्कोऽप्य वस्तादुपस्थाप्यते, येन प्रकारान्तरेण क्षयाद्वयवहितस्यापि संसर्पस्य त्रिंशतिथ्यात्मकत्वं सिध्यति -

"थथा 'शाकं मांस' मसूरांश्च दशम्यां वैष्णवस्त्यजेत् ।' इत्यत्र 'दशमी' शब्द एकादशीव्रत पूर्व-दिन- परः,

( शेषमग्रिमे पृष्ठे )

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १६७

इसी स्थिति में परम्पराविरोधी निम्नाङ्कित अव्यवस्थाएं भी उत्पन्न होंगी-

(i) संकटहारिणी ( संकटचतुर्थी) व्रत वसन्तपंचमी से १४ दिन बाद पड़ेगा । (ii) श्रीगुरुगोबिन्दसिंहजी का जन्मदिन बसन्तपंचमी के दो दिन बाद मनाना होगा, जबकि परम्परया यह बसंतपंचमी से २७-२८ दिन पहिले मनाया जाता है ।

(iii) श्रीगुहरविदास जी का जन्मदिन श्रीगुरुगोबिन्दसिंह जी के जन्मदिन से केवल आठ दिन बाद मा पड़ेगा, जबकि परम्परया यह १ महीना बाद आता है।

दिन

(iv) मौनी अमावस्या शिवरात्रि के एक दिन बाद आएगी, जबकि परम्परया वह

शिवरात्रि से लगभग २८ - २६ दिन पहिले पड़ती है।

यह स्थिति वि.सं. २०३६ में उत्पन्न होगी ।

(ग) बहुत समय बाद फाल्गुनक्षय होने पर उसमें लुप्तमाघ के त्योहार मनाने पर होलिकादहन के दिन माघस्नान की समाप्ति करनी पड़ेगी तथा होलिकादहन के १३-१४ दिन बाद शिवरात्रि मनानी पड़ेगी ।

(घ) शुक्लादि चंत्रक्षय होने पर पिछले वर्ष की समाप्ति से पहले ही आगामी वर्ष का

प्रारम्भ मनाने की समस्या उपस्थित होगी ।

(ङ) शुक्लादि प्राश्विनक्षय की स्थिति में नवरात्र एवं विजयादशमी के बाद पितृ- ( श्राद्ध) पक्ष पड़ेगा, करकचतुर्थी, अहोई अष्टमी (कालिका पूजन) एवं दीपावली पितृ ( श्राद्ध ) पक्ष में मनानी होंगी ।

उल्लिखित श्रापत्तियों से स्पष्ट है संसर्प को प्रत्येक अवस्था में अनधिकमास मानना ही उपयुक्त है।

तथैव माघस्नानप्रास्म्भदिनप्रतिपादकेषु वाक्येषु पौष्या पूर्णिमा माघ पूर्णिमातः पूर्वेव पूर्णिमा ग्राह्या येन मासावविचारि माघस्नाना- नुष्ठानं न लुप्यते ।" इत्येषाऽस्ति श्रीद्राविदमहोदयानां युक्तिः । प्रतिवादितानुसारं पोषे लुप्ते माघक्षये (यथा आगामिनि २०३६ सौंवति) क्षयमास पूर्णिमायाः पूर्वम् तिथ्यर्थमेव पौषी पूर्णिमा, उत्तरार्धम् च माघी पूर्णिमा । एवं च क्षयमास पूर्णिमाया उत्तरार्धरूप- माघपूर्णिमातः पूर्व, या तस्या एव पूर्णिमायाः पूर्वार्ध-रूपा पौषी पूर्णिमा, तत्रैव माघस्नानारम्भः कर्तव्यत्वेन आपतति एवं च दोषः यथा- पूर्वमेव अवतिष्ठते । 'पौष पूर्णिमा' शब्देन माघ पूर्व पूर्णिमारूपमर्थं स्वीकृत्यापि प्रकृते तु पौषी पूर्वपूर्णिमेव गृह्यते इत्याश्चर्यम् । उदाहृते वाक्ये तु दशमीशब्देन एकादशीव्रतपर्व- दिनमेव गृझते अर्थात् तत्र दशमीशब्दस्य न कोऽपि अभिप्रायः केवलं व्रतपूर्वदिन पे- ऽर्थेऽस्य शक्तिवर्तते । प्रकृते कतरपूणिमारूपेऽर्थे पौष पूर्णिमाशब्दस्य शक्तिवर्तते १ मार्गशीर्ष पूर्णिमारूपेऽर्थे पौषपूर्ति मारूपेऽर्थे वा ? मार्गशीर्ष पूर्णिमा रूपेऽर्थे तु शक्तिर्वर्तते एव न "न विधौ परः शब्दार्थः" इति न्यायात् । पौष पूर्णिमारूपेऽर्थे शक्तिरिति चेद् घोषः यथापूर्वमवतिष्ठते । भवता संसर्पसिद्धान्तानुसारम् अस्थायि (Temporary) वाचनिकं मास- नाम परिवर्तनमस्य कुता माघक्षये तत्पूर्व मासस्थ

( शेषमग्रिमे पृष्ठे )

१९८ ]

[

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

माससापेक्ष व्रतोत्सवों के लिए वज्यं मानने उसी प्रकार संसर्प को शुद्ध मानने का

जिस प्रकार अधिकमास को प्रशुद्ध मान कर उसे का एकमात्र उद्देश्य सौरचाद्र मासों में समन्वयापादन है, एकमात्र प्रयोजन है— क्षयमास में हुई दो सौरसंक्रान्तियों से उत्पन्न एक मास के लोप के कारण व्रतोत्सवों में होने वाली पूर्वोक्त मव्यवस्था का निवारण व्यवहित संसर्प को शुद्ध न मानने से इस

प्रयोजन की पूर्ति नहीं हो पाती ।

आक्षेप (३) - चैत्र प्रादि मासों के क्षय से उत्पन्न व्रतोत्सवों में अव्यवस्था इस कलिकाल में सम्भव नहीं । भावी कृतयुग के लिए हम लोगों को विचार करना व्यर्थ है ।

उत्तर - वसिष्ठ, शातातप, जाबालि आदि अनेक विगत युगों के ऋषियों के वचन आज भी प्रमाण माने जाते हैं। धर्मशास्त्र के ये सिद्धान्त किसी एक विशेष युग के लिए सीमित नहीं हैं । अतः यह नहीं कहा जा सकता कि इस कलियुग में प्रयुक्त होने वाले धर्मशास्त्रीय नियम आगामी कृतयुग में प्रयुक्त नहीं होंगे। इससे स्पष्ट है - वे नियम ( सिद्धान्त ) दूषित हैं, जो सुदीर्घ भविष्य में भी दोषपूर्ण व्यवस्था का कारण बनते हैं। यहां भी कमलाकर का वचन ध्यान देने योग्य है- "प्रत्र सिद्धान्तवासनानभिज्ञाः शुष्कपण्डिताः साम्प्रतक्षयलक्षणमेव सवकालजं मत्वा तद्विश्वासान्निर्णय- प्रन्थान् रचयन्ति न तन्मतं प्रमाणम् ।" ( शेषवासना - सि.त.वि.)

ध्यान रहे - माघ के क्षय होने से वि सं. २०३६ में तो व्रतोत्सवों में अव्यवस्था उत्पन्न हो ही रही है। (देखे पृष्ठ १६७ ) ।

आक्षेप ( ४ ) - व्रतपत्रों में पौर्वापर्यं विहित नहीं है ।

उत्तर - परम्परा तथा लोकाचार द्वारा व्रतपर्वों में पौर्वापर्यं विहित है। धर्मशास्त्रों में भी ये इसी क्रम से निर्दिष्ट हैं। किञ्च अनेक व्रतपर्वो में तो क्रम का निर्देश धर्मशास्त्रकारों ने साक्षात् किया है। जैसे " इवासितचतुर्दशी

" प्रादि । व्रतपर्वों में परम्परा से चले आ रहे ऋप में

व्यत्यय भी संसर्प को अशुद्ध मानने के नियम की प्रवैज्ञानिकता प्रकट करता है ।

मार्गशी त्वेव स्वीकृतत्वात् । द्वयोरेकादश्योरेकस्मिन्नेव दिने व्रतस्वीकारे एकादशीद्वयान्तर्गतानि व्रतानि पर्वाणि तु तन्मध्यगते काले नहि क्रियन्ते, यानि तु प्राकृत- स्थितां तन्मध्यकाले मान्यन्ते सदेव । एवमेव भवत् प्रतिपादितव्यवस्थानुसारं मार्गशीर्ष पौर्णमास्य मेव माघ स्नानार मे एकमासतुल्ये म घरनानकाले एतादृशि पत्रतादिकर्माणि (पौषकृष्ण कृत्यानि) कर्तव्यानि जायन्ते यानि पूर्व कदापि माघरनानावधिकाले परम्परया न कृतानि प्ताः सर्वाः अव्यवस्था एव सन्ति एतास्तु संसर्पत्य विंशतिथ्यात्मकत्वे अपाकतु शक्याः ।

पौष्या पूर्णिमया माघ पूर्णिमातः पूर्वा पूर्णिमा गृह्यते अर्थात् पौध गाशब्दः वाच्यपरो नास्ति इति यदुच्यते तत्र प्रच्छा -अत्र माघ पूर्णिमादेन पौर्णिमा पर पूर्णिमा कुतो न गृह्यते १ कुतः अस्यैव वाच्यपरत्वं न तु पौष पूर्णिमाशब्दस्य ? एवं च गृहोते भवत्यतिपादितरीत्यनस क्षयमासस्य पूर्णिमायामेव माघस्नानारम्भः फाल्गुन्यां च पूर्णिमार्या समाप्तिः स्यादित्येषः अन्यो विलक्षणः विकल्पः । "फाल्गुनी माघी न भवति" इति चेत् श्राग्रहायणी पौषी न भवति" इत्याक्षिपामः । एवं च पौः माहात्म्ये

:

( शेषमक्रिमे पृष्ठे )

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ १९६

आक्षेप ( ५ ) – यस्मिन्मासे न संक्रान्तिः संक्रान्तिद्वयमेव वा। मलमासः स विज्ञेयः " - इस वचन के आधार पर संसर्प मलमास है ।

उत्तर - यह सामान्य वचन है। "मासद्वयेऽब्वमध्ये तु संक्रान्तिर्न यदा भवेत् । प्राकृतस्तत्र पूर्वः स्यादधिमासस्तयोत्तरः ।" इत्यादि विशेष वचनों से संसर्प मलमास नहीं है ।

आक्षेप (६) - मलमास में प्रशुद्धि का प्रयोजक असंक्रान्तत्व है ।

उत्तर- प्राक्षेप (५) का उत्तर पर्याप्त है ।

आक्षेप ( ७ ) - "षष्टघा तु दिवसंर्मासः कथितो बादरायणः । " - इस वचन के आधार पर असंक्रान्त होने के कारण संसर्प भी षष्टितिथ्यात्मक है ।

उत्तर - यह भी सामान्य वचन है। विशेष वचनों से संसर्प अनधिकमास होने से त्रिशत्तिथ्या- त्मक ही है । अव्यवहित संसर्प तो आपके मत में भी षष्टितिथ्यात्मक नहीं है ।

आक्षेप (८) - "एकोऽपि द्वघात्मको भवेत् ।" "तावेव पक्षौ ता एव तिथयस्त्रशदेव हि ॥" आदि वचनों से क्षयमास मासद्वयात्मक है ।

उत्तर - संसर्प को शुद्ध मानने का एकमात्र प्रयोजन माससापेक्ष व्रतोत्सवों के लिए क्षयमास की मासद्वयात्मकता की निवृत्ति है, ताकि उससे व्रतपत्रों में होने वाली अव्यवस्था दूर हो। प्रतः उपर्युक्त वचन व्रतपर्वो के विषय में नहीं कहा गया है । क्षय को मासद्वयात्मक मानने पर संसर्प का प्रनघिमासत्व लुप्त हो लाएगा, अतः व्यवस्था के लिए इन वचनों का विषय केवल वर्धापन तथा प्राब्दिकश्राद्ध ही मानना होगा। किञ्च "तिभ्यर्षे प्रथमे पूर्व:. इस वचन से केवल जन्मतिथि तथा मृत्युतिथि के ज्ञान के लिए क्षयमास मासद्वयात्मक है— जिससे "मासद्वयोवितं कर्म तत्कुर्यादिति निर्णय:' - यह वचन भी चरितार्थ हो जाता है । क्षयमास में दो मासों के माससापेक्ष व्रतादि श्रनुष्ठित नहीं किए जा सकते, क्योंकि क्षयमास की प्रत्येक तिथि के पूर्वाधं और परार्धं भाग

99

स्कन्द पुराणे "सहः समारम्भ्य... " इत्यादिवाक्येषु जायमानाया अव्यवस्थायाः यत् समाधानमुपस्थापितं तपि दिर तं भवति । अन्ये आक्षेपा पाप पूर्वलिखितेन विवेचनेन निरस्ताः भवन्ति ।

माघपू रामाशब्दस्यैव वाच्यपरत्वं न तु पौष पूर्णिमा शब्दस्येत्यत्र श्रीशास्त्रिणाम् अभिनिवेशे स्वेतद्रहस्यम्, यत् संसर्प -सिद्धान्तानुसारं आग्रहायणी पूर्णिमेव पौषीत्वेन व्यवहियते, न तु फाल्गुनी माधोत्वेन एतदेव तथ्यमन्तः करणेन स्वीकु द्भिः तैः एतैः शब्दः श्री.विडशास्त्रिभिः स्पष्टं प्रकारान्तरेण "वधूश्वश्रू " न्यायेन संसर्पस्य त्रिंशतिथ्यात्मक स्वीकृतमवतिष्ठते । एतच्च उक्तमपि यत् "संसर्प को त्रिंशतिथ्यात्मक मानने वाला भी एक शास्त्रीय पक्ष है।" वयं त्वत्र वच्मः । शास्त्रीयः पक्षस्तु एक एव न तु अनेके । "संसर्पस्य त्रिंशत्तिथ्यात्मकत्व-पक्ष व शास्त्रीयः" इति वयं प्रतिजानीमः । अन्ये पक्षास्तु परिष्कार-रहिताः अन्यवस्थां जनयन्ति, अत: अशास्त्रीयाः ।

२०० ]

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

को दो भिन्न मासों की दो तिथियां मान कर व्रतपर्वादि का निर्णय भी असम्भव है, ऐसा करने पर इन तथाकथित (तिथ्यर्धरूप) तिथियों की प्रदोषादिरूप कर्मकाल में व्याप्ति तथा इनके पूर्ववेध परवेध आदि का निर्णय भी नहीं हो सकेगा, धर्मशास्त्र के अनेक निर्णायक वचन अनेकत्र कुण्ठित हो जाएंगे, पार्वणादि श्राद्ध भी लुप्त हो जाएंगे ।

सूर्यसिद्धान्त प्रादि सभी भार्ष सिद्धान्तग्रन्थों ने क्षयमास को मासद्वयात्मक नहीं माना, अन्यथा वहाँ क्षयमास में साधित महर्गण में से ३० दिन न्यून करने का निर्देश अवश्य होता ।

आक्षेप (६) - 'मासत्रयं त्याज्यमिदं प्रयत्नाद्विवाहयज्ञोत्सव मङ्गलेषु । - इस वचन के अनुसार संसर्प में नवरात्र, विजयादशमी प्रादि उत्सव वर्जित हैं ।

उत्तर - यह वचन अघिमास, संसर्प तथा ग्रहस्पति- इन तीनों मासों में वर्ज्य विषयों का सामान्यतः निर्देश करता है। विशेष वचन तो संसर्प को प्राकृत ( कम ) ही बतलाते हैं। 'मासश्रयं त्याज्यम्... इस वचन से संसर्प एवं अंहस्पति में केवल अन्यगतिक उत्सवों को ही वर्जित करना होगा। यहां संसर्प तथा अंहस्पति के विषय में उत्सव शब्द माससापेक्ष दीपावली आदि उत्सवों का वाचक कदापि नहीं है, अन्यथा क्षयमास को भी माससापेक्ष व्रतोत्सवों से वञ्चित करना होगा । वसिष्ठ का यह वचन भी स्पष्ट रूप से बतला रहा है कि संसर्प में मासोदित कर्म वर्जित नहीं हैं-

मामप्रधानाखिलमेव कर्म मुक्त्वाखिलं कर्म न कार्यमंत्र |

यज्ञोपवास- व्रतबन्ध - यात्राविवाहकर्मावि विनाशमेति ।।

'पुरुषार्थचिन्तामणि' कार भी संसर्प और प्रहस्पति ( क्षयमास ) को केवल विवाहादि शुभ- कार्यों के लिए ही वर्जित लिखते हैं-"संसर्पाहस्पत्योनिन्दितत्वं विवाहादिशुभकार्यविषयम् ।"

अपिच 'यां तिथि समनुप्राप्य तुलां गच्छति भास्करः । तयंव सर्वसंक्रान्तिर्यावन्मेषं न गच्छति ।।' इस प्रार्षवचन ( संक्रान्तिचालन) के आधार पर भी क्षयमास मासद्वयात्मक नहीं रहता ।

आक्षेप (१०) - संक्रान्तिचालन स्वीकार करने पर क्षयमास में क्षयमास का संक्रान्तिद्वया- त्मकत्वरूप लक्षण नहीं रहता ।

उत्तर - संक्रान्तिचालन लुप्तमास से उत्पन्न व्रतोत्सवों की अव्यवस्थादि को दूर करने के लिए एक कल्पित श्रार्षव्यवस्था है । यह चालन श्राकाशस्थ सूर्यविम्ब के संक्रमणकाल को तो बदल नही सकता, परन्तु क्षयमास से उत्पन्न लुप्तमास का पृथक् अस्तित्व करने के लिए संक्रान्तियों को स्वपूर्ववर्ती श्रमा में घटित मानने को कहता है । इस व्यवस्था को हम कल्पित मान कर छोड़ भी नहीं सकते - ऐसा करने पर आर्षवचन का वैयर्थ्यं सिद्ध होगा ।

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ।

[ २०१

वस्तुतस्तु क्षयपूर्ववर्ती असंक्रान्तमास को शुद्ध (अनधिक= त्रिशत्तिथ्यात्मक ) मानसे वाले सभी प्रार्षवाक्यों द्वारा भी प्रकारान्तर से संक्रान्तिचालन की पुष्टि होती है। संक्रान्तिचालन के बिना क्षयपूर्ववर्ती प्रसंक्रान्त मास को शुद्ध (त्रिशत्तिध्यात्मक) सिद्ध ही नहीं किया जा सकता।

आक्षेप (११) - संक्रान्ति की योग्यता पूर्ववर्ती अमावस्या में मान कर संक्रान्तिचालन द्वारा मासों के नाम नहीं बदले जा सकते, क्योंकि "मीनाविस्यो रविर्येषाम् ....." तथा-

तथा - "मेषादिस्थे सवितरि ....."

मास-संज्ञाप्रद इन वचनों में मीनादियोग्यता या मेषादियोग्यता को चैत्रादि मासों की संज्ञाओं का कारण नहीं बतलाया गया ।

उत्तर- "व्यर्थ सत् किञ्चिज्ज्ञापयति......" नियमानुसार "यां तिथि समनुप्राप्य....." यह वचन स्पष्ट करता है कि मीनादियोग्यता को भी चैत्रादि संज्ञानों में हेतु समझना चाहिए। यदि संक्रान्तिचालन से मासों के नामों का परिवर्तन अभिप्रेत नहीं तो इस चालन का अन्य कोई भी प्रयोजन सिद्ध नहीं किया जा सकता ।

आक्षेप (१२) - यदि चालन मानेंगे तो क्षयपूर्वमास डेढ़ मास का हो जाएगा, क्योंकि "तिथ्यर्षे प्रथमे पूर्वः" इत्यादि वचन से क्षयमास की तिथि का पूर्वाधं पूर्वमास की तिथ्रि होता है ।

उत्तर - जब अव्यवहितपूर्व संसर्प को शुद्ध मानेंगे तब भी यह दोष उपस्थित होगा । जैसाकि पहिले बतला चुके हैं "तिथ्यर्धे प्रथमे पूर्व:" वाक्य जन्म एवं मृत्यु तिथि के निर्धारण के लिए ही प्रवृत्त है ।

प्रक्षेप (१३) - " प्राकृतस्तत्र पूर्वः स्यात्....." इत्यादि वचनों में पूर्व का अर्थ अव्यवहितं- पूर्व लिया जाना चाहिए ।

उत्तर इन वचनों में सामान्यतः पूर्व शब्द प्रयुक्त है, अतः इसका विशेष अर्थ (अव्यवहितपूर्व ) नहीं लिया जा सकता । किञ्च इस प्रसंग में अन्य कई ऐसे प्रार्ष वचन भी हैं जहाँ एकवर्ष में पड़ने वाले दो असंक्रान्त मासों में से केवल परवर्ती प्रसंक्रान्त मास को ही अधिमास लिखा है। जैसे- "" एकत्र मासद्वितयं यदि स्याद्वर्षेऽधिकं तत्र परोधिमासः ।" "चैत्रावर्षानाधिमासः परतस्त्वधिको "भवेत् ।" इत्यादि । इससे स्पष्ट है इस प्रसंग में प्रयुक्त 'पूर्व' शब्द व्यवहिताव्यवहितनिरपेक्ष है ।

आक्षेप (१४) - यदि व्यवहितपूर्व श्रधिकमास को शुद्ध मानेंगे तो क्षयमास पर्यन्त सभी शुद्ध इस वचनानुसार

मासों की अपनी-अपनी ("मेषादित्ये सवितरि यो यो मासः प्रपूर्यते चान्द्रः...

"

२०२ ]

| व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

प्राप्त) संज्ञाएं उच्छिन्न हो जाएंगी और वे सभी मास स्वोत्तरवर्ती मासों की संज्ञाएं ग्रहण कर लेंगे - जो अप्रामाणिक होगा ।

जब

उत्तर - क्षयपूर्ववर्ती प्रधिकमास को सभी भाषं वाक्यों ने व्यवहिताव्यवहित निरपेक्षतया संसर्प (शुद्ध) कहा है। जब वह शुद्ध है तब तदुत्तरवर्ती मास उसकी संज्ञा वाला नहीं हो सकता । तदुत्तरवर्त्ती मास संसर्प की संज्ञा वाला नहीं हो सकता तब वह स्वतः अनुवृत्त्या ससर्पोत्तरवत्र्त्ती मास की संज्ञा वाला होगा । इसी प्रकार तदुत्तरवर्ती सभी क्षयमासावधि स्थित मास उत्तरोत्तर मासों की संज्ञाएं स्वीकार करेंगे ही। इस प्रकार क्षयपूर्ववर्ती मधिकमास की शुद्धता का निर्देश करने वाले प्रार्षवचनों द्वारा "बुद्धकुमारीवर" न्याय से संसर्पोत्तरवर्ती क्षयमासावधि सभी मास उत्तरोत्तर मासों की संज्ञाओं को स्वीकार करेंगे — इसमें प्रशास्त्रीयता कैसी ?

माना ।

आक्षेप (१५) – पेशवाओं के समय में एकत्र पण्डितों ने व्यवहित संसर्प को शुद्ध नहीं

आ. के

उत्तर- उनके निर्णय से अनेक निबन्धकार तथा श्रार्षग्रन्थ सहमत नहीं हैं । भविष्य में यह निर्णय व्रतोत्सवों में अव्यवस्था का कारण बनेगा। इसके प्रमुख निर्णायक के गुरु श्रीकृष्णभट्ट भी इस निर्णय से विपरीत मत रखते हैं । १४१ वर्ष पूर्व ( शक १७४४) के अनेक ऐसे पञ्चाङ्ग उपलब्ध हुए हैं जिनमें व्यवहित संसर्प आश्विन को त्रिशत्तिथ्यात्मक माना है और उसी में नवरात्र, विजयादशमी आदि का विधान लिखा है। दरभङ्गा (बिहार) में पं. श्री बलदेव मिश्र ज्यो. आ. सभापतित्व में ता. २५-३-६३ को हुए एक ज्यौतिषसम्मेलन में चार प्राचीन ऐसे पञ्चाङ्ग उपस्थित किए गए जिनमें व्यवहित संसर्प में नवरात्रादि का विधान था तथा उनमें किसी मास का लोप नहीं किया गया था। एक ऐसा ही प्राचीन (श. १७४४ का) गुजरातो पञ्चाङ्ग श्री मणिशङ्कर ज्यो.प्रा. (सिद्धार्थं सोसायटी, अम्बा वाडिया, अहमदाबाद - ६ ) के पास सुरक्षित है। यह पञ्चाङ्ग सितम्बर ६३ में अखिल भारतीयज्योतिषपरिषद् दिल्ली द्वारा प्रायोजित ज्योतिषसम्मेलन में उपस्थापित किया

गया था।

सं. २०२० में सौरगणित से सिद्ध हुए प्राश्विन (व्यवहित) संस को मिथिला ( बिहार ) के ("मिथिला पञ्चाङ्ग", "विद्यापति पञ्चाङ्ग", "श्री महावीर पञ्चाङ्ग" ) प्रादि सभी पञ्चाङ्गों में शुद्ध ( त्रिशत्तिथ्यात्मक) माना गया तथा उसी (संसर्प ) में ही नवरात्र, विजयादशमी आदि उत्सव लिखे गए। यह निर्णय ता. २५-३-६३ को राजपण्डित श्रीबलदेवमिश्र ज्योतिषाचार्य के सभापतित्व में महा- महोपाध्याय श्रीमहेश ठक्कुर म.म. श्री गोकुलनाथोपाध्याय, म.म. श्री नरहरि म.म. श्री वाचस्पति, म.म. श्री देवनाथ ठक्कुर तथा म.म. श्री परमेश्वर झा के निबन्धों के अनुसार किया गया। इस निर्णय की अनुकृति यहां दी जा रही है-

व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य ]

[ २०३

"मधावमायां ( २५-३-६३) दिवसे पण्डितप्रवर ज्यो. श्रीबलदेवमिश्रमहोदयानां रमेश्वरलता- महाविद्यालये जातायां मिथिलापण्डितसभायां क्षयमाससम्बन्धे समुपस्थित विदुषामैकमत्येन निर्णय

एष:-

श्रागामिनि १८८५ शकाब्बे, २०२० वक्रमाब्वे १९६३-६४ ख्रिष्टाब्वे भाद्र पूर्णिमानन्तरम् प्राश्विनस्त्रिशद्दिनात्मक एव । ततः परं कार्त्तिकः मार्गः, पौषः माघ, फाल्गुन:, प्रथमचंत्रः, द्वितीय- चैत्रः, इत्यादिरीत्या मासस्वीकारेण मिथिलापञ्चाङ्ग एवमेव लेख्यम् । एवं लिखिते पौषशुक्ल- पक्षे "शुक्लादिरयं क्षयाख्यो मास:" इति लेख्यम् । अस्मिन् वर्षे क्षयाख्यमासस्य सत्त्वेऽपि कस्यापि मासस्य न लोप: स्वीक्रियते ।

श्रयं निर्णयः म.म. श्री महेश ठक्कुरस्य, म.म. श्री गोकुलनाथोपाध्यायस्य, म.म. श्री नरहरे, म.म. श्री वाचस्पतेः, म.म. श्री देवनाथ ठक्कुरस्य, म.म. श्री परमेश्वर झा शमणश्च निबन्धाननुसृत्य

कृतः ।

व्यवस्थापक :-

श्री बलदेवमिश्र ज्यौतिषाचार्यः अध्यक्ष : मिथिला पण्डितसभा, दरभंगा

इस प्रकार संसर्प मास की त्रिशत्तिथ्यात्मकता प्रार्षग्रन्थों, प्राचीन प्रर्वाचीन निबन्धकारों तथा परम्परा द्वारा प्रतिपादित है ।

उपरोक्त विस्तृत विवेचन का सारांश यह है-

क्षयमास से पूर्ववर्त्ती व्यवहित एवं प्रव्यवहित- दोनों प्रकार के प्रसंक्रान्तमास (संसर्प) प्राकृत (शुद्ध = त्रिशत्तिध्यात्मक) ही होते हैं ।

संसर्प को शुद्ध मान कर उसमें तन्मासोदित नवरात्र, दीपावली यादि पर्वोत्सव मनाने चाहिएं । तदुत्तरवर्ती मासों में क्रमशः तत्परवर्ती मासों से सम्बद्ध पर्वोत्सव मनाने होंगे। उदाहरणार्थ - यदि प्राश्विन संसर्प और मार्गशीषं क्षय (वृश्चिक- धनुःसंक्रान्तियुक्त मास) हो तो श्राश्विन संसर्प में शुक्लादि प्राश्विन के (नवरात्र, विजयादशमी, दीपावली प्रादि) पर्व, तदुत्तरवर्त्ती शुक्लादि मास में शुक्लादि कार्तिक के ( भाईदूज, भीष्मपंचक, महाकालभैरवाष्टमी प्रादि) पर्व तथा तदुत्तरवर्ती शुक्लादि (क्षय) मास में शुक्लादि मार्गशीर्ष के (मोक्षदा एकादशीव्रत, सफला एकादशीव्रत

२०४

[ व्रतपर्वो की तिथियों में वैमत्य

आदि) पर्वोत्सव मनाने होंगे'। ऐसा करने से संक्रान्तिद्वययुक्त (क्षय) मास में दो मासों के मासोदित व्रतपर्व मनाने का प्रसङ्ग उपस्थित नहीं होगा, जिससे (१६६ पृष्ठ पर लिखी गई ) व्रतपर्वो के लोप तथा विपर्यय से उत्पन्न होने वाली उपरोक्त प्रव्यवस्था समाप्त हो जाएगी ।

अव्यवहित संसर्प हो तो उसे शुद्ध मान कर उसमें तन्मासोदित नवरात्र, दीपावली श्रादि व्रतपर्वोत्सव एवं तदुत्तरवर्त्ती मास ( ग्रहस्पति) में संतपत्तरवर्ती मास के व्रत - पर्वोत्सव मनाए जाएं। जैसे - क्षयाव्यवहित पूर्ववर्ती कार्तिक संसर्प हो तो उसमें शुक्लादि कार्तिक के ( भाईदूज, वैकुण्ठचतुर्दशी श्रीमहाकालभैरवाष्टमी श्रादि) पर्वोत्सव तथा तदुत्तरवर्ती शुक्लादि मार्गशीर्ष क्षयमास में (मोक्षदा एकादशीव्रत, सफला एकादशीव्रत आदि) पर्वोत्सव मनाए जाएं।

संसर्प से क्षयमास (महस्पति) पर्यन्त मासों में सभी ( प्रथम द्वितीय आदि ) श्राब्दिक श्राद्धों का अनुष्ठान भी व्रत - पर्वो की भान्ति ही संक्रान्तिचालन द्वारा निर्धारित तत्तन्मास में किया जाए । यहाँ केवल एक ही विशेषता है कि -क्षयमास (हस्पति) से पूर्ववर्ती मास में किए गए श्राद्ध की क्षयमास ( अहंस्पति) में पुनरावृत्ति की जाए, क्योंकि आर्ष वाक्यों के अनुसार श्राद्धकर्म के लिए अंहस्पति मास को मासद्वयात्मक माना गया है ("मासद्वयोदितं कर्म तत्कुर्यादिति निश्चयः" तथा "एक एव यदा मास: संक्रान्तिद्वयसंयुतः । मासद्वयगतं श्राद्धं मलमासेऽपि शस्यते ।। " ) जिस मास का श्राद्ध हस्पति में प्रवृत्त किया जाता है, उस मास के उत्तरवर्ती मास से सम्बद्ध श्राद्ध का अनुष्ठान भी हस्पति मास में ही किया जाएगा। अर्थात् प्रहस्पति में दो मासों के श्राद्ध किए जाते हैं । उदाहरणार्थं - यदि मार्गशीर्ष क्षय (वृश्चिक- धनुः संक्रान्तियों से युक्त) मास हो तो इस मास से पूर्ववर्ती मास में शुक्लादि कात्तिक का प्राब्दिक श्राद्ध करके उसे पुनः मार्गशीर्ष क्षयमास में प्रावृत्त किया जाएगा । यहाँ शुक्लादि मार्गशीर्ष से सम्बद्ध आब्दिक भी मार्गशीर्षक्षयमास में ही होगा। इसी प्रकार क्षयमास से यदि श्रव्यवहितपूर्वं श्रधिकमास ( संसर्प ) हो तो संसर्प में प्राब्दिक श्राद्ध करके उसे क्षयमास में पुनः करे ।

संसर्प से हस्पति तक के मासों में जन्म या मृत्यु के मास का निर्धारण व्रतपर्वोत्सवों की ही भान्ति संक्रान्तिचालनानुसारी मासों के अनुसार ही होगा। यहाँ विशेषता यह है कि क्षय (हस्पति) मास की तीस तिथियों को दो-दो समान भागों (पूर्वार्ध एवं उत्तरार्ध करणों) में विभाजित करके उन्हें क्रमश: दो मासों (पूर्वार्ध को क्षयपूर्ववर्त्ती

मास की एवं उत्तरार्ध को क्षय-

मास) की तिथियां मान कर उनमें जन्मे एवं मरे व्यक्तियों के जन्ममास एवं मृत्युमास का निर्णय

१. दूसरे शब्दों में ऐसा कहिए कि संसर्प से अंहस्पति तक के मासों के नाम संक्रान्तिचालन द्वारा निर्धारित करके तत

न्मासोदित व्रतपर्वोत्सव तत्तन्मास में अनुष्ठित किए जाएं।

२. संक्रान्ति चालनानुसारी मास ।

व्रतपर्वों की तिथियों में वैमत्य ]

——

[ २०५

किया जाता है।' उदाहरणार्थं यदि कार्तिक संसर्प तथा पौषक्षय (धनुः मकरसंक्रान्तिद्वययुक्तमास ) हो तो पोषक्षय मास की शुक्लपक्ष की तिथियों का पूर्वार्ध भाग मार्गशीर्षशुक्लपक्ष की तिथियां मौर उत्तरार्ध भाग पौषशुक्लपक्ष की तिथियां मानी जाएंगी। इसी तरह शुक्लादि पोषक्षयमास की कृष्णपक्ष की तिथियों का पूर्वार्ष शुक्लादि मार्गशीर्ष की कृष्णपक्ष की तिथियां तथा उत्तरार्ध शुक्लादि पोष- कृष्ण की तिथियां मानी जाएंगी। ध्यान रहे - संक्रान्तिचालनानुसार इस पोषक्षयमास से पूर्ववर्ती मास भी शुक्लादि मार्गशीर्ष है, मतः इस शुक्लादि मार्गशीर्ष में जन्मे एवं मरे व्यक्ति का जन्ममास एवं मृत्युमास भी शुक्लादि मार्गशीर्ष ही माना जाएगा ।

जिस प्रकार क्षयमास से पूर्ववर्ती मास के श्राद्ध की क्षयमास में प्रावृत्ति की जाती है, ठीक उसी प्रकार वर्धापन की भी प्रावृत्ति करनी चाहिए।

विवाहाविशुभ कार्यों के लिए संसर्प एवं क्षयमास दोनों वर्जित हैं ।

—0—0—

१. "तिथ्य प्रथमे पूर्वोऽपरस्मिन्नपरस्तथा मासाविति बुधेश्चिन्त्यां क्षयमासरय मध्यगो ॥"

'मुहूर्तचिन्तामणि' को पीयूपधारा टीका के कर्त्ता का वचन है- "तिथिपूर्वार्धे जातानां मृतानां च पूर्वमासे वर्धापनं श्राद्ध

च विधेयम्, तिथेरुप्त राधे जातानां चोत्तरमासे वर्धापनं श्राद्ध च विधेयम् ।"

सौरपक्षपातियों द्वारा किए गए दो और प्राक्षेपों का प्रतिवाद

('शास्त्रीय पंचांग मीमांसा' के षष्ठ अध्याय का परिशिष्ट)

(१) ध्रुवाभिमुख तिथि वाणवृद्धिरसक्षयानुसारिणी नहीं होती-

जबकि सिद्धान्तज्योतिष के ग्रन्थों में ध्रुवाभिमुखतिथि नाम का कोई भी पदार्थ परिभाषित ही नहीं है सभी आर्ष एवं प्रनाषं सिद्धान्तकारों ने कदम्बाभिमुख सूर्यचन्द्रभोगांशान्तर से ही तिथि का साधन किया है, फिर भी सिद्धान्तानभिज्ञ कुछ लोग घुत्राभिमुख सूर्यचन्द्रभोगांशान्तर (Diffe - rence between polar longitudes of the Sun and Moon) को ही तिथि मानते हुए बिना विचारे इसे बाणवृद्धि रसक्षयानुसारिणी कह रहे हैं। उनकी यह धारणा सिद्धान्तदृष्ट्या बिल्कुल निराधार है, इस विषय का संक्षिप्त विवेचन नीचे किया जाता है :-

कदम्बाभिमुख एवं ध्रुवाभिमुख भोगांशों का अन्तर प्रायनदृक्कर्म है । और

ज्या ( श्रायनदृक्कर्म)

ज्या (शर)

ज्या (प्रायनवलन)

युज्या

.. ज्या (प्रायनदृक्कर्म)

सूर्यशर

चन्द्रमा के लिये-

ज्या (शर) X ज्या श्रायनवलन)

द्युज्या

= ज्या (विपातग्रह) X ज्या (परमशर)

ज्या ( श्रायनदृक्कर्म) =

ज्या (परमक्रांति ) x कोज्या (सायनभोग )

युज्या

क्रान्तिकोटिज्या = १ - ज्या (परमक्रांति) X ज्या (सायनभोग)

ज्या (परमक्रांति) ज्या (परमशर) X ज्या (वि. प्र. ) कोज्या (सायनभोग)

=

१ - ज्या (परमक्रांति) ज्या (सायनभोग)

सूर्य के भोगांश में कोई आयन दृक्कर्म नहीं होगा ।

०.०३४७४ ज्या (वि.चं.) कोज्या (सा.चं.)

१ –०.१५८३ ज्या (सा.चं)

परिशिष्ट भाग ]

[ २०७

ध्रुवाभिमुख तिथि का मान ज्ञात करने के लिये कदम्बाभिमुख तिथिमान में पूर्व तिथि एवं एतत्तिथिसम्बन्धी दृक्कर्मों के अन्तर का विलोम संस्कार करना होगा। ऊपर दिए

गए सूत्र की

सहायता से आयनदृक्कर्मगति का परममान साधित किया जा सकता है। Total differential theorem & theory of maxima and minima आदि लगाने पर प्राप्त क्लिष्ट समीकरणों को भंग किये बिना ही हम यहां एक विशेष स्थिति का उल्लेख करते हैं, जिसमें ध्रुवाभिमुख तिथि का परमाल्पमान ५० घटी से भी कम आता है ।

यदि सा.चं. = ०, तब क्योंकि ५० घटी मान वाली तिथि (विशेषपर्वान्तीय) के लिये :- वि. चं. ग. चं. ग. = १५°

दैनिक आ. ह. गति (०.०३४७ ( कोज्या वि. चं.) x (वि.चं.ग. x / १८०) /

जब वि.चं.

तब " प्रा. हु.ग.

०९५२०५",

V[१ - ज्या २ (प्रा. दृ.)]} (रेडियन) एतत्तुल्य अन्तर को पार करने में

चन्द्रमा को २.०८ घटी लगती हैं। यह संस्कार कभी धन होगा तो कमी ॠण । अतः एक स्थिति

में प्रवाभिमुख तिथि ४८ घटी एवं कभी इससे विघटक (Component) लेकर भी यह सिद्ध वृद्धिरसक्षयानुसारिणी नहीं है। वस्तुस्थिति तो दृष्ट्या असुरक्षित समझते हुए सूर्यसिद्धान्तानुयायियों ने ध्रुवाभिमुख तिथि का राग अलापना शुरू कर दिया है । परन्तु उन्हें यह मालूम नहीं कि ध्रुवाभिमुख तिथि का परमक्षय तो दस घड़ी से भी अधिक होता है ।

भी कम आएगी। चन्द्रगतिदिष्ट का ध्रुवाभिमुख किया जा सकता है, कि ध्रुवाभिमुख तिथि बाण- यह है, कि बाणवृद्धि-रस-क्षयपक्ष को सिद्धान्त-

(२) हकपक्षीय निरयण सौरवर्षमान में अस्थिरता-

)

विकलान्तसूक्ष्म दृक्पक्षीय वेधोपलब्ध सूर्य ज्ञात करने के लिये सायनपद्धति में मन्दफल के अतिरिक्त तिथिसंस्कार ( पृथ्वी पर चन्द्रमा के प्राकर्षणजन्य संस्कार अन्य ग्रहाकर्षणसंस्कार (जो कि अन्य ग्रहों एवं पृथ्वी के परस्पर प्राकर्षण से उत्पन्न छोटे-छोटे ६ मुख्य संस्कारों से बना है) एवं धूननसंस्कार (Nutation) दिया जाता है। हक्पक्षीय पञ्चाङ्गों के प्रतिवर्ष परिवर्तनशील वर्ष- मान को अशुद्ध बताने वाले कुछ लोग दृक्पक्षीय पञ्चाङ्गों के क्रमिक वर्षों के मेषसंक्रमक्षणों के अन्तर को लेकर ही वर्षमान जानने का प्रयत्न करते हैं। लेकिन दृक्पक्षीय सूर्य के लिए यह पद्धति नितान्त भ्रामक है । यह पद्धति तभी ठीक बैठती है, जब सूर्य में केवल मन्दफलसंस्कार ही दिया गया हो । चन्द्रग्रहाकर्षणसंस्कारों के प्रावर्तकाल ( Periods ) भिन्न होने से मध्यमवर्षमानज्ञानार्थं श्रीसत बड़ी अवधि पर लेना पड़ेगा ।

२०८

[ परिशिष्ट भाग

सूर्यसिद्धान्तीय निरयण वर्षमान वास्तविक मान से पल अधिक है और सूर्यसिद्धान्त का सूर्यपरममन्दफल ( २°१६' ) वास्तविक मान से लगभग १४' अधिक है। यदि चन्द्राकर्षण, ग्रहा- कर्षणादि संस्कारों की उपेक्षा कर दी जाए तो यह स्पष्ट है, कि हक्पक्षीय और सौरपक्षीय संक्रान्तियों में लगभग ८ई पल का अन्तर प्रतिवर्ष एकरेखीय रूप से ( Linearly) बढ़ता जाएगा, क्योंकि हक्पक्षीय एवं सौरपक्षीय सूर्यो का अन्तर निम्नलिखित है

। हक्पक्षीय स्पष्टसूर्य

-

सौरपक्षीय स्पष्टसूर्य ८५ का १४ ज्या ( सूर्यमन्दकेन्द्र)

[ जहां 'का' = १८०० शाक से व्यतीत समय (वर्षो में) ]

यहां अन्तर में प्रथम पद "८". ५ का" एक रेखीयरूप से वृद्धिशील (Linearly Monotoni- cally increasing) है । द्वितीय पद " - १४ ज्या (सूर्यमन्दकेन्द्र ) ”

क्षयवृद्धिशील ज्याप्रकृतिक- फल (Sinusoidal function) है। अतः यह स्पष्ट है, कि अभी (शाक १९०० में) ८". ५ का = १४' है । अतः कुछ संक्रान्तियां दोनों पक्षों में लगभग एक सी है और कुछ संक्रान्तियों में ३० घटी तक का अन्तर पड़ता है। जब "८" ५ का" इसका मान ६० घटी अथवा इससे अधिक ७५ घटी के लगभग हो जाएगा, तब वर्ष में कोई भी संक्रान्ति दोनों पक्षों के अनुसार एक ही दिन नहीं हो सकेगी !

दृक्पक्षानुसार निरयणवर्ष का स्पष्ट मान इसके मध्यम मान से अन्तरित होता रहता है । ज्योतिर्गणितकार ने तिथिसंस्कार, अपेरणादि संस्कार बतलाए हैं, परन्तु ग्रहाकर्षणसंस्कारों को छोड़ दिया है। हमें किसी भी वर्ष का मान (उदाहरणार्थ एक मेषसंक्रम से दूसरे मेषसंक्रम तक का काल) जानने के लिए इन संस्कारों के वार्षिकपरिवर्तनों का ज्ञान आवश्यक है । यदि हमें स्पष्ट वर्षमान के परमाल्प किंवा परमाधिक मूल्य ज्ञात करने हों, तो हमें इन संस्कारों के वार्षिक परिवर्तनों के परमाल्पाधिकमान चलनकलन गणित की सहायता से ज्ञात करने होंगे । पहिले तिथिसंस्कार को ही लीजिए-

तिथिसंस्कार

६. ५ ज्या (चं. सू.) ६. ५ ज्या ( तिथि )

इसके उपकरण तिथि की वार्षिक गति ११ तिथि = १३२°

तिथिसंस्कार की वार्षिक गति

६.५ [ ज्या (तिथि) - ज्या (तिथि + १३२°) ]

ध्यान रहे - अधिकमास वाले वर्ष में इसका मान परम नहीं होगा । अतः हमने उपकरण तिथि की वार्षिक गति ११ तिथि के लगभग यहां ली है। इस व्यञ्जक का काल (का) के

सापेक्ष प्रवकलन ( Differentiation) करके परममानसाधनार्थ शून्यतुल्य करने पर

परिशिष्ट भाग ]

[ २०६

ता (तिथिसंस्कार वार्षिकगतिः)

ता का

इससे एक त्रिकोणमितीय फलनों में समीकरण (Trasoendental equation) प्राप्त होता है। इसे साधित करने पर ज्ञात होता है, कि तिथिसंस्कार की अधिकतम वार्षिक गति = = ११ (११ विकला ) है ।

ग्रहाकर्षणसंस्कार के मुख्य ९ घटक निम्नलिखित हैं :-

संस्कार घटक

प्रथम ( पृथ्वी - शुक्र)

उपकरण की वार्षिक गति

- २२५°

द्वितीय (गुरु — पृथ्वी) तृतीय (८४प्र. उ. + ५पृ.) चतुर्थं ( २xप्र.उ. +पृ.)

- ३३००

०.७

- १६१°

पंचम (मंगल - पृथ्वी)

षष्ठ

(प्र. उ. + मंगल)

सप्तम (प्र.उ. +च. उ. )

- ३१५°

+२३°

अष्टम ( स. उ. + पृथ्वी)

उपकरण १, (द्वि.उ.)

नवम

उपकरण २, (गुरु)

+ ४५°

-३३०°

+ ३००

-

इन संस्कारों के व्यञ्जकों से अवकलन द्वारा विस्तृत गणित करने पर यह स्पष्ट हो जाता है, कि ग्रहाकर्षणसंस्कार का परममान + २३" एवं - १७" हो सकता है । वार्षिक उपकरणगति ले कर इन घटकों के परमाल्प वार्षिकगतिमान साधित करने पर ज्ञात होता है, कि ग्रहाकर्षण के कारण १२ फल का अन्तर पड़ सकता है। ध्यान रहे, अपेरणसंस्कार वर्षमान में लगभग + १४ पल एवं

अतः इससे वर्षमान में अन्तर नहीं पड़ता है । परन्तु धूननसंस्कार. को वार्षिकमति (जो कि ४" के तुल्य हो जाती है) के कारण सायनवर्षमान पर प्रभाव पड़ता है । परन्तु कुछ वर्तमान पञ्चाङ्गकार अपने अयनांशों में घूननसंकार नहीं देते। अतः उनकी गणित से वर्षमान में यह अन्तर भी श्रा जाएगा ।

तो - २०” के तुल्य स्थिर है।

इस प्रकार यह स्पष्ट है, कि तिथिसंस्कार, ग्रहाकर्षणादि के कारण स्पष्ट निरयण वर्षमान में मध्यम निरयण वर्षमान से स्वल्पान्तरेण = २९ पल तक का अन्तर पड़ सकता है।

- 0 -

प्रियव्रत

स्थान ( भूपृष्ठ ) भेद से विश्व के विभिन्न देशों में हिन्दूव्रतोत्सवों की तारीखों में अन्तर

[ १६५ पृष्ठ से सम्बद्ध ]

कि

18

इस विश्वमानचित्र में उदाहरण के रूप में सन् १९७६ ई. के केवल चार ( मकरसंक्रान्ति, शिवरात्रि, नवरात्रप्रारम्भ और श्रीगुरुनानकजयन्ती ) पर्वो की तारीखों में स्थान (भूपृष्ठ) - भेद से उत्पन्न अन्तर को दर्शाने वाली चार रेखाएं प्रसन्नमान से खींची गई हैं । यदि स्थानीय अक्षांश-रेखांश (स्थानीय सूर्य-चन्द्रोदयास्त आदि) के अनुसार ही पर्वोत्सवों का निर्णय किया जाए तो सन् १६७९ में 'च छ' रेखा से दाईं ओर वाले देश-प्रदेशों में मकरसंक्रान्ति का उत्सव १४ जन. को और इससे बाईं ओर वाले देश-प्रदेशों में १३ जन. को मनाने की स्थिति पैदा हो रही है। इसी प्रकार शिवरात्रिव्रत 'कल' रेखा से दाईं ओर २५ फर. को और बाईं ओर २४ फर. को ; नवरात्र- प्रारम्भ, घटस्थापन, संवत्सरारम्भ 'त थ' रेखा से दाईं ओर २६ मार्च को और बाईं ओर २८ मार्च को तथा श्रीगुरुनानकजयन्ती 'ट ठ' रेखा से दाईं ओर ४ नवं. को एवं बाईं ओर ३ नवं. को मनाई जानी चाहिए। ध्यान रहे - भूगोल पर व्रत - पर्वो की तारीखों के क्षेत्रों का विभाजन करने वाली प्रत्येक रेखा से लगभग १८० रेखांश की दूरी पर दूसरी पूरक रेखाएं भी खींचनीं होंगी, जो इन विभाजक

१. यद्यपि ये रेखाएं कुछ वक्र होनी चाहिएं, तथापि गणना सुविधा के लिए इन्हें भासन्नमान से सरल रेखा के रूप में हो अंकित किया गया है।

२. पंजाब, दिल्ली आदि में परम्परानुसार सूर्योदय से यत्किंचित् भी पहिले घटित होने वाली संक्रान्ति को पहिले दिन में हो मनाते हैं ।

परिशिष्ट भाग ]

चेम्सफोर्ड रोड

प्रिंटो रोड-

[ २११

के

प्रत्येक व्रत पर्व की तारीख का (ऊपर दिए गए विश्वमानचित्र में

क्योंकि हमारे

-मिंटो ब्रिज

प्रमुख प्रमुख व्रत-पर्वो निर्णय करने के लिए होंगी। यही नहीं जिन

तुर्कमान रोड

दर्द रोड

गुरुद्वारा

रेखानों से बाईं या दाई ओर इन व्रत पर्वो की तारीख की सीमा को प्रदर्शित करेंगी । उदाहरण रूप में - ऊपर दिए मानचित्र में 'च छ' रेखा से लगभग १८० अंश की दूरी पर श्रास्ट्रेलिया में से गुजरती हुई पूरक रेखा च' ' भी प्रदर्शित करनी चाहिए, जो बतलाएगी कि सन् १९७९ में मकरसंक्रान्ति का उत्सव 'च छ' रेखा से बाई ओर च' ' रेखा तक १३ जन. को और 'च छ' रेखा से दाईं ओर च' ' रेखा तक १४ जन. को मनाया जाना चाहिए। इस तरह स्पष्ट है क्षेत्र बतलाने वाली दो-दो रेखाएं भूगोल पर हमें खींचनी होंगी। इन अंकित रेखाओंों की पूरक रेखाएं हमने अंकित नहीं की है ।) की संख्या लगभग ६०० है अतः स्थानभेव से भूगोल पर इनकी तारीखों का हमें प्रतिवर्ष लगभग १२०० (बारह सौ) विभाजक रेखाएं अंकित करनो देश-प्रदेशों को यह काट रही होंगी उनके विस्तृत मानचित्रों पर भी पृथक्-पृथक् इन विभाजक रेखाम्रों का मार्ग स्पष्टता से दिखाना अनिवार्य होगा। क्यों- कि ये रेखाएं जिलों व नगरों को भी विभाजित करती हैं, अतः अनेक बार यह समस्या उपस्थित हो जाएगी कि किसी -जिला या नगर के एक भाग में उत्सव आज और दूसरे भाग में कल मनाना होगा। यहां हम सन् १९७७ की तुलासंक्रान्ति की एक ऐसी ही समस्या प्रकट करने वाला मानचित्र प्रस्तुत कर रहे हैं जिसमें नई दिल्ली के एक भाग में यह तुला- संक्रान्ति १६ अक्तू को और दूसरे भाग में १७ अक्तू को पड़ रही थी । दाईं ओर दिए गए मानचित्र को देखिए । इस

ले. हार्डिग

राड

नैट प्लेस

:

इरविन रोड

पार्लियामेंटस्ट्रीट

जनपथ

में दी गई 'क ख' रेखा से दाईं

माडर्न हाई स्कूल

बाराखम्भा रोड

कर्ज़नरो

नरोड

कोटला रोड- राऊज़ स्के

हैले रोड

फिरोज़शाहरो3/0

कालेज रोड

लिटन रोड

प्रियमत शर्मा खं

सिकन्द्रा

रोड

भगवद

नोर १७ अक्तू. को और बाईं ओर १६ अक्तू को सन् १९७७ की तुलासंक्रान्ति सिद्ध होती है।

नक्षत्रों की वर्तमानकालिक वृश्यस्थिति को ही गणना के लिए

ज्योतिष में स्वीकार किया जाता

Stroudsberg (Pennsylvania, U.S.A.) से स्वामी स्वानन्दाश्रम जी ने प्रषसिद्धान्त-

२१२ ]

[ परिशिष्ट भाग

ग्रन्थों (सूर्य सिद्धान्त आदि) का समर्थन करते हुए हमें अपने एक पत्र में लिखा है- "ऋषिलोगों ने योगशक्ति के माध्यम से अपने दिव्यनेत्रों द्वारा देख कर इन सिद्धान्तग्रन्थों को बनाया है, अतः मानवनिर्मित वेधयन्त्रों के माध्यम से चर्मचक्षुनों द्वारा इन की गणित का व्यभिचार देख कर उन्हें त्रदिपूर्ण कहने का साहस वैज्ञानिकों को नहीं करना चाहिए, क्योंकि मानवदृष्टि एक सीमा में बद्ध अपनी क्षमता का प्रतिक्रमण करने में असमर्थ है ।" स्वामी जी ने Griffith Observatory, Los Angeles के Curator का एक पत्र उद्धृत करते हुए लिखा है- "नक्षत्र अपनी गति से प्राकाश में इधर-उधर विचलित हो रहे हैं, क्योंकि ये पृथ्वी से सैकड़ों-हजारों प्रकाशवर्ष (Light Years) दूरी पर स्थित हैं इस लिए प्राजकल दिखलाई देने वाली इनकी स्थिति नाज की वास्तविक स्थिति नहीं है, यह तो माज से सैकड़ों-हजारों वर्ष पहिले की स्थिति है।" इसी आधार पर स्वामी जी ने हक्तुल्य गणित द्वारा सिद्ध की गई ग्रहनक्षत्रयुति एवं ग्रह-नक्षत्रों के दृश्य अन्तर को भ्रामक लिखा है। स्वामी जी का यह तर्क आर्ष ग्रन्थ सूर्यसिद्धान्त आदि के ही विरुद्ध जाता है। सूर्यसिद्धान्त भादि घार्ष ग्रन्थो में नक्षत्रों के ध्रुवक तथा शर स्थिर रूप में ही दिए गए हैं। सूर्यसिद्धान्त श्रादि तथाकथित प्रार्ष ग्रन्थों तथा अन्य अनार्ष ग्रन्थों के रचयिताओं ने भी इन ध्रुवकों तथा शरों की परीक्षा के लिए वेघयन्त्र का सहारा लेने की बात भी कही है- "गोलं बद्ध्वा परीक्षेत विक्षेपं

वर्क स्फुटम् ।" (सूयंसिद्धान्त'-नक्षत्र प्रहयुत्यधिकार) । यदि नक्षत्रों की वर्तमानकालिक दृश्यस्थिति से हमारी गणित का सम्बन्ध न होता तो सूर्यसिद्धान्त प्रादि में इनके ध्रुवक तथा शरों की वेध द्वारा परीक्षा की बात अर्थहीन होती । नक्षत्रों की गति की चर्चा हमारे इन प्राषं सिद्धान्तग्रन्थों में तो कहीं भी नहीं मिलती। 'नक्षत्र' शब्द की व्युत्पत्ति ("न क्षरति स्वस्थानात् " ) भी नक्षत्रों को सर्वथा स्थिर ही बतलाती है। लेकिन मनुष्यनिर्मित वेषयन्त्रों द्वारा उनमें स्पष्टरूप में गति दिखलाई पड़ती है। क्या स्वामी जी नक्षत्रों की वेधयन्त्रों (चर्मचक्षुत्रों) से ज्ञात गति को भ्रामक नहीं मानते ? क्योंकि दिव्यदृष्टि वाले ऋषियों ने तो इनकी गति मानी ही नहीं है । अपि च ग्रहनक्षत्रयुति के साधन के लिए तो प्राषंमतानुयायी सभी विद्वान् भी वेषसिद्ध (दृक्तुल्य) गणित को ही मान्यता देने की बात एक स्वर से कहते हैं ।

क्या स्वामी स्वानन्दाश्रम जी बतलाने की कृपा करेंगे कि पितामहसिद्धान्त, सूर्यसिद्धान्त, ब्रह्मसिद्धान्त श्रादि श्राषं सिद्धान्तग्रन्थों में दिए गए वर्षमान प्रादि में एकरूपता क्यों नहीं है ? सूर्य- सिद्धान्त और ब्रह्मसिद्धान्त से निष्पादित सूर्य संक्रमणकालों में तो लगभग ७-८ घटी का अन्तर हमेशा होता है । क्या इन सिद्धान्तों के प्रणेता ऋषियों के दिव्यनेत्र एक ही पदार्थ या घटना को विभिन्न (परस्पर विरोधी) रूपों में देखते थे? अगर मिथः विरोधी परिणाम बतलाने वाली ऋषियों की इन दृष्टियों को भी दिव्यता की कोटि में रखने का स्वामी जी साहस करते हैं, तब उन्हें अनेक - कोटिक ज्ञान को प्रमा कहने का साहस भी करना होगा

॥ इति शमस्तुतराम् ॥

अनुक्रमणिका [9] [व्यक्तिवाचकाः शब्दाः ]

व्यक्तिवाचकानां संस्कृतेतरशब्दानामनुक्रमणिका पृथक् न्यस्ता ।

( अङ्काः पृष्ठानि वदन्ति । पुष्पितः पृष्ठाङ्कः टिप्पणीं निर्दिशति । )

अच्युत: ६०, ६१. ६७

अनूपराम सदाशिवशास्त्री १२३

घाठल्ये ( पाण्डुरंगशास्त्री) ३६, ३७, ४२, ४३,

४४, ५०, ५३, ५४, ५७

आप्टे (गोविन्दसदाशिवः ) १०० आप्टे (प्रार. ऐन. ) ४३, ४८, १४ आमराजः ६६

आर्यभट: (I) Re

आर्यभट: (II) (लघ्वायंभटः) ११५ इन्दौरपंचांगसंशोधनसमिति: १०० उज्जैन १६४, १७४

कमलाकरः २६, ३६, १६८

करणकुतूहलम् ६४,८५,८८,

करणप्रकाशः ५७, ५८, ६३, ७४, ६६

करपात्री (स्वामी) २०, ३१, ३६, ४३, ५३,

६८, ७४, ७८, ८६, ६३, १०१, ४१२४, १२६, १२८

काणे, पी.वी. १६८, १९१

कालनिर्णयदीपिका १६५

कालमाधव: ४०, १६८, ४१७१, १६०, १६१

कृष्णम्भट्टः १२६, १३२, १६१, १६४,

१६५, २०२

केतकर : ( वेंकटेश: ) ५५, ७०, १००, १०२,

१२६, १२८,१२६, १३०,१३१,१३२, १६०

केतकी ग्रहगणितम् ६५, १६०

केशव: ४, ५८, ६२, ६६, ७६, ६७

क्षयाधिमासविचारसभा (काशी) १९५ खचरदर्पणः १६, ८६

खण्डखाद्यकम् ६६ गणपतिदेवशास्त्री १५३

गणेशदेवज्ञः ४, , १७१६,

गर्गः ६६

३७ ४७,५८,

६५, ६७, ११८, १६५

गीर्वाणवाग्वधिनी सभा (काशी) १०६, १३६

गोकुलनाथोपाध्यायः २०३

गोभिल: ४१, १२८, १२६ ग्रहकोतुकम् ४, ६२, ६६ ग्रहचार निबन्धनम् ६६

चन्द्रशेखर : (सामन्तः ) ८३, ६२ चुलेट ( दीनानाथशास्त्री) १०० जनमसाखी १७३

जयसिंहकल्पद्रुमः १२०, १६१ जाबालि : १६०

ज्योतिः सिद्धान्तः १६०

ज्योतिर्गणितम् १६०

ज्योतिषशास्त्रन्यायमाला (सुब्बशास्त्रिकृता)

ताण्ड्य ब्राह्मणम् १०६

तिथिचिन्तामणिः ६,

७८. १४६

तिथिनिर्णयः (नागोजिभट्टकृतः ) १३३, १७० तिथिनिर्णयकारिका १७

तिथिस्वरूप निर्णय: (घाठल्ये कृतः) ३६, ४३, ४५ तिलकः ( बालगङ्गाधरः ) १०८

२१४ ]

तैत्तिरीयसंहिता १०६, १०६ दत्तात्रेयः (केतकरः ) ६५ दफ्तरी ४५

दीक्षित: (शंकरबालकृष्णः ) ६२, १६०

दुर्गाप्रसाद : ( म.म. ) ६५

देवनाथ ठक्कुरः २०३

हग्गणितप्रभा १३०

हम्गणितम् (परमेश्वराचार्यकृतम् ) ६६

धर्मकृत्योपयोगितिध्यादिनिर्णयः (करपात्रस्वामि-

कृतः) ३६, ७४, ७६, ६३

धर्मसिन्धुः १२४, १३२, १३३, १७१, १७२,

नरहरिः २०३

नारद: *१२४

नासिक १७४

नित्यानन्दः ६०

पितामह सिद्धान्तः २६

[ अनुक्रमणिका

पुरुषार्थचिन्तामणिः ४५.४६, ५४ १२४, १३१,

बलदेव मिश्र २०२

बिहारी (कवि ) ५३

१६७, १६८, १६१, २००

बृहत्ति थिचिन्तामणिः ४, , २०, ३७,

बौधायन श्रौतसूत्रम् १०७

ब्रह्मगुप्तः ३, ६६

ब्रह्मदेष: ५८

ब्रह्मसिद्धान्तः ५, , ५६, १६०

१६१. १६५

ब्रह्मा २१,

१६०

निरञ्जनदेवतीर्थः (पुरीशंकराचार्यः) १२०, १२१

निर्णयसिन्धुः ४६, १३१, १६७, १९१

नृसिहः ३

नृसिहपारिजातः ६, ४२५

पञ्चसिद्धान्तिका ६ २६, २६, ६६

पञ्चाङ्गगोष्ठी (विज्ञानभवन दिल्ली ) १६७

पञ्चाङ्गतत्त्वम् ६५

पञ्चाङ्ग प्रपञ्चः १००

पञ्चाङ्ग विचार: ३३, १२०

पञ्चाङ्ग संशोधन समिति: १६, १०२, १५०.

पद्मपुराणम् १८३

परमसिद्धान्तः ७०

परमेश्वरभा २०३

परमेश्वराचार्यः ६६

१६०, १५०

परहितपद्धतिः (परहितकरणम् ) ६२, ६६ पितामहः २१

भटतुल्यम् ५७, ६६

भविष्योत्तरम् १२०

भागवतम् ४४, १००

६७, १६५

भारतीयज्योतिश्शास्त्र ( दीक्षितकृत) ६२

भास्कर : (II) , , , १५, २२, ३०, ३८,

३६, ५५,५६,६४, ८२, ८४, १४१,

भास्वतीकरणम् ६E

मकरन्द: ५८, ६२

मध्यप्रदेशसन्देश (पत्रिका) १८८

मनुः १२६, १२७

मय: ३

मल्लारि : ४, ६३

महासिद्धान्तः ७३

महेशठक्कुरः २०३

मत्स्यपुराणम् ११, २७

माधव: १६६

मिथिला पण्डितसभा (दरभंगा) २०३ मीठाराम हिम्मतराम: प्रोझा ११६, १२२

मुञ्जाल: २६,४८,५८,७८, ६७ मुनीश्वर: ६४, ६६, ७४ मुहूर्तचिन्तामणिः १६७

१६४

अनुक्रमणिका ]

यजमानब्राह्मणम् १२३

यन्त्रराजः २६

यन्त्रराजशिरोमणिः २६, ६६

यल्लयः ८४

रंगनाथ: २

राजमृगाङ्कः ९६

राजेश्वर द्राविडशास्त्री ४३, ५३, ८६, १०६,

शाखास्कन्धः १३

शातातपः १६०

शिरोमणिप्रकाशः २५, २६ शुद्धिकौमुदी १९० शेषवासना १६८

श्रीपतिः ७८, ८२, ८४

सर्वानन्दकरणम् ७१

१०७, १३६, १५४

१६६

सायण: १०६

राशिगोलस्फुटा नीति: ६०

[ २१५

सिहस्थ पर्वनिर्णायक समिति १७८, १८८

सिद्धान्ततत्त्वविवेकः ७३, १६८

सिद्धान्तदर्पण: ६२

लघुमानसम् १६, २६,७८, ८२, ६६

लल्लः ६३

वटेश्वरसद्धिान्तः ६५, ८४

वराहपुराणम् ६, १२, ४०, ६७

वसिष्ठः २, , , , २७ वसिष्ठसिद्धान्तः २, २७, १५१

वाक्यकरणम् ६३ वाचस्पति: २०३ वाजसनेयिसंहिता १६०

विज्ञानानन्दस्वामी ११७

विद्यारण्यः १३०

वीरमित्रोदय: ४४, ४६, १३१

वृद्धवसिष्ठसिद्धान्तः २, २७, १५१

वेदव्यासः ६, , , , १०, ११,२१, २७,

३५, ६६,

वेदाङ्गज्योतिषम् २, ६४ व्यासः (पश्यत - ' वेदव्यासः' ) शङ्करभारतीन्द्रः ८९

शतपथब्राह्मणम् १०६, १०७, १०८ शब्दार्थ चिन्तामणिः १६१

, १२७

सिद्धान्तराज : ६०

सिद्धान्तशिरोमणिः ७, १४, १५, २६, ६४, ६६,

१४१

सिद्धान्तसार्वभौमः ६४, ६५, ६८,७४, ८३

सिद्धान्तशेखरः ३६, ८३, ६१

सुधाकर द्विवेदी ३३, ४२, १००, १२०, १२१ सुन्दरराजः ६३

सुब्बशास्त्री ३३, ८५, ८६, १४६ सूर्य: २१

सूर्यसिद्धान्तः २, , , , १६, १७, १८, १९,

२१, २३, २४, २५, ३१, ३३, ३५, ३६, ४०, ६७, ६९, ७२, ७३. ६७, ६६, १०४,

११५, ११८, १४४, १६०, १६६, २०० सोमसिद्धान्तः १५१

स्कन्दपुराणम् ८, ३५, ४४, १८३, १६६ हरदत्त: ६३, ६६

हरिद्वार १७४

हेमाद्रि: १६६

4-0-0-

अनुक्रमणिका [२]

( अङ्काः पृष्ठानि निर्दिशन्ति । टिप्पणीगतस्य शब्दस्य पृष्ठाङ्कः पुष्पितः । )

अक्ष: ( पृथिव्याः ) १११ :

प्रक्षभ्रमणम् (पृथिव्याः ) १११

अक्षविचलनम् १११, ११४ अगस्त्यः १६६.

अजगरतारा १११

अतिवेलम् (ग्रहणम् ) १४, ७३, ७६

अधिमासः १८६

अविशेष १६२

अपेरणम् ७२, २०६

अयनकोणः १११

अयनगतिः १०३, १०, ११४, ११५, ११७

अयनचलनम् ११०

अयनदोलनम् १०१, १०३, ११५

अयनांश: ३, , ६६. १०२, १०३, १०६,

अयनान्तवृत्तम् ११७

ग्रहस्पति १८६

आकर्षणसिद्धान्तः १४६

आकर्षणस्थिराङ्कः १११ श्रायलरंगतिसमीकरणम् ११२ उज्जयिनी कुम्भ १७५ उत्तरगोल: १५

उत्सव १५६, २१० उदयान्तरसंस्कारः ६५

उदयास्तकाल १६२

ऋतुविपर्ययः १०२

ऋषिपञ्चमीव्रत १२३ ऋषिवाक्यभेद १६८

११६, ११७, ११८

एकादशीव्रतम् १२० १२१, १२३

कक्षापरिणति: ७५

कदम्बः ११७

कदम्बप्रोतवृत्तम् ३२

कदम्बप्रोतिीयः भोगः ११, १५१, १५४

कदम्बभ्रमणवृत्तम् ११७

कपालवेधः १२१

करणम् (ग्रन्थः) १०१

करणम् (तिथ्यर्धम् ) ८

कलाचन्द्र: (कल्पितचन्द्र ) ४३, ५४ कलातिथि: ३८, ४६

कात्तिकस्नान १६६

कालः (निरपेक्षः) १४१

काल: (सापेक्षः) १३६

किरणवक्रीभवनम् ३७, १६२

कुतपः १२६ कुम्भपर्व १७४

केन्द्रस्थल १६४

क्रान्तिवृत्तम् ११३, ११७

क्रान्तिवृत्त प्रारम्भबिन्दुः १६, १००, १०१,१०२,

क्षयमास: १७१, १८६.

खमध्यम् १५

गतिसंस्कारः ५०

गुरुभगणकाल १७७ गुरुमार्ग केन्द्रांश १८५ गुरुवॠकेन्द्रांश १८५ गुरुस्थितिपक्ष (कुम्भपर्व) १७४

ग्रहगति: १५६

१०३. १५० १६०

ग्रहणम् ६, १०, १३, २६, २७, ८०

[ २१७

अनुक्रमणिका ]

ग्रहनक्षत्रयुतिः २५, ७७, ८० ग्रहयुति: १३, २५, २६ ग्रहस्थानम् १४७ महाकर्षणसंस्कार २०६

ग्रहोदयास्तम् १३,८०

चन्द्रकला ४२

चन्द्रगति: ५२, १३४, १३६, १५२

चन्द्र दर्शनम् १०, १३

चन्द्रबीजम् (पश्यत - 'चन्द्र संस्काराः ' )

चन्द्रमन्दफलम् ४७, ६६, ७५, १३

चन्द्रशृङ्गोन्नतिः १३.७७, ७८, ८०

चन्द्रसंस्काराः ७४, ७८, ८२, ८३, ८४, ८६, ६२

चन्द्रसितमानम् ३६

चर (चल) बीजम् ७७,८८

चान्द्रमास: १०१, १०२

चित्रातारा १००

चित्रापक्ष: ६६, १००,१०१, १०३, १५०, १५६ चित्रापक्षीयायनांशाः (पश्यत 'चित्रापक्ष: ' )

च्युतिसंस्कार: ४७, ५०, ५१,

छायार्क: १०३

-

७५, ७६, ८८

६१, ६४

जन्मतिथि १६६

जीटा पिशियम् १००

तिथि: ४, , , , १०, १५,

१६, १६, २०,

२१, ३२, ३३, १३७, १५०, २०६

तिथि : (date ) १६५

तिथिवेधः १६ε

तिथिसंस्कार : ( चन्द्रस्य) ४७, ५०, ७५, ८२

तिथिसंस्कार : ( सूर्यस्य) २०८

दक्षिणगोल : १५

दक्षिणायनम् ११७

दिनमानम् (परमाल्पम् ) १६६

दिशा (निरपेक्षा) १३९

दिशा (सापेक्षा ) १४३ दुर्वाव्रतम् १६६

दृक्कर्म ३३, १४६, १५१, १५४, २०६

हुक्समता २, १६

दृश्यासन्नः २५

देशान्तरम् ६५

दोलक : १०३

द्वादशवर्षान्तरपक्ष (कुम्भपर्व में ) १७४ द्वादशांशान्तरलक्षणा तिथि: ३२, ε धर्मकृत्यम् ३, ,

घूननसंस्कार: ११४, २०७, २०६

ध्रुवः १११

ध्रुवप्रतीयभोगः ११, १५४

नक्षत्रध्रुवका: ६८ नति: ६५

नाक्षत्रगणित्तम् २५, ७१, १००, १०२

नाडीवृत्तम् ११३

नासिक कुम्भ १७६ निरयणपद्धति: १०३

निरयणस्थिति: १४, १०२

नोडरेखा ११३

न्यूनमास १८६

पञ्चांगगणितभेद १५६

पञ्चांगपरिवर्तनम् १६४

परिणतिसंस्कारः ६०, ६१, १४७, १५१

पर्व ४, , १५६, २१०

पारणालोपः १२२

पार्वणश्राद्धम् १२५

पूर्तिपक्ष १९४

पौष्णान्तः २५, ६८, १०१

प्रत्यक्षम् २७, २८

प्रदोषव्रतम् १२०, १२१, १२४

प्रयाग कुम्भ १७५

२१८ ]

प्रयोजकतत्वानि ( व्रत पर्वणाम् ) १६६

प्रश्वा (नक्षत्रम्) ७१

प्राकृत (मास) १८६ प्रामाणिक रेखा १६४

फोरियर एनालिसिस ७८

बाणवृद्धिः रसक्षय: ६, १७, १६, ४२, ५८, ६७, ११६, १३२, २०६ बीजम् (बीज संस्कारः ) ३, , १६, १७, २६, ६१, , ७२. ७४, ७७, ७८, ८२, ८४,

८६, ८६, ६२

भगणकाला २४, ६१, १४४ मचकारम्भ विन्दु ( पश्यत 'कान्तिवृत्तप्रारम्भ.

भुजान्तरम् ६५

भूपृष्ठीयभेद १६३

भूभ्रमणम् १४७

भूमध्यदृश्यतिथिः १६

बिन्दु:')

मन्दफलम् ४७, ६५, ६६, ७२, ७५, ६३,२०८

मलमास १६४

महापातः २३

माघस्नान १९६

मूलपीष्णान्तः २५, ६८, १०१

मृत्युतिथि १६९

मेषारम्भबिन्दु: ( पश्यत क्रान्तिवृत्तप्रारम्भ

-

[ अनुक्रमणिका

वर्षमानम् २५ ६४, ६९, ७०, ७१, ७२, १००, १०१. २०७

वलनम् २०६

वसन्तसम्पतिः १५१०३, १०८, १०६, ११३.

वार। २३

वारप्रवृत्तिः १६२

११४

वार्षिक संस्कारः (चन्द्रस्य) ७२, ७५, ८३,८८, ६०, ६३

विघूर्णः १११

विषमविभागात्मक क्षत्राणि २३

चिषुवद्दिनम् ७१

वेध: ४, ११, २६, ३७, १००

वेधशाला २,६६, ११४

वेलाहोमम् (ग्रहणम्) (पश्यत 'होमवेलम्') वैधृतिः २३

व्यतीपातः २३

व्रतम् ४, , १२१, १२३, १५६

व्रतलोपः १२३

व्रतसन्निपातः १२१

शरत्सम्पातः १५

शिवव्रतप्रदोषः १२०

शीघ्रफलम् ६५

शूम्यायनाशवर्षाणि ६६, १०३

षोडशी ( ध्रुवा) चन्द्रकला ४१

बिन्दु:')

संसर्प १७०, १८६

म्यूपिशियम् १००

युग्मवाक्यम् १२४

योग: २३, १५४ रामनवमीव्रतम् १२३

रेवतपक्ष: ७०, ६६, १००, १०३, १६० रोहिणी शकटभेदः १५०

लम्बनम् १५, १६, १९, २१३७, ६५ लम्बन संस्कृत तिथि: १०, १६, २१, ३३

संस्कारा: ६१,६६, ७०, ७४, ७८, ८२, ८३,

संक्रान्ति चालन १६५, २००

८४, ८६, १२, ६३

सम्प्रदायभेद ( व्रतपर्वों में) १७२

सप्तवृद्धि: दशक्षय: ६, ५२, ११९, १३०, १३४ समाधयर्धनक्षत्राणि २३

सम्पात: १५, १०१, १०२, १०३, १०८, १०६.

११३, ११४

अनुक्रमणिका ]

सम्पातसंस्कारः १०२

सर्पनाडी १०२

साकल्यापादिता ( तिथिः ) १६६

सापेक्षवादः १४० सायनसंक्रान्तिः १०६

सायनस्थितिः १४, १०२

सूर्यपरम मन्दफलम् ७२

सूर्यबीजम् ७२ सूर्यमन्दफलम् ७२

सूर्यसंस्काराः ६६ सिंहस्थ पर्व १७५

स्थानीयपरम्परा ( व्रतपर्वो में) १७३

स्थिरबीजम् ६८, ७७

स्थिरायनाशाः १०२

स्थिरायनांशसंक्रमः १०२, १०३

स्वाक्ष भ्रमणघूर्ण (पृथिव्याः ) ११२ हरिद्वारकुम्भ १७५

हीनवेलम् (ग्रहणम् ) १४, ७३, ७६

-0-0-

[ २१६

अनुक्रमणिका [३] [उद्धरणानि]

( पुष्पितः पृष्ठाङ्कः उद्धरणं टिप्पणीगतं निर्दिशति । )

अग्नेः कृत्तिकाः । शुकं पुरस्तात्... (तं.बा.) १०६ अजगे च बृहस्पती १८५ श्रतीन्द्रियार्थविज्ञाने प्रमाणम्... ( ब्रह्मसिद्धान्तः)

मत्र पंचमी अपराहृव्यापिनी... ( धर्म सिन्धुः )

उपक्रम कालस्य कर्मकालसमत्वात् (कृष्णभट्टः)

एक एव यदा मास: . २०४

एकत्र मासद्वितयं...२०१ २८

१३३

१६८

अत्र सिद्धान्तवासनानभिज्ञा:... ( शेषवासना )

अत्रविद्धा सकलमते... ( वीरमित्रोदयः) १३१ मत्रापराहुकाले ज्योतिश्शात्र... (पुरुषार्थचिन्ता- मणिः ) १२४

मत्रोपवास: संक्रमदिने... (निर्णयसिन्धुः ) १६७ भदृष्टफलसिद्धधर्थम्... (सिद्धान्ततत्त्वविवेकः) ३६ अथ चापूर्यमाणाभि: कलाभि:... (भागवतम् ) ४४ श्रद्भिः पारणं कृत्वा ... (यजमानब्राह्मणम्) १२३ अपचारेण नराणाम्... ( वराहपुराणम्) १३ अब्दा गजाश्वः त्रिरसे :... (करण कुतुहलम् ) ६४ प्रमादिपौर्णमास्यन्ता या एव... (स्कन्दपुराणम्)

४५

अर्काद्विनिस्सृतः प्राचीम्... ( सूर्यसिद्धान्तः ) ४० अर्धरात्रमतिक्रम्य दशमी चेत्... १२१ अह्नोऽस्तमयवेलायां स्पृष्टा (व्यासः) १२७ श्रागमादनुमानाच्च प्रत्यक्षात्... (व्यासः ) ६६ प्राचार्यः शिष्यबोधार्थम् (सूर्यसिद्धान्तः) ३ श्रादित्योदयादस्तमनाद्वा... (पितामह सिद्धान्तः)

इन्दुच्चोनाकंकोटिघ्नाः .. ७८

१२६

एकराशिगतो काले यदा गुरुनिशाकरी... १८३ एकरूपप्रधानस्य परिणामोऽयमद्भुतः

...

( मत्स्यपुराणम्) ११

एकस्मिन्नपि वर्षेचेद् द्वौ मासौ .. १६० एकस्मिन्वत्सरे स्यातां द्वो मासी... ( जाबालि : )

१६० एकादशी मुपोष्यैव... (भविष्योत्तरम्) १२० एकाष्टकायां दीक्षरेन्... ( तां.ब्रा.) १०६ एकोऽपि द्वयात्मको भवेत्... १६६ एकैकस्याः कलाया: चन्द्रमण्डलस्य

(वीरमित्रोदयः) ४४

"... एवं च या (फाल्गुन पूर्णिमा) दिनद्वयेऽपि...

(तिथिनिर्णयः) १३३

कथमपि यदिदं चेद भूरिकाले.. (गणेश:)

, २०, ६५, ७ कथमेतद् विजानीयां सूर्याचन्द्रमसोगंतिम्...

...

( वराहपुराणम्) १२ *१७६, १८५

कर्के गुरुस्तथा भानुः कर्मणे सम्यक् सर्पति इति संसर्प:... (शुद्धिकौमुदी)

१६०

१९१

कात्तिकादिषु मासेषु यदि स्याताम्... कालेन टक्समो यः स्यात्... (सूर्यसिद्धान्तः) ३ कुम्भराशिगते जीवे ... १७५

२६

१२३

कृत्तिकास्वग्निमादधीत... (शतपथब्रा.) १०६ केन्द्रार्धयष्टिवेषाद केंन्द्रो... (पंचसिद्धान्तिका )

उदयात्प्राक् चतस्रस्तु... (स्कन्दपुराणम्)

उदये चाष्टमी किञ्चित्... (स्कन्दपुराणम्) १७०

२६

अनुक्रमणिका ]

केवलं शास्त्रमाश्रित्य न कर्त्तव्यो १८४ क्षय: कार्तिकादित्रये... ( सिद्धान्त शिरोमणिः )

स्वाभ्रखाकैः हृता कल्पयाताः समाः

१६४

( सिद्धान्त शिरोमणिः ) ६४ गणितागतस्य ग्रहस्य प्रत्यक्ष ग्रहस्य (खण्ड-

खाद्यकम् ) ६६

ग्रहण- भगणभोग पर्यन्तं ग्रहगतीरानीय ..

(मल्लारि: ) ६३

चक्षु शास्त्रं जलं लेख्यम्... (व्यासः ) ६६ चद्रोच्चाच्छो घितरविकोटिज्या... ( खचरदर्पण:)

चैत्रादर्वाङ नाघिमास: ... (ब्रह्मसिद्धान्तः )

६१

१६०, २०१ जलोघः प्लाव्यमाना भूः ( भागवतम् ) ११० तत्तद्गतिवशान्नित्यम् (सूर्य सिद्धान्तः) २, ५ तत्प्राक्संग्यधिमासको... ( कालनिर्णयदीपिका )

तन्निशम्योभयत्रापि विष्णुना प्रेरितम्...

१६५

(देवीभागवतम् ) २१

तन्यते कलया यस्मात् ४४ तावेव पक्षी ता एव तिथयः .. १६६

तिथ्यर्धे प्रथमे पूर्वः १६६ तिथ्यादिसाधने क्वापि नार्केन्द्वोः

तीर्थानि नद्यश्च तथा समुद्राः

१८१

१६

त्रयोदशं यच्छति वाथमासम्... ( शातातपः ) १६० त्रिभविरहितचन्द्रोच्चोन... ( सिद्धान्तशेखरः )

त्रिमुहूर्त्ताधिकक्षय वृद्धघोरभावेन ( कृष्णम्भट्टः )

८३

१३२

त्रिमुहूर्त्ता न चेद् ग्राह्या... (गोभिलः )

१२८, १२६ दश दश भगणे भगणे... (पंचसिद्धान्तिका ) ६६ दिनद्वये कर्मकाले व्याप्तौ ...(धर्मसिन्धुः) १२४

दिवसस्य हरत्यर्कः षष्टिभागम् ...

[ २२१

(विष्णुधर्मोत्तरम्) १९१

इक्स बेटग्रहसा धितासु... (व्यासः ) १०, ३५

सिद्ध भानुबाहोः फलविकला :

( खचरदर्पणः) ८

दृष्ट्वोपरागं स्नायात्. १० देवगृहा वे नक्षत्राणि... ( तै. ब्रा.) १०६ देवानां द्वादशाहोभिः .. १७०, १७४, १८१, १८२ द्वयहेप्यव्यापिनी चेत् (मनुः ) १२६ घटकन्यागते सूर्ये... ( ज्योति: सिद्धान्तः ) १९० घटे सूरिः शशी सूर्य: १७६, १८५ धन्यानां पुरुषाणां हि गंगाद्वारस्य दर्शनम्...

(स्कन्दपुराणम्) १८३

ध्रुवेवास्य षोडशी कला ४१ न तावत् पारणोपवाससांकर्यलक्षणदोषोऽस्ति...

( कालमाधवः) १२३ न स्पृशेदपराह्न चेत् पूर्वा स्यात्... (कालमाधवः)

१२६

न ह्य ेव देवा प्रश्नुवन्ति... ( वृहदारण्यकम् ) ४५ नागो द्वादशनाडीभिः

नार्केन्द्रो बजियोग्यता

---

(स्कन्दपुराणम् ) ६६

७५

निर्बीजार्कोक्तमेव हि... ( कमलाकरः ) ७३ नैष शक्यः प्रसंख्यातुं याथातथ्येन कुत्रचित् ..

( मत्स्यपुराणम्) ११ पत्रा ही तिथि पाइये... ( बिहारीरत्नाकर) ५३ परस्पराविरुद्धं स्वयमेव कार्यम् (निर्णयसिन्धुः )

परिलेखमहं वक्ष्ये ( वृद्धवसिष्ठः ) २७ परेद्युरपराह्णे तु पार्वणश्राद्धनिर्णये...

१२२

( गणितप्रभा) १३०

पश्चिमाभिमुखी गङ्गा (पद्मपुराणम्) १८३ पातोनचन्द्रबाहुज्या ( खचरदर्पण: ) ६०

पातोन विधोस्तु कोटिभुजयो... ( खचरदर्पण:) ६० पादोन षट् काष्टलबान्तरेऽतः ..

( सिद्धान्त शिरोमणिः ) ४२

२२२ ]

पारणान्तं व्रतं ज्ञेयम्... (विष्णुधर्मोत्तरम् )

[ अनुक्रमणिका

मया परमफलस्थाने चन्द्रग्रहणतिथ्यन्तात् ..

१२०, ४१२२

पूर्वेद्युः षण्मुहूतं पञ्चमीविद्धायाः

माघे वृषगते जीवे... १७५

(वीरमित्रोदया ) १३१ पत्र्यं मूलं तिथेः प्रोक्तम्... (नारदीयपुराणम्)

१२७

पैत्र्यादिकार्याणि च ब्रह्मपक्षे .. ( नृसिहपारिजातः)

, २५

प्रकृतिः स्वभावस्त्रिशदिवरूप :... (कृष्ण भट्ट :)

प्रतिदिवस विसंवादात् तिथि-करण...

CY

२७

( ब्रह्मगुप्तः ) ३ प्रतिपन्नाम सा ज्ञेया तदन्ते (वराहपुराणम् ) ४० प्रत्यक्षं ज्यौतिषं शास्त्रम् ... ( वेदाङ्गज्योतिषम् )

प्रदोषव्यापिनी ग्राह्मा पूर्णिमा फाल्मुमी सदा ।

(नारदः) १२४ प्राकृतस्तत्र पूर्वः स्यात्... १६४, २०१ प्राग्गतित्व मतस्तेषाम्... ( सूर्य सिद्धान्तः ) १५४ प्रायः प्रातरूपोष्या हि (शिवरहस्यम्) १२७ बारणवृद्धा रसक्षीणा प्राह्मा नान्या तिथिः क्वचित् (तिथिनिर्णयकारिका) १७ बिम्बमध्यं ग्रहस्यास्ति यत्र (ब्रह्मसिद्धान्तः) ५ बुधादीनां वर्ण एकः ... ( वाक्यकरणम् ) ६३ ब्रह्माद्येष्वपि भगणानाम् (ग्रहकोतुकम् ) ४ ब्राह्मार्थभटसौराद्येष्वपि ग्रहकरणेषु

..

( ग्रहकौतुकम् ) ६२ भक्ता व्यर्कविधोलंवाः (ग्रहलाघवम् ) ५३, ५६ भगवन् मृदुचलपाता... ( वृद्धवसिष्ठः ) २ भूपृष्ठसर्व देशानां मध्यमेव... ( भास्करः ) ३८ भ्रमन् ग्रहः स्वे प्रतिमण्डले ( सि. शि. ) १५ मकरे च दिवानाचे मेषराशिगते गुरो... १७६ मकरे च दिवानाथे बृषराशगते गुरौं. १७५ मध्याह्रव्यापिनी पंचमी ग्राह्या...

( पुरुषार्थ चिन्तामणिः ) १२४

(केशव:) ६९

मासद्वयेऽब्दमध्ये तु . ( जाबालि ) १८६ मासद्वयोदितं कर्म १६६, २०४ मासत्रयं त्याज्यमिदम् २०० मासप्रधावाखिलमेव कर्म... २०० मीनादिस्यो रविर्येशम् २०१

मुखं वा एतद् ऋतूनां यद्वसन्तः .. १०६ मुखं वा एतनक्षत्राणां यत् कृत्तिका... १०६ मुहूर्तः पञ्चभिविद्धा इति ऋष्यशृङ्गवचने...

( निर्णयसिन्धुः ) १३१

मेष राशिगते सूर्ये... १७५ मेषसिंहगयो रकं जीवयो.... १७५ मेषादिस्थे सवितरि ... ११४, २०१ यः परो विप्रकर्षः सूर्याचन्द्रमसो... ( योमिलः ) ४१ यत्तु श्रीपतिसिद्धान्तप्रामाण्यात्...

(सिद्धान्तसार्वभौमः ) ६५

यतुक्त कल्पादि साघितो मौमः ...

(नृसिहसौरभाष्यम्) ३ यत्र कन्यायां संसर्पः (कृष्णम्मट्टः ) १९५ यत्रापि क्षयाद् व्यवहितपूर्वी (धर्मसिन्धु ) १६५. यदसाध्यं त्याज्यमेव तत् (मुनीश्वरः ) ६४ यदा तो मिलितौ स्थाताम् (वराहपुराण) १२ यदा पुनर्महता कालेन महदन्तरम् ( मास्करः )

३०

यदा शुद्धाधिकतया दिनद्वयेऽपि .. ( धर्मसिन्धुः )

यदि च लम्बन संस्कृत खेटा: ...

१३१

(सिद्धान्तशिरोमणिः ) ३८ यम्ववेधादिना ज्ञातं यदवीजं मणकेस्ततः १६,७७ यस्तु तस्मित्रधिकशब्दप्रयोगः ...

( पुरुषार्थचिन्तामणिः ) १३१

यस्मिन् काले यद् यद हग्गमितंत्र्यकृत्

..

(मल्लारि: ) ४

अनुक्रमणिका ]

यस्मिन पक्षे यत्र काले

यस्मिन् देशे यत्र काले

( वसिष्ठः) २) ५ (व्यास) ६, १०, ४६७ (मनु:) १२७

यस्यामस्तं रविर्याति यात्राविवाहोत्सवजातकादी...

(सिद्धान्त शिरोमणिः) ४, २२

यो तिथि समनुप्राप्य... २००, २०१

यावन्मासो द्विसंक्रान्तिः

४१६५

युग्माग्निऋतुभूतानाम्

१६९

यै: पारसीजा सुरभाषया... (सिद्धान्तसार्वभौमः)

रसगुणाभ्रमहीशकवत्सरे (बीजोपनयः) ८५ रामनवमी मध्याह्नष्यापिनी ब्राह्मा

७४

( तिथि निर्णय:) १७० राश्यादिरिन्दुर सुध्नः... (सूर्य सिद्धान्तः) ७३ राहुदर्शनतोऽन्यत्र हसिया नेष्यते तिथिः । ३५ राहुरसो दनुजत्वात्... ( वसिष्ठसंहिता) २१ रुद्रपादरूपा अन्तरिक्षचरा:... (शाखास्कन्धः)

१३

लिप्ता विघोरकंमहीमिता:... ( बीजोपनयः) ८१ वसन्ते विषुवे चैव १७५ विनोपपत्ति गणितक्रिया हि ज्योतिर्विदां बुद्धि • मत न सम्यक् (सिद्धान्तसार्वभौमः) ८३ वृत्ते चकलवाते ... (सिद्धान्तशेखर:) ३६ वेदास्तावद् यज्ञकर्मप्रवृत्ता:... (सिद्धान्त-

शिरोमणिः) ७

वेधोत्थ सिद्धान्तजयोवियोग:.. ( यन्त्र शिरोमणिः ) ६६ वेलाहीनेऽन्तरं यत्तद् बीजं मत्वव कालजम्

(सिद्धान्ततत्व विवेकः) ७४

१८३

वैशाख्यां पाण्डवश्रेष्ठ... व्यकेंन्द्रो बहुण्या कोटिज्या... ( खचरदर्पण:) ९१

व्रतादिसन्निपाते दानहोमादि... (धर्मसिन्धुः ) १२२ शशी द्वादशभिरंशः सूर्य मुल्लंघ्य...

(पुरुषार्थचिन्तामणिः) ४५

शाकं मसिं मसूरश्चि... ४१९६

शाके नखाब्धिरहिते ... (लल्लः) ६३

शृणुष्वैकमना भूत्वा गुह्यज्ञानम्...

[ २२३

(वृद्धवसिष्ठ सिद्धान्तः) २७

श्रावणपौर्णमास्याः सूर्योदयमारभ्य...

(पुरुषार्थ चिन्तामणिः) १३१ ससप्तकुम्भयुक् स्योन (वेदाङ्गज्योतिषम् ) ६४ संवत्सराय दीक्षिष्यमाणा.. (तं. संहिता) १०६ संसर्पाय स्वाहा ( वाजसनेयि संहिता) १९० संसर्पे नाधिमासिकम्... (कृष्णम्भट्टः ) १९१ संस्कारपञ्चकैरेतैः इन्दु:... ( खचरदर्पण:) ६२ संक्रातिकालादुभयत्र नाडिकाः ...

(मृहूर्त चिन्तामणि:) १६७ सहः पूर्णां समारभ्य (स्कन्दपुराणम्) १६६ सा मतिः दुःसाधा सूक्ष्माणाम् (मल्लारि:) ४ सा ( माद्र. शु. चतुर्थी) मध्याह्वव्यापिनी ग्राह्यां... (धर्मसिन्धुः) १३२

साधनसूर्यमुजज्या कोटिज्यासंहता...

( खचरदर्पण:) ६२ सायनांशः स्फुटो भानुः... (सिद्धान्त शिरोमणिः ) १४ सायाहृव्यापिनी या तु... १२७ सिंहराशिगते सूर्ये... १७६ सिहे गुरुस्तथा भानुः १७६ सिंहे यदा तिष्ठति देवपूज्यः १८१ सिद्धान्ताश्रयच कर्म निरस्तमाचार्यः ...

(दत्तात्रेयः) ६५ सूर्याग्निर्गस्य यत्प्राचीम् ( वसिष्ठ सिद्धान्तः) ४० संषा यतो हक्समा (गणेश) १६ सौरोऽर्कोऽपि विधूच्चमं ककलिकोनाब्जः ...

( ग्रहलाघवम् ) ४, , २०, ६७

(ज्यासः) ८, २१

सौरोपनिषदेवाद्य कल्पेश्वस्मिन् सनातनी ...

स्थूलं कृतं भानयनं यदेतत् ..

(सिद्धान्त शिरोमणिः) २२

७८

स्फुटगणितविदः कालः कथंचिदपि नान्यथा भवति

स्वकाले यत्संस्कारेण गणितागतो ग्रहः

-0-0-

(मुनीश्वरः) ६६

Abul wafa R, 55

Achilles &

अनुक्रमणिका [४] [ व्यक्तिवाचकानि संस्कृतेतरपदानि ]

Astrological Magazine १०० १०१

Bradley, James E

Indian Nautical Almanac 3, 88,

१६३, १६६

Initial Point of our zodiac 200

Introduction to Celestial Mechanics

६७

Brennard G

Buhler oc

Burgess ६६, १००

Calendar of Modern Age Ex

Calendar Reform Committee εε,20R,

Cyril Fagan ot

Einstein ?Yo

Jacobi १०८

Julius Caesar &

Kepler, Johannes &

Leverrier, Urbain Jean Joseph o

Lowell, Percival

१०. १६०, १५०

Newton Isaac १५०

Every Day Science (Magazine) 55

Gregorian date १६२, १६४

Gregory, Pope XIII

History of Dharma Shastra

(by P.V. Kane) 5, ??

Picard

Ptolemy, Claudius =

Regional Meteorological Centre

(Calcutta) {50

Tycho Brahe ८२,८८, ६० Winternitz १०६

-0-0-

भारतीय एवं पाश्चात्य ज्योतिष के पारदृश्वा अनुभवी सम्पादकमण्डल द्वारा सम्पादित

ज्योतिषशास्त्र में नवयुग का प्रवर्तक धर्मशास्त्रसम्मत

श्रीमार्त्तण्डपञ्चाङ्ग

( हिन्दी, उर्दू एवं पंजानी तीन भाषाओं में प्रकाशित )

सूक्ष्म दृश्य गणितानुसारी दैनिक स्पष्टग्रह, ग्रहों के सूक्ष्म शर क्रान्ति प्रादि अनेक गणितसम्बन्धी प्रौढ विषयों से प्रलंकृत इस भारत विख्यात प्रतिष्ठित पञ्चाङ्ग में आपको राष्ट्रीय, अन्तर्राष्ट्रीय तथा व्यापारियों के लिए नितान्त उपयोगी अनुभवसिद्ध भविष्यवाणियां उपलब्ध होंगी । इस प्रामाणिक पञ्चाङ्ग में प्रतिवर्ष जन्मपत्र, वर्षफल आदि की उपयोगी गणित

के साधन के लिए सरल से सरल आधुनिकतम पद्धतियों का प्रकाशन किया जाता है । गणित की माश्चर्यजनक शुद्धता, भविष्यवाणियों की सत्यता

एवं प्राचीन तथा नवीनतम ज्योतिष-विषयों की परिचायकता

के कारण यह विशालकाय पञ्चाङ्ग आज भारत में

सर्वाधिक लोकप्रिय है । इस पञ्चाङ्ग की गणित Electronic Computer की सहायता से की

जाती है, जिससे इसमें दिए जाने वाले ग्रहभोगांश, ग्रहण एवं तिथ्यादि का

काल अपनी परमसूक्ष्मता के

लिए भारतीय पञ्चाङ्ग-

जगत् में प्रदर्श

माने जाते

iho

अपने नगर के पुस्तकविक्रेता से खरोबिए

'श्रीमार्तण्डपंचांग' के विद्वान् सम्पादकों द्वारा रचित ज्योतिषजगत् का एक संग्रहणीय अद्वितीय प्रकाशन

गणकमार्त्तण्ड

( सरल हिन्दी भाषा में गुरु के बिना ज्योतिष का पूर्ण ज्ञान करा देने वाला महान् ग्रन्थ)

क्या भाप केवल साधारण हिन्दी ही जानते हैं ? ज्योतिष का तनिक भी ज्ञान प्रापको नहीं है ? गणित में भी जोड़-घटाव ही जानते हैं? कोई बात नहीं, धापको फिर भी यह ग्रंथ ज्योतिष की पूर्ण शिक्षा सरलता दे देगा । सर्वसाधारण को ज्योतिष की पूर्ण शिक्षा देना ही इस ग्रंथ के लेखकों का उद्देश्य है । इस महाग्रंथ के "ज्योतिषपरिचय" प्रादि अनेक प्रकरणों में दिए गए सैंकड़ों विषयों में से कुछेक का संक्षेप में दिग्दर्शन इस प्रकार है :

(१) “ज्योतिष परिचय" - इस प्रकरण में भारतीय और पाश्चात्य ज्योतिष के सभी सिद्धान्तों एवं विषयों का सरल भाषा में विस्तृत विवेचन है। प्रक्षांश, रेखांश, साम्पातिककाल, स्थानीयमध्यमकाल, स्टैण्डडंकाल, स्थानीय स्पष्टकाल, राशि, नक्षत्र, अयनांश, सायन- निरयणपद्धति, तिथि, नक्षत्र, योग, करण प्रादि सभी विषयों का घामूलचूड़ स्पष्टीकरण है। समझाने के लिए जगह-जगह चित्रों का प्रयोग किया गया है।

(२) "आकाश परिचय " - इस प्रकरण में अश्विनी मादि नक्षत्रों, मेष प्रादि राशियों तथा मंगल यादि ग्रहों को माना में पहिचानने की अनेक विमियां चित्रों सहित दो गई हैं। सभी राशियों और नक्षत्रों की प्राकृतियां मित्रों द्वारा समझाई गई हैं। कौन सी - राशि, कौन सा नक्षत्र किस तारीख को किस समय प्राकाश में कहां दिखाई पड़ेगा - अनेक उपयोगी सारणियों द्वारा समझाया गया है।

यह

(३) "ज्योतिषयन्त्र परिचय" - इस प्रकरण में अनेक महत्त्वपूर्ण और रोचक (धूपघड़ी, वेषयन्त्र, लग्नयन्त्र मादि) यन्त्रों के निर्माण और प्रयोग की सरलतम विधियों सचित्र दी गई हैं. जिनके आधार पर पाप इन यन्त्रों को नाम मात्र के खर्च से बनाकर ग्रहस्पष्ट, लग्न- स्पष्ट, तिथि, नक्षत्र, मयनांश तथा काल यादि का ज्ञान चुटकियों में कर

(४) "मुहूर्त्त परिचय – इस प्रकरण में मुहूत सम्बन्धों पूरा मावश्यक, दैनिक उपयोग में पाने वाले मुहूतंसने की विधिय गई हैं !

दिया गया है। षोडशसंस्कारों और यात्रा भादि अन्य सभी गुरला प्रौर साव के लिए बीमों नई सारणियां बनाई

(५) “जन्मपत्रादिगणित परिचय" - इस प्रकरण में जन्मपत्री वर्षफल बनाने की पाश्चात्य और भारतीय विधियाँ बालबोध शैली में सोदाहरण दी गई हैं। विश्व के सभी प्रमुख प्रमुख नगरों के प्रक्षांश-रेखांश, १ से ६६ प्रशांश तक की सूक्ष्म लग्न सारणियां, द्वादशभाव-. साधन -सारनियाँ, चन्द्रमा धौर अन्य ग्रह स्पष्ट करने की अनेक सारणियों, विश्वभर के सूर्योदयास्तकाल, सन्देहास्पदलग्ननियंव, विश्व के सभी नगरों की दैनिक सम्न सारणियाँ, दशा मुक्तयोग्य साधन-सारणी, मन्तदंशा-सारणिय, षड्वर्ग-सप्तवर्ग-प्रष्टवर्ग- द्वावसवनं-ज्ञानार्थ: सारणियां, प्रायुसाधन की अनेक सारणियां, केशवीय जातकपद्धति के षड्बल साधन को सारणियाँ वर्षप्रवेश, पञ्चवर्ग तथा अन्य बीसों श्रमसाध्य गणितीय विषयों को नितान्त सरल बना डालने वाली विलक्षण मौलिक सारणियाँ इस प्रकरण की अनुपम विशेषता है। ग्रह- स्पष्ट, भावस्पष्ट, प्रायुस्पष्ट, षोडशवर्ग तथा केशवीय षड्बल प्रादि विषयों वाली बड़ी से बड़ी जन्मपत्री की पूरी गणित भाप इन सारणियों की मदद से ३५ मिनट से भी कम समय में बड़े प्राराम से जुबानी जोड़-घटाव द्वारा ही कर सकते हैं - यह हम प्रतिज्ञापूर्वक प्रापको विश्वास दिलाते हैं।

इस ग्रन्थ में दी गई अधिकतर सारणियाँ Electronic Computer द्वारा बनाई गई हैं, जो सूक्ष्मता घौर शुद्धता में वस्तुतः मनुषम हैं। ये सारणियाँ प्रापको अन्यत्र कहीं भी नहीं मिलेंगी ।

इस ग्रन्थ में यत्र-तत्र ऐसी अनेक बातों की घोर पाठक का ध्यान आकृष्ट किया गया है, जिन्हें भारत के अधिकतर ज्योतिषो नहीं जानते, जिसके कारण जन्मपत्रादि बनाने में वे अक्सर अक्षम्य प्रशुद्धियां किया करते हैं।

ज्योतिष का व्यवसाय करने वाले तथा ज्योतिष का प्रारम्भिक औौर प्रोढ ज्ञान प्राप्त करने के इच्छुक महानुभावों के लिए यह ग्रन्थ समानरूप से परम उपयोगी है।

बड़े साइज के बहुमूल्य कागज पर मुद्रित, ग्राकर्षक जिल्द में बन्धे इस विशालकाय ग्रभ्य का मूल्य ५५ रुपए ।

ग्रन्थ रूप रहा है। अपनी प्रति सुरक्षित करने के लिए निम्न पते पर पत्र दीजिए-

मैनेजर- श्रीमार्तण्ड ज्योतिष कार्यालय, मु.पो. कुराली (रूपनगर ) पंजाब

 

  आमुख मन्त्रेश्वर कृत फलदीपिका जातक ग्रन्थों की शृङ्खला की एक अनुपम कड़ी है। यह ग्रन्थ अपने मूल रूप में प्राचीन भारतीय लिपि ' ग्रन्थ ...